De broedvogels van het Oosterdel in Gerard Langedijk

Transcriptie

1 De broedvogels van het Oosterdel in 2005 Gerard Langedijk Inleiding Het Oosterdel te Broek op Langedijk werd voor het laatst geïnventariseerd in 1965 (De Vet jr. 1965). Die inventarisatie besloeg toen het gehele gebied ten oosten van Zuid-Scharwoude en Broek op Langedijk, totaal 400 ha. Doel was toen om vooruitlopende op de ruilverkaveling van de gehele gebied van het Geestmerambacht een inventarisatie uit te voeren van dit van oudsher meest vogelrijke deel. De telling werd uitgevoerd door Oudkarspelaar Klaas de Vet jr. Ten behoeve van de Atlas van de Nederlandse Broedvogels (Sovon 2002) werden in 1998 tellingen uitgevoerd in de kilometerblokken en (Langedijk et al., ongepubl.). Deze blokken omvatten slechts een klein deel van het Oosterdelgebied. Van een integrale telling was derhalve geen sprake. De uitkomsten gaven niet meer dan een impressie. Directe aanleiding voor de VWG om in 2005 een integrale telling uit te voeren waren de ontwikkelingen die in het gebied op handen waren. Sedert de ruilverkaveling in de jaren 70 is het gebied in beheer bij Staatsbosbeheer. De status van het gebied is daarbij altijd wat vaag geweest. Enerzijds werd het gebied beheerd als een cultuurlandschap, anderzijds ontstond door terugloop in het bedrijfsmatige agrarische gebruik van lieverlee steeds meer natuur. Sloten en akkers werden niet allemaal meer voor teelt gebruikt. Hoe verder van het dorp af, hoe eerder het gebruik werd gestaakt. Vanaf het begin heeft Staatsbosbeheer zich niet al te veel aan het gebied gelegen laten liggen. Voorzover agrariërs of hobby-agrariërs een perceel wilden gebruiken werden huurovereenkomsten afgesloten. Er was wel een beheersplan maar feitelijk beheer werd door Staatsbosbeheer overgelaten aan de gebruikers. Ter bescherming van natuurwaarden is een deel van het gebied verboden voor motorboten; alleen geregistreerde gebruikers hebben een ontheffing. Een belangrijke gebruiker is met name het Museum Broeker Veiling, die met bezoekende toeristen een rondvaart door het gebied verzorgt. Anno 2005 waren er nog 2 beroepsmatige agrariërs. Dit gegeven was aanleiding voor het Museum Broeker Veiling om te zoeken naar een constructie waarbij de cultuurhistorische waarden veiliggesteld konden worden. De Stichting Veldzorg werd opgericht welke met patiënten van Scorlewald het gebied zal gaan onderhouden. Een uitgangspunt daarbij is het (deels) opnieuw in cultuur nemen van de ontstane natuurpercelen. Terreinomschrijving Het huidige onbebouwde Oosterdelgebied beslaat 82 ha, waarvan ongeveer de helft uit water bestaat (figuur 1). Het gebied heeft een authentiek verkavelingpatroon met smalle, meestal lange akkers, omgeven door sloten. De meeste akkers zijn oost-west gericht wat verband hield met de ontwateringsituatie. Toen in de jaren 70 van de vorige eeuw de ruilverkaveling Geestmerambacht plaatsvond is er uiteindelijk voor gekozen het deel waarin zich het meeste water bevond niet te verkavelen. De hoge kosten hebben daarbij zeker een rol gespeeld maar ook het gevoel dat het jammer zou zijn als er niets bewaard bleef van de voormalige vaarpolder Geestmerambacht. Het merendeel van de vaarpolder lag aan de westkant van Langedijk. Daar werd ingezet op nieuwe bedrijfsmogelijkheden voor de agrariërs. De oostkant van Langedijk ter hoogte van Zuid- Scharwoude werd verkocht aan een ontwikkelingsmaatschappij die daar vakantiewoningen wilde ontwikkelen. Toen die markt in de jaren 80 stroef was werd gekozen voor de verkoop van kavels ten behoeve van luxe villa s. Daarbij werden de oorspronkelijke verkavelingpatronen zo veel mogelijk bewaard. Zo bleef uiteindelijk het meest zuidelijke deel ter hoogte van Broek op Langedijk over. Het gebied wordt in het westen begrensd door het dorp, in het zuiden deels door bebouwing langs de Sluiskade en door (de kade van) het kanaal Omval-Kolhorn, dat ter hoogte van het gebied een slinger maakt en ook aan de oostzijde de begrenzing vormt. In het noorden, tenslotte, wordt het

2 gebied begrensd door de villawijk. Deze is afgescheiden door een aantal beboste eilanden. In de laatste 20 jaar is in het oostelijke deel inmiddels door het teruglopende agrarische gebruik een aanzienlijk rietgebied ontstaan met hoge natuurwaarden. In de inventarisatie is wel de bebouwing van de Sluiskade meegenomen maar niet de bebouwing van het dorpslint aan de westzijde van het gebied. De begraafplaats die in het gebied penetreert is wel opgenomen in de inventarisatie. Dit geldt eveneens voor de beboste eilanden die de grens met de villawijk vormen. Figuur 1. Oosterdelgebied. Inventarisatiemethode Er is geïnventariseerd volgens de Handleiding Broedvogel Monitoring Project van SOVON (Van Dijk 2004). De tellers hebben in drie groepen geteld: een groep te voet langs de kade aan de zuid- en oostkant van het gebied, een groep per boot in het noordelijke deel en een groep per boot in het zuidelijke deel. In totaal zijn door de drie groepen ieder 6 inventarisatieronden gedaan en in totaal is 11,5 uur geteld. Uitgangspunt was dat alle drie de groepen zoveel mogelijk dezelfde teldata aanhielden. De teldata waren als volgt: Tabel 1. Bezoekdatums Oosterdelgebied in Ronde datum tijd 1 3 april vroege ochtend, tussen en uur 2 17 april vroege ochtend, idem 3 30 april vroege ochtend, tussen en uur 4 13 mei avond, tussen en uur 5 28 mei vroege ochtend, tussen en uur 6 12 juni vroege ochtend, idem

3 Resultaten In tabel 2 zijn alle 53 tijdens de inventarisatie aangetroffen broedvogelsoorten en het aantal territoria weergegeven, in tabel 3 die De Vet in 1965 vaststelde. De vergelijking met 1965 is vooral interessant om de grote verschillen in beeld te brengen tussen de vogels die toen in het gebied broedden en die dat nu doen. Tabel 2. Broedvogels in het Oosterdelgebied (80 ha) in Soort Aantal Watervogels Fuut 7 Wilde eend 44 Slobeend 4 Krakeend 3 Kuifeend 15 Tafeleend 2 Nijlgans 8 Grauwe gans 3 Canadese gans 5 Knobbelzwaan 1 Weide- en akkervogels Scholekster 3 Kievit 17 Grutto 2 Tureluur 3 Fazant 7 Kokmeeuw 55 Visdief 10 Roofvogels Buizerd 1 Bruine kiekendief 1 Torenvalk 1 Moerasvogels Meerkoet 15 Waterhoen 6 Koekoek 1 Blauwborst 10 Bosrietzanger 12 Kleine karekiet 43 Snor 3 Sprinkhaanzanger 2 Rietzanger 19 Baardman 1 Rietgors 15

4 Bos- en struweelvogels Houtduif 7 Holenduif 1 Boompieper 2 Winterkoning 15 Heggenmus 7 Zwartkop 2 Fitis 8 Tjiftjaf 2 Koolmees 7 Pimpelmees 6 Zwarte kraai 2 Ekster 2 Vink 1 Vogels van erven en bebouwing Turkse tortel 4 Merel 6 Zanglijster 3 Kauw 4 Spreeuw 6 Ringmus 2 Huismus 1 Putter 1 Groenling 2 Tabel 3. Broedvogels aan de oostzijde van Zuid-Scharwoude enbroek op Langedijk (400 ha) in 1965 (De Vet jr. 1965). * = schatting, + = aanwezig, aantal onbekend, ++ = idem, algemeen. Soort Aantal Watervogels Fuut 16 Dodaars 3 Wilde eend *100 Slobeend 8-10 Zomertaling 4 Kuifeend 12 Weide- en akkervogels Patrijs + Fazant + Visdief 8 10 Kievit 18 Kleine plevier 10 Bontbekplevier + Scholekster Tureluur enkele Grutto 7 10 Gele kwikstaart +

5 Witte kwikstaart + Veldleeuwerik ++ Graspieper ++ Moerasvogels Meerkoet *600 Waterhoen Waterral + Zwarte stern 18 Kleine karekiet 12 Grote karekiet 4 Rietzanger *100 Roerdomp + Rietgors *50 In 1965, in een veel groter gebied, zijn in totaal 28 broedvogelsoorten vastgesteld. Dit is beduidend lager dan het aantal in Hierbij moet worden opgemerkt dat het gebied in 1965 boomloos was en nog volledig in cultuur met hier en daar brede rietkragen langs de akkers. Verder heeft De Vet niet in de bebouwing van de Sluiskade en op de begraafplaats geteld. Bespreking Watervogels Uit tabel 2 blijkt dat het gebied met het vele water zeer in trek is bij watervogels. De riet- en ruigte-eilanden geven voldoende broedgelegenheid en dekking. Jammer dat de Dodaars en Zomertaling als broedvogel verdwenen zijn. Het gebied blijkt inmiddels ook zeer in trek bij Nijl-, Grauwe- en Canadese ganzen. In hoeverre deze soorten de kans krijgen zich hier te handhaven is niet zeker. Door bewoners uit de directe omgeving wordt gemeld dat eieren van deze soorten worden geschud en voorts zou in het najaar bejaging plaatsvinden. Tijdens de 1 e telronde werd tevens een paartje Carolina-eenden in een van de sloten gezien. Later is deze soort niet meer aangetroffen. Bergeenden tenslotte werden wel vastgesteld in de 1 e telronde maar naderhand niet meer. Kennelijk wordt het gebied buiten de broedtijd gebruikt als foerageer- en rustgebied. Weide- en akkervogels alsmede meeuwen en sterns De Grutto is nog met 2 broedterritoria in het gebied aanwezig. Gebroed wordt op de grasakkers in het middendeel. Handhaving als broedvogels zal afhangen van het beheer van deze graspercelen. Voor de Tureluur met 3 territoria geldt hetzelfde. Kieviten doen het nog steeds goed in het Oosterdel met 17 territoria. Zowel op graslandakkers als op percelen waarop tuinbouw wordt bedreven. De Vet stelde in 1965 ook het broeden van Kleine plevier en Bontbekplevier vast. De Graspieper was tijdens de eerste twee telrondes aanwezig als pleisteraar. Het gebied biedt voor deze soort niet meer het juiste broedbiotoop. In 1965 was de soort samen met de Veldleeuwerik nog een algemene broedvogel. De Gele en Witte kwikstaart zijn niet als broedvogel vastgesteld terwijl men deze soorten hier wel als broedvogel zou verwachten. In 1965 en 1998 is de soort wel broedend vastgesteld. In 1965 gold dat ook voor de Gele kwikstaart. De Kokmeeuw is met in totaal 55 nesten verspreid over een aantal percelen de meest voorkomende broedvogel in het gebied. Bij de Kleine mantelmeeuw zag het er tijdens de 2 e en 3 e ronde naar uit dat gebroed zou gaan worden. Enkele paartjes waren in het gebied aanwezig. Nadien werden deze niet meer vastgesteld. De Visdief is sedert 1965 naar het er naar uitziet nooit weggeweest. Dat geldt jammer genoeg wel voor de Zwarte stern.

6 Roofvogels In de rietlandpercelen in het oostelijke deel van het gebied was 1 territorium van een paartje Bruine kiekendief. Tijdens de eerste twee telrondes waren steeds 2 paren aanwezig. Kennelijk is het gebied te klein en heeft 1 paar z n geluk elders gezocht. Een broedende Buizerd zat op een van de beboste eilanden die het open Oosterdel afgrenzen van de villawijk. In een nestkast broedde 1 paartje Torenvalk. Moerasvogels Blauwe reigers gebruiken het gebied als jachtterrein. Gebroed wordt in de nabijgelegen kolonie (te zamen met Aalscholvers) in Zuid-Scharwoude nabij het Mortuarium. De Roerdomp was rond 1965 nog een jaarlijkse broedvogel. Tijdens de inventarisatieronden is deze soort niet vastgesteld. Als broedgebied is dit laatste stuk van het duizend-eilandenrijk waarschijnlijk te klein en is er mogelijk ook teveel verstoring. De soort is thans alleen nog een onregelmatige wintergast. (med. A. ten Bruggencate). Een fraaie waarneming was de IJsvogel in telronde 4. De vogel vloog in noordelijke richting naar de beboste eilanden. Hier kon (nog) geen broeden worden vastgesteld. Een goede broedwand wordt hier duidelijk gemist. De grote waarde van het Oosterdel in zijn huidige staat komt vooral tot uitdrukking in de aantallen rietzangvogels zoals Blauwborst, Bosrietzanger, Kleine karekiet, Baardman, Snor, Sprinkhaanzanger, Rietzanger en Rietgors. Alleen in een goed biotoop kunnen deze soorten in deze aantallen worden vastgesteld. De Waterral, die in 1965 broedvogel was, kon niet worden vastgesteld. Dit kan gelegen hebben aan de mindere weersomstandigheden tijdens de avondtelling. De Koekoek profiteert van het grote aantal waardvogels en is met 1 territorium aanwezig. De meest voor de hand liggende waardvogels zijn Kleine karekiet en Bosrietzanger. Tot en met 1965 was volgens De Vet ook de Grote karekiet nog een vaste broedvogel. Zijn verdwijnen ligt ongetwijfeld meer in landelijke trends dan aan de specifieke situatie in het Oosterdel. Een vergelijkbare situatie geldt voor de Zwarte stern. Bos- en struweelvogels Aangenaam verrast waren we met de waarneming van een Groene specht tijdens de 1 e telronde. De vogel vindt in het gebied kennelijk voldoende mieren om het Oosterdel als foerageergebied te gebruiken. De zeer waarschijnlijke broedplaats is de boomgaard van een fruitteler aan de overzijde van het kanaal in de Broekhornpolder. Houtduiven broeden op de bospercelen en foerageren op de akkers. Een paartje Holenduif heeft zijn nest in de kap van de molen. Winterkoning, Heggenmus en Zwartkop zijn allen broedvogel in de bosjes rond de tuin van de molenaar. De Vink broedt evenals Fitis en Tjiftjaf op de boseilanden. Vogels van erven en bebouwing Merel, Zanglijster, Groenling, Putter en Kneu zijn te vinden in de tuinen van de woningen aan de Sluiskade. Ringmussen waren aanwezig op de overgang van tuinen aan de Sluiskade naar het open gebied en maken dankbaar gebruik van een aantal nestkastjes. Over de overige soorten valt weinig anders te vermelden dan dat zij aanwezig waren waar ze verwacht konden worden, namelijk in de tuinen langs de Sluiskade. Effecten en beheersmaatregelen De gestage toename van rietpercelen in het oostelijke deel van het gebied heeft duidelijk gevolgen voor de aantallen moerasvogels. De waarde van het gebied ligt echter vooral in de veelzijdigheid. De rietgebieden, akkers en graslandakkers te zamen maken dit gebied tot wat het is. Een combinatie van cultuur- en natuurgebied waardoor er sprake is van een uniek gebied. Heel

7 belangrijk voor de instandhouding van deze waarden is het toekomstige beheer. Duidelijk is, dat om de natuurwaarden van het cultuurdeel in stand te houden er geen verdere toename van rietpercelen gewenst is. Grutto, Kievit, Tureluur alsmede de kolonies Kokmeeuwen en Visdieven zouden hierdoor verdwijnen. Met name de afwisseling tussen bouwland en grasland is van groot belang. Het terugdringen van het inmiddels aanwezige rietgebied zal zich zondermeer vertalen in een terugval in de aantallen van Rietzanger, Bosrietzanger, Blauwborst, Kleine karekiet en Rietgors. Soorten als Snor, Sprinkhaanzanger en Baardman zullen waarschijnlijk helemaal verdwijnen. Dit betekent niet dat in het rietgebied geen beheersmaatregelen genomen moeten worden. Een cyclisch maaibeheer (eens in de 4 of 5 jaar) met voldoende overblijvend riet is van belang. Vanuit cultuurhistorisch oogpunt wordt gehecht aan het niet laten dichtgroeien van de sloten in het rietgebied. Vanuit ornithologisch oogpunt bestaat hiertegen geen bezwaar. Een logische overgang tussen het natuurdeel en het cultuurdeel is het Poddedel (de meest oostelijke plas) en de van daaruit naar het noorden en zuiden lopende sloten. Ook de rietzone langs de zuidzijde van de kade, gerekend vanaf de laatste woning aan de Sluiskade dient als zodanig in stand te blijven. Een verdere ontsluiting van het natuurdeel voor fluisterbootjes en kano s verdient geen aanbeveling. De hoge natuurwaarden van het natuurdeel kunnen alleen in stand blijven indien dit gebied niet wordt ontsloten voor recreanten. De sloten in het natuurdeel zouden afgesloten kunnen worden met drijvende boomstammen of een andere constructie die het onmogelijk maakt dat boten in het gebied komen. Voor de enkele gebruikers van percelen in het natuurdeel zou een uitsterfconstructie moeten worden gehanteerd. Dankzegging In de eerste plaats dank aan diegenen die meegedaan hebben met de inventarisatie, te weten: Johan de Vries, Willem Tolman, Rob Struyk, Jan Jansen, Rob Strietman, Trudie Hink, Rita Leegwater, Paulette Konijn, Willem Duys, Ab ten Bruggencate, Crick Schuit, Dick IJff, Ger Molenaar en ondergetekende. Verder hebben Ab ten Bruggencate en Ger Molenaar meegeholpen aan de uitwerking van de telgegevens. Ook hebben Ab en Ger hun varend materieel en hun nautische kennis ingezet om de inventarisatie vanaf het water mogelijk te maken. Ook bedank ik de gemeente Langedijk en met name Gerda Woltjer voor het beschikbaar stellen van het kaartmateriaal. Kees Roobeek tenslotte bedank ik voor het kritisch doornemen en zijn nuttige opmerkingen t.a.v. het concept van dit verslag alsmede voor het beschikbaar stellen van gegevens uit het verenigingsarchief. Verwijzingen Dijk AJ van Broedvogels inventariseren in proefvlakken. Handleiding Broedvogelmonitoring Project (BMP). SOVON, Beek-Ubbergen. Vet K de jr Broedvogelverslag van het vogelrijkste gedeelte van het Geestmerambacht. De Pieper 4(10): Langedijk GP, K Blokker, W Duys & G Molenaar (ongepubl.). Onderzoek kilometerhokken in Atlasblok (district 1) in 1998 t.b.v. Atlas van de Nederlandse Broedvogels (SOVON Vogelonderzoek Nederland 2002). Gerard Langedijk, Papegroet 8, 1722 KL Zuid-Scharwoude