De landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving, Groot Soerel - Noord-Empe

Transcriptie

1 De landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving, Groot Soerel - Noord-Empe REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2

3 De landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving, Groot Soerel Noord- Empe Februari 2006 W. Bosman In opdracht van: Provincie Gelderland STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

4 Stichting RAVON Colofon Alles uit deze uitgave mag overgenomen worden, mits met bronvermelding Tekst en samenstelling: W. Bosman Met medewerking van: J. Janse, W. de Vries, B. Prudon, F. Spikmans, S. van Kasteel, T. Schippers en P. Swemmer In opdracht van: Provincie Gelderland Foto kaft: W. Bosman Foto s rapport: W. Bosman Rapportnummer: Te citeren als: Bosman, W., De landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving, Groot Soerel Noord-Empe. Stichting RAVON, Nijmegen.

5 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe INHOUDSOPGAVE VOORWOORD 1 INLEIDING GEBIEDSBESCHRIJVING Ligging Onderzoeksgebied De voortplantingswateren Groot Soerel Noord-Empe WIJZE VAN ONDERZOEK Onderzoek naar de landhabitat van de knoflookpad Onderzoeksroute Veldbezoek Onderscheiden habitattypen Verwerking van de resultaten Onderzoek naar de ligging van de winterhabitats van de knoflookpad LANDGEBRUIK VAN DE KNOFLOOKPAD EN DE ANDERE AMFIBIEËN IN HET ONDERZOEKSGEBIED Knoflookpad (Pelobates fuscus) Alle amfibieën Gewone pad (Bufo bufo) Bruine kikker (Rana temporaria) Bastaardkikker (Rana klepton esculenta) Kleine watersalamander (Triturus vulgaris) Kamsalamander (Triturus cristatus) Discussie Conclusie LIGGING VAN DE WINTERHABITAT VAN DE KNOFLOOKPAD Resultaten valschermenonderzoek Resultaten migratie van buiten het onderzoeksgebied Discussie Conclusie NIEUW VOORTPLANTINGSWATER Gracht aan Hengelderweg Water op het erf van Vitalis VRUCHTWISSELINGSPROGRAMMA VOOR DE TEELT VAN GEWASSEN TEN BEHOEVE VAN DE KNOFLOOKPAD Teelt van gewassen op biologisch dynamische wijze Vruchtwisselingschema De verbouw van de gewassen HOUTWALLEN VAN EENSTIJLIGE MEIDOORN LANDHABITAT VOOR DE KNOFLOOKPAD IN PROGRAMMA BEHEER VERBINDINGSZONES TUSSEN STERREBOS GROOT SOEREL LANDGOED DE POLL LITERATUUR... 37

6 Stichting RAVON Bijlage 1. Bijlage 2. Bijlage 3. Het grondgebruik en de ligging van de onderzoeksroute in het gebied Groot-Soerel in 2004 Het grondgebruik en de ligging van de onderzoeksroute in het gebied Groot-Soerel in 2005 Gekarteerde gebied in de omgeving van het leefgebied van de knoflookpad op grond waarvan het onderzoeksgebied is gekozen.

7 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe VOORWOORD In 2003 is in het gebied Groot Soerel gestart met een onderzoek naar het landgebruik van de knoflookpad in een agrarische omgeving. Opnieuw dankzij de Provincie Gelderland kon het onderzoek in 2004 en 2005 worden voortgezet. Het onderzoek is uitgevoerd in het kader van het beschermingsplan knoflookpad dat is opgesteld in opdracht van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. Om de knoflookpad beter te kunnen beschermen is nog altijd meer kennis nodig met name over het terrestrische leven van deze soort. Dit onderzoek levert daar een bijdrage aan. Een woord van dank gaat uit naar Vereniging Natuurmonumenten (Agnes Kleinsmit, Rob Vermeulen, Wim Niemeijer) die in de verschillende jaren materiaal en mankracht inzette en naar Peeze koffie die emmers voor het onderzoek beschikbaar stelde. De bewoners in het onderzoeksgebied gaven, daar waar het nodig was, toestemming voor het betreden van hun eigendom. Vanuit Stichting RAVON werkten Jöran Janse, Bjorn Prudon, Frank Spikmans, Wouter de Vries, Thijs Schippers, Steven van Kasteel en Pim Swemmer aan dit onderzoek mee. Veel dank gaat uit naar Henk Kloen van het Centrum voor Landbouw en Milieu (CLM) die de informatie leverde voor een knoflookpad-vriendelijk vruchtwisselingschema.

8 Stichting RAVON

9 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 1 INLEIDING De knoflookpad is van oorsprong een rivierdal- en beekdalbewoner die de hardhoutooibossen en halfopen rivierduinen in de uiterwaarden als zomer- en winterhabitat gebruikte en de strangen en kolken in de uiterwaard als voortplantingsplaats. Van daaruit heeft de soort bij ons de Pleistocene zandgronden gekoloniseerd en als cultuurvolger de toen nog kleinschalige landbouwgebieden. Knoflookpadden hebben aan hun achterpoten een goed ontwikkelde graafknobbel die het deze soort mogelijk maakt zich actief in een bodem in te graven om de inactieve periode zowel s zomers als s winters door te brengen. Voorwaarde is dat de bodem een structuur heeft die ingraven mogelijk maakt, bijvoorbeeld zandbodems. De eerste anekdotische waarnemingen in Nederland van de knoflookpad die vanaf 1898 in de Levende Natuur verschenen zijn vooral afkomstig uit de directe omgeving van waar mensen woonden zoals moestuinen, kelders of kleine akkertjes (Kuipers, 1898, Docters van Leeuwen, 1898, Wilcke, 1947). Van onderzoek naar amfibieën was in die tijd natuurlijk nauwelijks nog sprake. Uit deze waarnemingen blijkt dat de knoflookpad profiteerde van menselijke activiteiten in het landschap. Het landschap en de activiteiten zijn echter veranderd. Het landschap is grootschaliger geworden, er worden andere producten geteeld en we hebben bijvoorbeeld steeds minder tijd om een eigen moestuin te bestieren. Dit alles leidde tot een verslechtering van de kwaliteit van de landhabitat voor de knoflookpad. Dit onderzoek heeft tot doel het landgebruik van de knoflookpad in een hedendaagse agrarische omgeving te onderzoeken. Het gebied Groot Soerel Noord Empe op de flanken van de Veluwe is een gebied waar agrarische activiteiten het beeld bepalen. Veeteelt in de vorm van rundvee en maïsteelt karakteriseren het gebied. Kleinschaliger zijn de activiteiten van een biologisch dynamisch zaadveredelingsbedrijf. Zij telen onder andere zonnebloemen en pompoenen. Vereniging Natuurmonumenten heeft in het kader van de ruilverkaveling Brummen - Voorst in het gebied rond een pingoruïne, een van de voortplantingswateren van de knoflookpad die zij in eigendom hebben, een aantal landbouwpercelen in beheer gekregen. Vereniging Natuurmonumenten stelt zich tot doel de percelen zo in te richten dat deze in de toekomst optimaal landhabitat voor de knoflookpad vormen en daarmee bijdragen aan het duurzaam behoud van de knoflookpad in het gebied, maar op termijn ook verdere verspreiding van de populatie mogelijk maakt. Op de nieuw verworven akkers worden aardappels en granen als gerst en rogge geteeld. Wanneer blijkt dat de nieuw ingerichte graan- en aardappelakkers of andere agrarische activiteiten in het onderzoeksgebied als terrestrisch habitat voor de knoflookpad en/of amfibieën functioneren, wordt voorgesteld deze als specifieke maatregel voor amfibieën en de knoflookpad in het bijzonder op te nemen in het Programma Beheer. Daarmee kunnen overal in Nederland waar de knoflookpad in een agrarische omgeving voorkomt specifieke maatregelen worden genomen om de landhabitat van de knoflookpad te verbeteren. 1

10 Stichting RAVON 2

11 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 2 GEBIEDSBESCHRIJVING 2.1 Ligging Groot Soerel ligt aan de westzijde van de IJssel ten zuidwesten van Voorst in Gelderland (figuur 1). Groot Soerel ligt tussen twee andere kernleefgebieden van de knoflookpad in deze regio. Ten zuiden is dat het gebied in de omgeving van het Sterrebos waar in 2005 een nieuwe vindplaats van de knoflookpad is ontdekt en landgoed de Poll dat ten noorden van het onderzoeksgebied ligt. De in Groot Soerel levende populatie van de knoflookpad is daarom een belangrijke schakel tussen het Sterrebos en Landgoed de Poll om in de toekomst uitwisseling tussen deze gebieden mogelijk te maken. Figuur 1. Kerngebied van de knoflookpad in de zuidelijke IJsselvallei. 3

12 Stichting RAVON 2.2 Onderzoeksgebied Het leefgebied Groot Soerel Noord Empe is een gebied dat door agrarische activiteiten wordt gedomineerd. Graslanden en maïsakkers bepalen het beeld in het gebied. Daarnaast zijn er kleinere bosjes en houtwallen aanwezig. In het noordelijk deel van het onderzoeksgebied zit een biologisch zaadverdelingsbedrijf. Deze teelt onder andere pompoenen, bonen en zonnebloemen. In het kader van de landinrichting Brummen Voorst heeft Vereniging Natuurmonumenten een aantal agrarische percelen rondom het belangrijkste voortplantingswater, de pingoruïne Groot Soerel in beheer gekregen. Voor dit onderzoek zijn deze op een wijze ingericht waar van wordt verwacht dat dit de kwaliteit van de landhabitat voor de knoflookpad zal verbeteren. Twee percelen zijn ingericht als aardappelakker waar dit gewas op biologisch dynamische wijze wordt verbouwd. De aardappelpercelen zijn in 2004 in augustus gerooid. Op twee andere percelen is graan verbouwd. Deze akkers worden in maart 20 cm diep geploegd en daarna ingezaaid met rogge of zomergerst. In 2004 was één akker met 91 kg rogge per ha ingezaaid en de andere akker met 120 kg per ha zomergerst. Vanwege de aardappelteelt vindt gewaswisseling plaats. Op percelen waar in 2004 aardappelen zijn geteeld, is in 2005 graan verbouwd (bijlage 1). Aardappels zijn in 2005 alleen op perceel 51 verbouwd (figuur 2). Op de percelen 44, 52 en 54 is in 2005 gerst of rogge verbouwd. De aardappels zijn in 2005 geoogst wanneer er vraag naar was. Een foto-impressie van het onderzoeksgebied is opgenomen in het rapport dat is verschenen naar aanleiding van het onderzoek in 2003 en 2004 (Bosman, 2005). De pingo Groot Soerel van Vereniging Natuurmonumenten, belangrijk voortplantingswater van de knoflookpad in het gebied. 4

13 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 2.3 De voortplantingswateren Groot Soerel Het belangrijkste voortplantingswater van de knoflookpad in het gebied is een pingoruïne die vroeger als veedrinkplaats werd gebruikt (Schippers, 2004). Het water is 1210 m2 groot en in het voorjaar minimaal een meter diep (Hunink & Kruyt, 2003). In de oeverzone domineert liesgras met plaatselijk wilgenstruweel bestaande uit boswilg dat een groot deel van het jaar in het water staat. De bodem van de pingo is bedekt door een dikke sliblaag. In 2004 deden in dit water minimaal 74 knoflookpadden aan de voortplanting mee (Bosman, 2005) Noord-Empe Dit kleinere voortplantingswater is een aangelegde veedrinkpoel waar ooit puin in is gestort. Tegenwoordig is het water uitgerasterd en wordt het niet meer als drinkplaats gebruikt. In het water groeit boswilg, langs de oever staat zwarte els. Het 600 m 2 grote water heeft een gemiddelde diepte van 1.10 m (Hunink & Kruyt, 2003). Er migreerden in knoflookpadden naar dit water om deel te nemen aan de voortplanting (Bosman, 2005). In 2003 zijn de wilgen in de poel teruggezet. Winters beeld van het kleinere voortplantingswater Noord Empe van de knoflookpad in het onderzoeksgebied. 5

14 Stichting RAVON 6

15 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 3 WIJZE VAN ONDERZOEK 3.1 Onderzoek naar de landhabitat van de knoflookpad In 2003 is voorafgaand aan het veldonderzoek in een straal van één kilometer rondom de voortplantingswateren het landgebruik in het gebied in kaart gebracht (Bosman 2005). Op grond daarvan is het studiegebied gekozen wat uiteindelijk het gebied is geworden in een range van 500 meter rondom de voortplantingswateren. Tijdens het onderzoek is het landgebruik in het studiegebied op een tweetal plaatsen gewijzigd. In de winter van 2003 en 2004 is perceel 47 van maïsakker omgevormd tot grasland. Hetzelfde gebeurde met perceel 37. In de winter van is deze maïsakker omgezet tot grasland (figuur 2, bijlage 1). Daarnaast zijn in het voorjaar van 2004 door Vereniging Natuurmonumenten twee percelen ingericht als graanakker en twee als aardappelakker. Omdat bij de teelt van aardappelen gewaswisseling moet worden toegepast is op een perceel waar in 2004 graan werd verbouwd in 2005 aardappel geteeld en op de andere wederom graan Onderzoeksroute De in 2003 en 2004 onderzochte route is in 2005 door het gewijzigde landgebruik enigszins aangepast (figuur 2). De route omvat alle vormen van landgebruik in het studiegebied met uitzondering van de erven waarvan de meeste vanwege privacy-redenen niet zijn onderzocht. De belangrijkste wijziging in de onderzoeksroute in 2005 ten opzichte van 2004 was het opnemen van de maïsakkers 43 en 61 in de route in plaats van perceel 37 en het telen van graan op de percelen 44, 52 en 54 en aardappel op perceel 51. De ligging van de totale route veranderde hierdoor nauwelijks Veldbezoek Ieder veldbezoek startte minimaal een half uur na zonsondergang. Met een zaklamp is langzaam wandelend het onderzoekstraject afgezocht op amfibieën en speciaal de knoflookpad. In 2003 zijn er vijf onderzoeksronden geweest. Vanwege de warme en droge zomer is het onderzoek toen min of meer stilgelegd omdat er nauwelijks amfibieën actief waren. In 2004 zijn er tijdens de zomerperiode 18 bezoeken aan het gebied gebracht. De eerste onderzoeksronde was op 8 juni en de laatste op 30 september. In 2004 is het gebied in de zomerperiode vrijwel wekelijks bezocht. Met de hulp van een stagiaire kon in 2005 naast het reguliere onderzoek een groot aantal extra ronden worden gelopen. In totaal zijn er 33 bezoeken gebracht. Het eerste bezoek was op 27 april het laatste bezoek is op 23 september gebracht. Van iedere knoflookpad die werd gevonden is: - de vangstdatum genoteerd - het geslacht bepaald - met een schuifmaat is de lengte van het dier gemeten (snuit-urostyl) - met een veerunster het gewicht bepaald - een rugfoto gemaakt voor individuele herkenning - zo nauwkeurig mogelijk de vindplaats op kaart (figuur 3) ingetekend 7

16 Stichting RAVON Van alle andere amfibieën die zijn aangetroffen zijn vindplaats en aantallen op kaart ingetekend. Per avond zijn de weersomstandigheden waaronder is gelopen genoteerd. Figuur 3. Ligging van de onderzoeksroute (zwart) in het gebied Groot-Soerel in

17 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe Onderscheiden habitattypen Er zijn in de route acht pure habitattypen onderscheiden. Dit zijn ruigte, hooiland, weiland, zaadteeltakker, graanakker, maïsakker, aardappelakker en houtwal/bos. Dan zijn er wegen en paden die tussen twee pure habitattypen heen lopen. Hiervan zijn binnen de route zes typen onderscheiden: - weg tussen graslanden - weg tussen grasland en bebouwing - weg tussen houtwal/bos en maïsakker - weg tussen houtwal/bos en grasland - weg tussen houtwal/bos en bebouwing - weg tussen bebouwing Bebouwing Gebouwen, tuinen, schuren, erven in het onderzoeksgebied. Omdat het hier veelal woningen betreft en het onderzoek in de nachtelijke uren is uitgevoerd, is dit type maar heel beperkt als puur habitat onderzocht. Houtwal/bos Houtwallen, struwelen en bosjes behoren tot dit habitattype. Omdat een aantal houtwallen s zomers zeer dicht zijn, kunnen ze in die periode minder goed worden onderzocht. De meer open houtwallen/bosjes zijn wel goed onderzocht. Akker De aanwezige aardappelakkers, graanakkers die met rogge en zomergerst zijn begroeid, maïsakkers en de akkers van het zaadteeltbedrijf zijn hierbij ingedeeld. In de verwerking van de resultaten zijn ze als afzonderlijke habitattypen opgenomen. Grasland Hierbij zijn alle graslandtypen in het gebied ingedeeld. Dit zijn weilanden, hooilanden (gemaaid of extensief beweid). Ook deze worden in de verwerking van de resultaten als pure habitattypen opgenomen. Ruigte Onbeheerde of zeer extensief beheerde stukken grond waar zich ruigte heeft ontwikkeld. De aanwezige wateren in het onderzoeksgebied zijn niet in het onderzoek naar de landhabitat betrokken Verwerking van de resultaten De aantallen die per soort per habitat zijn aangetroffen, zijn voor zowel en 2005 gecorrigeerd voor de afgelegde afstand per habitattype ten opzichte van de totale lengte van de onderzoeksronde in de afzonderlijke jaren. Vervolgens zijn de resultaten van de onderzoeksjaren samengevoegd en is per habitattype het percentage berekend dat er is aangetroffen. 9

18 Stichting RAVON 3.2 Onderzoek naar de ligging van de winterhabitats van de knoflookpad In 2004 is een studie uitgevoerd naar de globale ligging van de overwinteringsplaatsen van de knoflookpad in het onderzoeksgebied. De twee voortplantingswateren, Noord Empe en Groot-Soerel zijn daartoe volledig met vangschermen afgezet. Om een zo goed mogelijk beeld te krijgen uit welke richting de knoflookpadden migreerden, zijn langs de valschermen om de 12 meter emmers ingegraven (Bosman, 2005). Uitgangspunt is geweest dat amfibieën in het voorjaar in een min of meer rechte lijn naar de voortplantingswateren migreren (zie ook Eggert, 2002). Op grond van de resultaten in 2004 zijn in 2005 in de richting vanwaar in 2004 meerdere knoflookpadden aan kwamen lopen een aantal schermen geplaatst bij een aantal pure habitattypen (figuur 4). Een deel van deze habitattypen zijn met een scherm afgezet. De emmers bij de valschermen zijn in de periode van 28 maart tot en met 5 juni dagelijks gecontroleerd met uitzondering van die dagen dat het s nachts vroor. Op deze dagen zijn de emmers met een passende deksel afgesloten. In totaal zijn er 49 onderzoeksronden gelopen. Een gedetailleerde beschrijving van de valschermen met de bijbehorende emmers wordt gegeven in het rapport over het onderzoek in 2004 (Bosman, 2005). Scherm 1 langs een zaadteeltakker was 106 meter lang met 10 emmers, scherm 2 langs een maïsakker had een lengte van 101 meter met 12 emmers, scherm 3 langs een houtwal was 90 meter met 9 emmers en scherm 4 langs een grasland was 98 meter met 9 emmers. Scherm 3 was iets korter dan de andere schermen omdat er in een deel van de bodem niet te graven was. Om te achterhalen of er knoflookpadden van buiten het begrensde onderzoeksgebied naar de twee voortplantingswateren migreerden is iedere avond na controle van de valemmers bij de schermen een deel van de weg die het onderzoeksgebied begrensd, afgezocht op amfibieën. Figuur 4 laat zien welk deel van de weg is onderzocht. Van iedere knoflookpad die in een emmer of op de weg is aangetroffen is genoteerd: - de datum van vangst - het tijdstip van de vangst - de emmer waar in het dier zich bevond - van ieder dier is een foto van de rug gemaakt voor individuele herkenning - de lengte (snuit-urostyl) gemeten - van een groot aantal dieren is het gewicht bepaald. Van andere amfibieën die in een emmer zijn gevonden is de soort en het geslacht genoteerd. Daarnaast zijn per avond de weersomstandigheden beschreven en is de temperatuur op maaiveldniveau gemeten. 10

19 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe Figuur 4. Locaties van de vier valschermen en de voorjaarsroute in het onderzoeksgebied Groot Soerel in

20 Stichting RAVON 12

21 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 4 LANDGEBRUIK VAN DE KNOFLOOKPAD EN DE ANDERE AMFIBIEËN IN HET ONDERZOEKSGEBIED 4.1 Knoflookpad (Pelobates fuscus) In de onderzoeksperiode zijn er 12 knoflookpadden in de landhabitat aangetroffen. Het grootste deel van de knoflookpadden, 91 %, is aangetroffen op aardappelakkers (figuur 5). De overige 9 % is gevonden op zaadteeltakkers. knoflookpad (n=12) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0 90,0 100, 0 % Figuur 5. Habitatgebruik (%) van de knoflookpad (n=12) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

22 Stichting RAVON 4.2 Alle amfibieën Er zijn in 11 habitattypen amfibieën aangetroffen (figuur 6). Het hoogste percentage amfibieën is gevonden in ruigte (30 %) en daarna op aardappelakkers (12%). Ook wegen waaraan houtwal/bos grenst en/of bebouwing scoren hoog. Lagere percentages hebben hooiland, zaadteeltakker, graanakker, houtwal/bos en maïsakker. In weilanden en op wegen tussen weilanden en erven zijn geen amfibieën aangetroffen. alle soorten (n=437) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 6. Habitatgebruik (%) van alle soorten amfibieën (n=437) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

23 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 4.3 Gewone pad (Bufo bufo) Tijdens de nachtelijke ronden zijn 136 gewone padden gezien. Verreweg de meeste gewone padden zijn op wegen waargenomen en dan vooral op wegdelen die aan een zijde worden begrensd door houtwallen/boselementen of bebouwing (figuur 7). Het betreft hier ongeveer 70 % van alle dieren die zijn waargenomen. Andere habitattypen waar de gewone pad is gezien zijn: aardappelakker, hooiland, zaadteeltakker, graanakker, ruigte en een enkel dier op een maïsakker. gewone pad (n=136) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 7. Habitatgebruik (%) van de gewone pad (n=136) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

24 Stichting RAVON 4.4 Bruine kikker (Rana temporaria) In de jaren dat onderzoek is gedaan zijn er 196 bruine kikkers waargenomen. De soort is in 11 verschillende habitattypen aangetroffen (figuur 8). Aardappelakker en ruigte scoren daarvan het hoogst met 28 % en 18 %. Dan volgen met name wegdelen die grenzen aan houtwal/bos en bebouwing. Een klein percentage is gezien op zaadteeltakkers, weiland, graanakker en houtwal/bos. bruine kikker (n=196) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 8. Habitatgebruik (%) van de bruine kikker (n=196) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

25 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 4.5 Bastaardkikker (Rana klepton esculenta) Van de bastaardkikker zijn 88 dieren waargenomen in acht verschillende habitattypen (figuur 9). De meeste, 74,5 % zijn in het habitattype ruigte aangetroffen. Veel kleinere aantallen zijn gezien in hooiland (6,7 %), aardappelakker (1,8 %) en een viertal habitattypen grenzend aan een weg. bastaardkikker (n=88) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 9. Habitatgebruik (%) van de bastaardkikker (n=88) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

26 Stichting RAVON 4.6 Kleine watersalamander (Triturus vulgaris) Er zijn drie kleine watersalamanders in de landhabitat aangetroffen. Twee daarvan (70,0 %) zaten in een hooiland en één (30,0 %) is op een aardappelakker gezien (figuur 10). kleine watersalamander (n=3) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 10. Habitatgebruik (%) van de kleine watersalamander (n=3) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe. 18

27 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 4.7 Kamsalamander (Triturus cristatus) Twee adulte kamsalamanders zijn er tijdens het onderzoek in de landhabitat waargenomen (figuur 11). Eén ervan zat in een hooiland (82,0 %), de ander op een aardappelakker (18,0 %). kamsalamander (n=2) weg tussen weilanden weg tussen weiland en bebouwing weg tussen houtwal/bos en maïsakker weg tussen houtwal/bos en weiland weg tussen houtwal/bos en bebouwing weg tussen erf en erf ruigte hooiland weiland zaadteeltakker graanakker maïsakker aardappelakker houtwal/bos 0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0 % Figuur 11. Habitatgebruik (%) van de kamsalamander (n=2) in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe in de periode

28 Stichting RAVON 4.8 Discussie Er wordt in Nederland relatief weinig onderzoek aan de landhabitat van amfibieën verricht. De methode, na zonsondergang onder gunstige omstandigheden met een zaklamp op zoek gaan naar amfibieën kan zeker in natuurgebieden veel waarnemingen opleveren (Bosman et al., 1988; Bosman & van den Munckhof, 1993; Bosman, 1994). Of de methode ook in een agrarische omgeving toepasbaar zou zijn, was voorafgaand aan het onderzoek niet bekend. Gezien het aantal dieren (437) dat tijdens de terrestrische fase is waargenomen kan worden gesteld dat ook in een agrarische omgeving de methode toepasbaar is. Doch niet alle soorten zijn in het onderzoek even goed vertegenwoordigd. Tijdens de onderzoeksperiode zijn in totaal 112 knoflookpadden waargenomen, de meeste tijdens de voorjaarsmigratie. Twaalf exemplaren zijn tijdens de terrestrische periode gezien. Dit betekent dat een aanzienlijk deel van de dieren tijdens de zomerperiode niet is gevonden. Een oorzaak kan zijn dat de landhabitat van de dieren niet binnen het onderzoeksgebied ligt. Voorafgaand aan het onderzoek is echter in een straal van één kilometer rondom de tot dan toe bekende voortplantingswateren het landgebruik in kaart gebracht (bijlage 3). Hieruit bleek dat het landgebruik in dat gebied in grote lijnen overeenkomt met het landgebruik binnen het studiegebied. Het landgebruik binnen het studiegebied is zelfs gevarieerder en geschikter voor de knoflookpad dan in het omliggende gebied. Het is dan ook vrijwel uit te sluiten dat het overgrote deel van de knoflookpadden zich tijdens de zomer en winter buiten het onderzochte gebied ophoudt. Dit wordt ook ondersteund door het lage aantal dieren dat in 2005 tijdens de voorjaarsmigratie op wegen is aangetroffen die de begrenzing van het onderzoeksgebied vormen. Tijdens 49 bezoeken tijdens de voorjaarsmigratie is slechts één knoflookpad op de weg gezien. Om zoveel mogelijk waarnemingen van de knoflookpad (en de andere soorten) te verzamelen zijn de bezoeken in het begin altijd op de meest ideale avonden, met regen en hogere temperaturen gebracht. Dit leverde weinig waarnemingen van de knoflookpad op. Daarom is na verloop van tijd ook op droge avonden met hogere temperaturen gezocht. Ook dit leverde geen grotere aantallen op. Eenzelfde probleem deed zich voor in een onderzoek naar de knoflookpad langs de Overijsselse Vecht (Ottburg et al., 2005). Ook daar zijn, gezien de geleverde inspanningen weinig knoflookpadden in de landhabitat aangetroffen. Toch is het opmerkelijk dat de aantallen zo laag zijn. In de Overasseltse en Hatertse vennen is jarenlang onderzoek aan de knoflookpad gedaan. Bezoeken aan dit gebied werden eigenlijk nooit vooraf gepland (Bosman & van den Munckhof, 1993; Bosman & van den Munckhof, 2005). Het gebied is jaren achtereen tijdens de hele zomerperiode wekelijks bezocht en vrijwel altijd werden knoflookpadden gevonden. Ondanks het kleine aantal waarnemingen leveren de dieren die wel zijn waargenomen waardevolle informatie over het landgebruik van de knoflookpad in het gebied. Nagenoeg alle aanwezige habitattypen in het onderzoeksgebied waren in de onderzoeksroute vertegenwoordigd. Een klein aantal habitattypen, zoals een kleine boomkwekerij, zijn wel in 2004 onderzocht maar uiteindelijk niet in de onderzoeksroute opgenomen. De verkregen resultaten zijn gecorrigeerd (par ) voor het aantal meters dat in een habitattype is afgelegd. Niet ieder habitattype kon het hele seizoen even goed worden onderzocht. De groei van gewassen bemoeilijkt met name op graan- en maïsakkers in de loop van het seizoen het zoeken naar amfibieën. Daarbij waren de graanakkers in 2005 veel te dicht ingezaaid. Wanneer het niet meer mogelijk was om door het gewas heen te lopen zijn de randen van de percelen afgezocht. Ondanks dat er tijdens dit onderzoek 20

29 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe geen knoflookpadden in de graanakkers zijn gevonden, wordt dit type akkers door de knoflookpad wel als landhabitat gebruikt (Bosman, 1993; Tobias, 2000). Ook de oude houtwallen in het gebied groeiden tijdens de zomer dusdanig dicht dat zoeken daarin nauwelijks mogelijk was. Ook in dit geval zijn vooral de randen afgezocht. Erven met huizen, schuren, tuinen en moestuinen zijn om privacy redenen niet afdoende onderzocht. Bewoners in het gebied vinden echter wel eens knoflookpadden in hun tuinen. Ook moestuinen worden door de knoflookpad als landhabitat gebruikt (Kuypers, 1898; Ottburg et al., 2005). Gewone pad, bruine kikker en bastaardkikker zijn s avonds ook op wegen aangetroffen. Wegen zijn s nachts dan ook belangrijke foerageerlocaties of migratieroutes voor deze soorten. De soorten zijn vooral gezien op plekken waar houtwal/bos en/of bebouwing aan wegen grenst. Dit zijn dan ook vrijwel zeker de habitats waar ze zich overdag ophouden. Tijdens de landfase zijn maar weinig salamanders gevonden. De indruk bestaat dat de populaties van kleine watersalamander en kamsalamander in het gebied ook niet groot in omvang zijn. Wel is een nieuw voortplantingswater van de kamsalamander ontdekt. In 2004 is deze soort voor het eerst in de veedrinkpoel Noord-Empe aangetroffen. 4.9 Conclusie Knoflookpad Zaadteeltakkers en aardappelakkers vormen de landhabitat van de knoflookpad in een agrarische gebied bij Groot Soerel Noord-Empe. Daarnaast vormen ook graanakkers, erven, tuinen en moestuinen geschikt landhabitat voor de knoflookpad. Alle soorten Ruigte, aardappelakker en hooiland zijn belangrijk landhabitat van amfibieën in het agrarische gebied Groot Soerel Noord Empe. Daarnaast worden veel amfibieën op wegen bij houtwal/bos en/of bebouwing aangetroffen. Zaadteeltakker en graanakker zijn niet voor alle soorten belangrijk. Gewone pad Houtwal/bos en bebouwing grenzend aan wegen zijn belangrijk landhabitat voor de gewone pad. Daarnaast vormen aardappelakker, graanakker, zaadteeltakker en hooiland onderdeel van de landhabitat van de gewone pad. Bruine kikker Aardappelakker, ruigte, zaadteeltakker, houtwal/bos, wegen bij houtwal/bos en/of bebouwing en tarweakker zijn de belangrijkste habitattypen van de bruine kikker in een agrarische omgeving. Bastaardkikker De bastaardkikker komt vooral voor in het habitattype ruigte. Ook hooiland, aardappelakker en houtwal/bebouwing bij wegen zijn onderdeel van de landhabitat van deze soort. 21

30 Stichting RAVON Kleine watersalamander en kamsalamander Hooiland en aardappelakker zijn habitattypen die de kleine watersalamander en kamsalamander in een agrarische leefomgeving gebruiken. Het aantal waarnemingen van beide is echter bijzonder laag waardoor de uitkomsten met de nodige voorzichtigheid moeten worden geïnterpreteerd. 22

31 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 5 LIGGING VAN DE WINTERHABITAT VAN DE KNOFLOOKPAD Vanaf 28 maart tot en met 5 juni zijn valschermen langs vier habitattypen in het onderzoeksgebied Groot-Soerel vrijwel dagelijks gecontroleerd op de aanwezigheid van amfibieën, en met name de knoflookpad. In totaal zijn er 49 controlebezoeken geweest. 5.1 Resultaten valschermenonderzoek In emmers bij drie valschermen zijn tijdens de voorjaarsmigratie knoflookpadden aangetroffen. In totaal zijn er 11 knoflookpadden in de emmers gevonden (tabel 1). Zes vrouwtjes, twee mannetjes en drie subadulte dieren. Zeven knoflookpadden zaten in emmers bij het scherm langs de zaadteeltakker (1). Twee zijn gevonden in emmers langs een voormalige maïsakker (nu grasland) (2) en twee knoflookpadden in emmers bij het scherm langs een grasland (4) (figuur 4). Tabel 1. Schermvangsten bij een viertal habitattypen tijdens de voorjaarsmigratie van de knoflookpad in 2005 in het onderzoeksgebied Groot-Soerel Noord-Empe. knoflookpad gewone pad bruine kikker zaadteeltakker maïsakker houtwal grasland totaal Ondanks dat er van migratie van gewone pad geen sprake meer was (deze vindt eerder in het seizoen plaats), zijn er vijf gewone padden in de emmers gevonden. Vier dieren zaten in emmers bij het scherm (3) rond de houtwal, één dier in een emmer bij het scherm langs het grasland (4). In het scherm langs de maïsakker (2) is één bruine kikker aangetroffen. Bastaardkikker, kleine watersalamander en kamsalamander zijn niet in de emmers gevonden. 5.2 Resultaten migratie van buiten het onderzoeksgebied Om aan te tonen of er migratie van de knoflookpad van buiten het onderzoeksgebied naar de twee voortplantingswateren plaatsvindt, is op de avonden dat de valemmers zijn gecontroleerd eveneens een onderzoeksroute afgezocht op amfibieën (figuur 4). Figuur 12 toont de resultaten van dit onderzoek. Er is één knoflookpad op de weg tussen twee erven gevonden. Daarnaast zijn er zes gewone padden, twee bruine kikkers en een kleine watersalamander gezien. Voor zover van zwaartepunten kan worden gesproken liggen deze aan de oost- en noordoostzijde van het onderzoeksgebied. 23

32 Stichting RAVON 5.3 Discussie In 2004 zijn tijdens het onderzoek naar de ligging van overwinteringsplaatsen van de knoflookpad beide, op dat moment bekende voortplantingswateren hermetisch afgesloten. Dit houdt in dat bijna alle knoflookpadden (bij aanvang van het onderzoek waren er al dieren in het water) die in 2004 aan de voorplanting deelnamen op weg naar hun voortplantingswater zijn gevangen. Naar de pingoruïne Groot-Soerel migreerden in totaal 74 knoflookpadden. Daarom richtte het onderzoek in 2005 zich op de ligging van overwinteringsplaatsen van dieren die naar de pingo Groot-Soerel migreren. Omdat er een beperkte hoeveelheid schermmateriaal en emmers aanwezig waren, moest een keuze worden gemaakt van habitats waarlangs een scherm zou worden geplaatst. De keuze van de locaties was gebaseerd op de vangsten bij de pingo Groot-Soerel in 2004 (zie Bosman, 2005). Dit leverde in 2005 elf vangsten op, 25 % van het totaal aantal dieren dat in 2004 uit die richting naar dit water migreerde. Figuur 12. Amfibievondsten tijdens de voortplantingsmigratie van de knoflookpad in 2005 op de onderzochte route in het onderzoeksgebied. 24

33 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe Een onderzoek naar de landhabitat van de knoflookpad in de Overasseltse en Hatertse vennen toonde aan dat grasland niet als terrestrisch habitat wordt gebruikt (Bosman et al., 1988). Een gesloten graszode maakt het de knoflookpad onmogelijk om zich in te graven. Graslanden worden dan ook als een niet gebruikt habitattype beschouwd met betrekking tot het bepalen van de ligging van de overwinteringshabitat. De resultaten laten zien dat de meeste knoflookpadden in emmers langs het scherm bij de zaadteeltakker zijn gevonden. Ten noorden van deze akkers ligt grasland (figuur 12 percelen 13, 14) dat grenst aan een weg die onderdeel uitmaakte van de onderzoeksroute. Op deze weg is geen enkele knoflookpad waargenomen. Op grond hiervan kan worden geconcludeerd dat de zaadteeltakker in dit gebied belangrijk winterhabitat van de knoflookpad moet zijn. Deze zaadteeltakkers kennen eenzelfde type grondbewerking als aardappelakkers. Daarom mag worden verondersteld dat ook aardappelakkers geschikt zijn als winterhabitat van de knoflookpad. Tobias (2000) toonde aan dat in Duitsland graanakkers (tarwe) door de knoflookpad als winterhabitat worden gebruikt. De pingoruïne Groot Soerel ligt ten zuiden van deze zaadteeltakkers. De migratierichting van deze dieren duidt er op dat deze knoflookpadden de pingoruïne als voortplantingsplaats gebruiken en niet het water Noord-Empe dat dírect ten westen van deze akkers ligt! De afstand die deze dieren naar de pingo moesten afleggen bedroeg ongeveer 410 meter. Twee knoflookpadden zijn gevonden in emmers bij het scherm dat zich langs een maïsakker bevond dat in de winter van is omgevormd naar grasland. Vermoedelijk hebben deze dieren overwinterd in de maïsakker (37). Op de weg die grenst aan dit perceel is in het voorjaar geen enkele knoflookpad aangetroffen. Het scherm dat bij de houtwal (46) stond leverde geen enkele knoflookpad op. De houtwal waar het om gaat is echter open en niet goed ontwikkeld. Van dichte houtwallen wordt verwacht dat deze geschikt zijn als winterhabitat voor de knoflookpad. Het scherm langs het grasland leverde eveneens twee knoflookpadden op. Mogelijk hebben deze dieren overwinterd op het erf /tuin bij het huis (55) in het onderzoeksgebied. 5.4 Conclusie Zaadteeltakkers, maïsakker en erven/tuinen bij bebouwing zijn winterhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving. Ook graanakkers (tarwe) vormen geschikt winterhabitat voor de knoflookpad (Tobias, 2000). 25

34 Stichting RAVON 26

35 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 6 NIEUW VOORTPLANTINGSWATER 6.1 Gracht aan Hengelderweg In 2005 is een nieuw voortplantingswater in het gebied ontdekt. De plek maakt deel uit van een oude gracht langs de Hengelderweg (figuur 1, aan de rand van de houtwal 29). Er zijn maximaal 5 roepende mannetjes gehoord. Na de ontdekking is de waarneming doorgegeven aan Bureau Natuurbalans-Limes divergens die in opdracht van de Provincie Gelderland in 2005 een monitoring uitvoerde naar het voorkomen van de knoflookpad in de provincie. Tijdens hun bezoek zijn in de voormalige slotgracht ook larven gevangen (mondelinge mededeling P. van Hoof). Deel van de oude gracht in het gebied Groot Soerel waar in 2005 een nieuwe voortplantingsplaats van de knoflookpad is ontdekt. 6.2 Water op het erf van Vitalis Er liggen nog een aantal andere wateren in het onderzoeksgebied (figuur 1). Van deze wateren is het water dat ligt op het terrein van het zaadveredelingsbedrijf Vitalis (op perceel 23) tijdens de koorperiode vijf keer bezocht. Ondanks dat dit water nog niet heel oud is ziet het er geschikt uit. Er zijn echter geen knoflookpadden gehoord. De andere wateren in het gebied zijn niet in het onderzoek betrokken. 27

36 Stichting RAVON Water op het terrein van Vitalis dat geschikt lijkt voor de knoflookpad maar nog niet is gekoloniseerd. 28

37 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 7 VRUCHTWISSELINGSPROGRAMMA VOOR DE TEELT VAN GEWASSEN TEN BEHOEVE VAN DE KNOFLOOKPAD Het onderzoek heeft laten zien dat aardappelakkers en zaadteeltakkers geschikt landhabitat voor de knoflookpad vormen. Uit de literatuur is bekend dat ook graanakkers tijdens de terrestrische fase door de knoflookpad worden gebruikt (Tobias, 2000). Om uitputting van de bodem zoals bijvoorbeeld aardappelmoeheid en plagen (aaltjes) te voorkomen, dient bij de teelt van gewassen vruchtwisseling te worden toegepast. Vruchtwisseling is een term voor het gegeven dat gewassen in de tijd in een bepaalde volgorde op een stuk grond worden geteeld (Wijnands et al., 2003). In de reguliere landbouw is vruchtwisseling vaak 1 op 3 of 1 op 4. Drie of vier gewassen wisselen elkaar gedurende drie of vier jaar, oogst na oogst, af. In de biologisch dynamische landbouw wordt een vruchtwisseling nagestreefd van 1 op 4 tot 1 op Teelt van gewassen op biologisch dynamische wijze Vereniging Natuurmonumenten streeft in het gebied Groot Soerel op de verworven landbouwpercelen een natuurvriendelijke wijze van landbouw na. De gewassen worden dan ook op een biologisch dynamische wijze geteeld. In 2004 zijn op twee percelen aardappels geteeld, op één perceel rogge (91 kg per ha) en op een ander perceel zomergerst (120 kg per ha) (bijlage 1). In 2005 is er op één perceel aardappel geteeld en op drie percelen graan. Het is niet bekend hoeveel kg graan per ha er in 2005 is gezaaid op de graanpercelen. Duidelijk was dat deze percelen in 2005 veel te zwaar waren ingezaaid (zie ook paragraaf 4.8). De akkers waar in de Overasseltse en Hatertse vennen knoflookpadden zitten worden in een dichtheid van 60 tot maximaal 80 kg per ha ingezaaid met een regelafstand van 24 cm. In deze paragraaf wordt voor de akkerpercelen (44, 51, 52, 54) in het onderzoeksgebied een vruchtwisselingschema uitgewerkt dat zich richt op de inrichting van de akkers als geschikt landhabitat voor de knoflookpad Vruchtwisselingschema Binnen de biologische dynamische landbouw wordt voor de teelt van aardappels een vruchtwisselingschema van 1 op 6 gehanteerd (mondelinge mededeling H. Kloen). De percelen 44, 51, 52 en 54 zijn niet heel groot wat het bemoeilijkt om een vruchtwisselingschema van 1 op 6 jaar op te stellen. Perceel 51 kan in tweeën worden gedeeld waardoor er vijf percelen zijn waarmee een vruchtwisselingschema van 1 op 5 kan worden gehaald. Er zijn verschillende combinaties van gewassen mogelijk. 1: aardappel tarwe met klaver onderzaai een groente een ander graan of peulvrucht braak (schriftelijke mededeling H. Kloen) 2: aardappel - tarwe - voeder- of suikerbiet - gerst of rogge - rode biet 3: aardappel bospeen graan (tarwe, gerst, rogge) rode biet prei (Kasteel, 2005) Dit zijn een drietal aantal voorbeelden, maar er zijn uiteraard talloze andere combinaties te bedenken. Groenten zijn relatief arbeidsintensieve gewassen en hebben, net als aardappel, 29

38 Stichting RAVON bemesting nodig om een goede opbrengst te krijgen (schriftelijke mededeling H. Kloen). Granen als tarwe, gerst en rogge zijn minder arbeidsintensief evenals voeder- en suikerbieten De verbouw van de gewassen. De meeste gewassen kunnen volgens de reguliere biologisch dynamische methode worden geteeld. Uitzondering hierop vormt de teelt van granen (tarwe of tarwe met klaver onderzaai, rogge of gerst). In de Overasseltse en Hatertse vennen liggen een aantal graanakkers waar al jaren rogge wordt geteeld. Jaarlijks worden hier behoorlijke aantallen knoflookpadden gezien. De rogge wordt op deze akkers ingezaaid in een regelafstand van 24 cm en een dichtheid van 60 tot maximaal 80 kg per ha (mondelinge mededeling H. Woesthuis). Op akkers waar tarwe met klaveronderzaai wordt geteeld mag de abundantie door het klavergewas niet te hoog is zijn omdat die de bodem voor de knoflookpad onvergraafbaar maakt. 30

39 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 8 HOUTWALLEN VAN EENSTIJLIGE MEIDOORN Het gebied Groot Soerel - Noord-Empe is een verhoudingsgewijs open gebied. Dit heeft tot gevolg dat migrerende amfibieën makkelijker ten prooi kunnen vallen aan predatoren. Door het aanleggen van houtwallen wordt het gebied kleinschaliger en vinden dieren vaker/sneller dekking wat de overlevingskans vergroot. Voorgesteld wordt om in de directe omgeving van de pingoruïne aan de rand van het hooiland (figuur 13, perceel 45) houtwallen van eenstijlige meidoorn aan te planten. Hiervoor dient bij voorkeur materiaal uit de streek te worden gebruikt. Ook bij particulieren dient te worden geïnventariseerd wat de mogelijkheden zijn om langs particuliere perceelsgrenzen met behulp van subsidies houtwallen te realiseren. Het initiatief hiervoor zou door Landschapsbeheer Gelderland moeten worden genomen. Figuur 13. Locaties in het terrein van Vereniging Natuurmonumenten in het leefgebied Groot Soerel Noord-Empe, waar ter verkleining van het schaalniveau in het landschap houtwallen dienen te worden gerealiseerd. 31

40 Stichting RAVON 32

41 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 9 LANDHABITAT VOOR DE KNOFLOOKPAD IN PROGRAMMA BEHEER De knoflookpad is een soort die in het verleden heeft geprofiteerd van menselijke activiteiten in het landschap en daardoor als een succesvolle cultuurvolger kan worden beschouwd. Met name in agrarische omgevingen staat de soort in Nederland de laatste decennia zwaar onder druk. Verlies aan geschikte voortplantingswateren, maar vooral het verlies aan geschikt landhabitat heeft tot uitsterven van populaties geleid (Crombaghs & Creemers, 2001). Er zijn momenteel nog circa 40 vindplaatsen van de knoflookpad bekend. Dit onderzoek laat zien dat akkers en dan met name aardappelakkers en graanakkers een uiterst belangrijk onderdeel kunnen vormen van het terrestrisch habitat van deze in Nederland bedreigde soort. Overal waar de soort in ons land in een agrarische omgeving voorkomt, levert een goede inrichting van akkers dan ook een zeer waardevolle bijdrage aan de verbetering van het leefgebied voor deze soort. De teelt van aardappelen vraagt echter wel om maatwerk. Daarom is in dit rapport, voor een biologisch dynamische wijze van landbouw, een uitgekiend vruchtwisselingschema speciaal gericht op de ontwikkeling van een optimaal habitat voor de knoflookpad opgenomen. Nederland kent in het Programma Beheer subsidieregelingen natuurbeheer (SN) en subsidieregelingen agrarisch natuurbeheer (SAN) (Dienst Landelijk Gebied, 2000). De eerste richt zich op beheer en ontwikkeling van natuurgebieden, de tweede heeft als doel het ontwikkelen en beheren van natuur in landbouwgebieden door agrarische ondernemers. Deze natuur kan bestaan uit weidevogelpopulaties, akkerranden, botanisch beheer, graslandvegetatie, tijdelijk bos of landschapselementen. Met name in het akkerranden-beheer liggen er mogelijkheden voor agrarische ondernemers om een actieve bijdrage te leveren aan de bescherming van de knoflookpad in ons land. Aanpassing van bestaande beheerspakketten of uitbreiding van pakketten is hiervoor noodzakelijk. Om dit te realiseren worden contacten met Dienst Landelijk Gebied gelegd. 33

42 Stichting RAVON 34

43 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe 10 VERBINDINGSZONES TUSSEN STERREBOS GROOT SOEREL LANDGOED DE POLL Het leefgebied Groot-Soerel ligt centraal tussen twee andere kernleefgebieden van de knoflookpad op de rand van de Veluwe. Noordelijk ligt landgoed de Pol, zuidelijk van Groot Soerel ligt het kernleefgebied dat Sterrebos is genoemd (figuur 14). In figuur 14 zijn de eigendommen van Vereniging Natuurmonumenten aangegeven (rood, het beheersgebied Voorstonden is rood omcirkeld). De regio behoort tot de weinige gebieden in Nederland waar een metapopulatiestructuur voor de knoflookpad kan worden ontwikkeld. Dit is een complex van ruimtelijke gescheiden, maar door goede verbindingszones in ecologisch opzicht niet geïsoleerde populaties (Crombaghs & Creemers, 2001). Om dit te bereiken moeten de bestaande populaties worden veiliggesteld, versterkt en daarna verbonden met andere populaties. Om dit te realiseren moeten verbindings- of migratiezones worden ontwikkeld. In het leefgebied Groot Soerel moet de populatie eerst worden versterkt. Hiertoe zijn in dit gebied twee jaar geleden de eerste habitatverbeterende maatregelen genomen. Met betrekking tot de kernpopulatie Sterrebos dienen de populaties bij de Wilheminahoeve en Hoevesteeg te worden veiliggesteld en daarna versterkt (dit zijn de twee zwarte stippen links in de witte cirkel). In de directe omgeving van beide locaties heeft Vereniging Natuurmonumenten eigendommen in beheer waarvan bekeken moet worden hoe deze kunnen worden ingericht zodat een geschikt habitat voor de knoflookpad ontstaat. Er worden in het kader van LIFE-AMBITION meerdere poelen gerestaureerd of aangelegd. De overige populaties bij Sterrebos lijken goed te gedijen. Langs de Hoevesteeg is in 2005 zelfs een nieuw voortplantingswater gevonden. In het kernleefgebied Landgoed de Poll zijn in het verleden al habitatverbeterende maatregelen genomen (van Hoof & Brouwer, 2003). Heel belangrijk is het realiseren van goede verbindingszones tussen de drie kernleefgebieden waardoor zich het netwerk van leefgebieden kan ontwikkelen. In figuur 14 zijn met gele cirkels de gebieden aangegeven waarbinnen verbindingszones moeten worden gerealiseerd. In noordelijke verbindingszone liggen langs de spoorlijn goede kansen op percelen die Vereniging Natuurmonumenten in eigendom heeft. Landschapsbeheer Gelderland kan zich specifiek op de twee gebieden richten om te onderzoeken of particulieren en boeren een voortplantingswater op hun grond willen of bijvoorbeeld een akker of moestuin op knoflookpad-vriendelijke wijze in te richten. 35

44 Stichting RAVON Figuur 14. Ligging van de drie kernleefgebieden (Landgoed de Poll, Groot Soerel, Sterrebos), een deel van de eigendommen van Vereniging Natuurmonumenten en de twee gebieden waarbinnen verbindingszones moeten worden gerealiseerd om in deze regio tot een metapolatiestructuur te komen. 36

45 Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving bij Groot Soerel Noord-Empe LITERATUUR Bosman, W.W., J.P.M. Giesberts, R.M.J.C. Kleukers, P.J.J. van den Munckhof & J.C.M. Musters, Nichesegregatie bij zes anura in de Overasseltse en Hatertse vennen tijdens de zomerperiode. Rapport nr Werkgroep Dieroecologie, Vakgroep Experimentele Dierkunde, K.U. Nijmegen. 65 p. Bosman, W.W. & P.J.J. van den Munckhof, Zes jaar op pad voor de knoflookpad. In: Bosman, W. & H. Strijbosch, Monitoring en meerjarig onderzoek aan amfibieën en reptielen. Verslag van de 10e studiedag van de WARN op 31 oktober rapport nr p. Bosman, W., Amfibieën en overstromingsdynamiek. Katholieke Universiteit Nijmegen en stichting ARK. Werkgroep Dierecologie. 116 p. Bosman, W. & P. van den Munckhof, in prep. Terrestrial habitat use of the common spadefoot (Pelobates fuscus) in an agricultural environment and an old sanddune landscape. Proceedings Societas Europea Herpetologica congress Bonn Bosman, W., Landhabitat van de knoflookpad in een agrarische omgeving, Groot- Soerel Noord Empe. Stichting RAVON, Nijmegen. 34 p. Crombaghs, B.H.J.M. & Creemers, R.C.M., Beschermingsplan Knoflookpad Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, s Gravenhage. 82 p. Dienst Landelijk Gebied, Subsidieregeling agrarisch Natuurbeheer. Dienst Landelijk Gebied Docters van Leeuwen, W.M., De Levende Natuur 3 (8), 160. Eggert, C., Use of fluorescent pigments and implantable transmitters to track a fossorial toad (Pelobates fuscus). Herpetological Journal, Vol Hunink, S. & D.B. Kruyt, Waterkwaliteit van voortplantingswateren van de knoflookpad in Nederland. Stagerapport Stichting RAVON. 58 p. Kasteel, S., van, De knoflookpad in een agrarische omgeving. Onderzoek naar de landhabitat en gewaskeuze, in het gebied Groot Soerel Noord-Empe. Stagerapport S5. Stichting RAVON. 40 p. Kuipers, F.C., Knoflookpad. De Levende Natuur 3 (5). P 98. Ottburg, F.G.W.A., A.H.P. Stumpel & E. Pullen, De knoflookpad (Pelobates fuscus) in het dal van de Overijsselse Vecht. Populatie, habitatkenmerken en beheer met nadruk op de landhabitat. Alterra. Rapportnr p. Schippers, T, Volg de pijlen. De knoflookpad in een agrarische omgeving. Stagerapport 2004-S3. Stichting RAVON. 61 p. 37