ACTIEF OUDER WORDEN IN VLAAMSE STEDEN EN GEMEENTEN

Transcriptie

1 ACTIEF OUDER WORDEN IN VLAAMSE STEDEN EN GEMEENTEN Een onderzoek, in samenwerking met de VVSG, uitgevoerd door Pieter Rondelez, stafmedewerker aan het Kenniscentrum Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen - Hogeschool-Universiteit Brussel 1

2 2

3 Inhoudstafel Inhoudstafel... 3 Woorden van dank Maatschappelijke participatie Onderzoeksvragen en de gebruikte methode Hoofdstuk 1. Active Ageing: hoe zien lokale besturen het? Visie van lokale beleidsmakers Rol van de lokale overheid Economische argumenten in het active ageing - discours Hoofdstuk 2. Actoren betrokken bij het beleid in het kader van actief ouder worden Diensten van het lokale bestuur Samenwerking met externe organisaties Ouderenloket/ouderenambtenaar Lokaal dienstencentrum Informatiekanalen voor ouderen Allochtone ouderen Hoofdstuk 3. Levenslang leren Het aanbod De samenwerking met externen Hoe wordt het aanbod aan ouderen bekendgemaakt? Oudere vrijwilligers en ouderenadviesraad Verhoging van het aanbod en stimulering van de interesse Hoofdstuk 4. Informele zorg en vrijwilligerswerk Informele zorg Vrijwilligerswerk

4 Hoofdstuk 5. Politieke participatie Rechtstreekse politieke participatie Onrechtstreekse politieke participatie Hoofdstuk 6. Ouderen en het verenigingsleven Het stimuleren van ouderen tot deelname aan verenigingen Ouderen horen ook in andere verenigingen thuis Actief ouder worden zonder lidmaatschap van verenigingen Besluit Bibliografie Bijlagen

5 Woorden van dank Vele mensen hebben meegeholpen aan de totstandkoming van dit onderzoek. Ik wil hen bedanken voor hun steun en vertrouwen. Vooreerst gaat mijn dank uit naar Gaby Jennes, tot september 2012 directrice van het kenniscentrum van het Hoger Instituut voor Gezinswetenschappen om dit onderzoek mogelijk te maken en voor het geven van de nodige kritische commentaren. Joris Vierendeels dank ik voor het mee helpen uitwerken van de onderzoeksopzet alsook voor het nalezen. Veerle Baert zorgde er voor dat de samenwerking met de VVSG en de voorbereiding van de studiedag vlot verliep. Grote dank ben ik verschuldigd aan de gemeentelijke mandatarissen en ambtenaren die in de periode mei-augustus 2012 tijd hebben vrijgemaakt voor een uitgebreid interview waardoor deze studie mogelijk werd. Pieter Rondelez, oktober

6 Concept en opbouw van het onderzoek Active Ageing? 1 Population ageing is enter the 21st century, global ageing will put increased economic and social demands on all countries. At the same time, older people are a precious, often-ignored resource that makes an important contribution to the fabric of our societies. (WHO) Europa (en de rest van de wereld) wordt geconfronteerd met demografische veranderingen waarvan vragen op. Hoe zorgen we ervoor dat mensen zolang mogelijk onafhankelijk en actief blijven als ze ouder worden? Wat zijn hiervoor de onderliggende redenen? Zullen een groter aantal ouderen het failliet inluiden van de gezondheidszorg en het sociale zekerheidssysteem? Hoe kan de levenskwaliteit van ouderen verbeterd worden? Hoe vinden we een goed evenwicht tussen de rol van het gezin (en familie) en de staat wanneer het erop aan komt te zorgen voor oudere mensen die assistentie nodig hebben? Intergeneratione geheel in ondersteunende en toegankelijke leefomgevingen. ij oudere mensen de economie in haar regio-gebonden is: de ene regio zal meer te kampen hebben met de effecten ervan dan de andere. Er gaan dan ook stemmen op dat regionale en lokale overheden (en andere stakeholders) het best in staat zijn om de specifieke uitdagingen van de vergrijzingsproblematiek te begrijpen om er een adequaat antwoord op te bieden. De manier waarop lokale en regionale overheden zich aanpassen aan demografische veranderingen wordt gezien als één van de sleuteldeterminanten voor een kwaliteitsvol leven van ouderen en het welzijn van de gehele gemeenschap. 2 In dit rapport stellen we ons de vraag hoe steden/gemeenten in Vlaanderen invulling geven aan active ageing (en intergenerationele solidariteit). 1 De inleiding steunt voornamelijk op twee bronnen: - WHO (2002). Active ageing. A policy framework, a contribution of the World Health Organization to the second United Nations world assembly on ageing. Madrid: Author. - Age platform (2011). How to promote active ageing in Europe? EU support to local and regional actors. European Commission. Committee of the Regions. Age Platform Europe. 2 ageing and solidarity between generations will be a major added 6

7 Wat verstaan we onder geing? Meestal vertrekken onderzoekers en beleidsmakers van de definitie die werd opgesteld door de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO). 3 kansen en mogelijkheden m.b.t. gezondheid, participatie en veiligheid met als doel het verbeteren van de levenskwaliteit van ouderen. Het begrip omvat drie centrale concepten: gezondheid, participatie en veiligheid. Dit laatste wordt opgedeeld in fysieke-, sociale- en financiële veiligheid. We steunen op recent werk 4 van K. Boudiny en D. Mortelmans waarin drie visies inzake active ageing geïdentificeerd worden. I Active Working Hoewel er geen eenduidige definitie bestaat van active ageing, voert de economische interpretatie de boventoon. Bovenstaande WHO-definitie wordt in de praktijk vaak eng geïnterpreteerd. Veel onderzoekers focussen zich enkel op arbeidsmarktparticipatie, terwijl ook nationale overheden van vele geïndustrialiseerde staten dit principe bekijken met een economische bril. Een exclusieve focus op werkgelegenheid is problematisch, aangezien het de complexiteit van het concept reduceert tot slechts één component. Boudiny en Mortelmans benoemen dit productief ouder worden. II Active Not Paid Working Boudiny en Mortelmans definiëren dit als het niet-betaald actief blijven in zowel economisch als sociaal productieve activiteiten (als een tweede vorm van productief ouder worden) waaronder drie vormen worden onderscheiden: vrijwilligerswerk, zorgverlening en ondersteunen van sociale dienstverleningsorganisaties. III Leisure Boudiny en Mortelmans argumenteren dat enkel focussen op productieve activiteiten ontspanning verwaarloost wat zeker voor oudere ouderen een belangrijke activiteit is. Hierdoor wordt er weinig ruimte gelaten voor alternatieve manieren van zelf- en sociale ontwikkeling naast betaald en onbetaald werk, ondanks de positieve effecten ervan in het latere leven. Dit concept is erg moeilijk in te vullen aangezien wat beschouwd wordt als ontspanning afhankelijk van de persoon. 3 WHO (2002). Active ageing. A policy framework, a contribution of the World Health Organization to the second United Nations world assembly on ageing. Madrid: Author. 4 Boudiny & Mortelmans (2011). A Electronic Journal of Applied Psychology. 7(1);

8 Maatschappelijke participatie. In dit onderzoek focussen we ons op de participatiepijler binnen het active ageing discours. We steunen hierbij op de definitie van D. Verté inzake maatschappelijke participatie: niet-arbeidsgerichte activiteiten die een bijdrage leveren aan de verbo Verté onderscheidt hierbij sociale netwerken, informele hulp en vrijwilligerswerk, participatie aan het verenigingsleven, politieke participatie en culturele ontspanning. We merken op dat deze definitie gelijkloopt met de tweede en derde visie van active ageing zoals hierboven beschreven. We focussen pure ontspanning) aangevuld met een luik rond levenslang leren. Hieronder bespreken we de onderdelen die aan bod komen in dit onderzoek waarbij we opnieuw gebruik maken van het werk van D. Verté 5. Informele zorg en vrijwilligerswerk (Verté) De mate waarin mensen zich min of meer belangeloos inzetten voor anderen is een belangrijke indicator voor maatschappelijke participatie, en kan zowel op een informele manier als binnen formele organisaties gebeuren. We maken een onderscheid in ons onderzoek tussen informele zorg (met de focus op mantelzorg) en vrijwilligerswerk. a. Informele zorg (mantelzorg) Informele zorg betekent zorg verlenen binnen het eigen netwerk, en wordt meestal geboden aan een bekende. De zorgverlener en de betrokkenen hebben reeds op voorhand een socio-affectieve band, in tegenstelling tot het vrijwilligerswerk dat plaatsvindt in min of meer georganiseerd verband. Mantelzorg is de extra zorg die voortvloeit uit een sociale/familiale relatie en verleend wordt aan naasten met beperkingen en/of gezondheidsproblemen. b. Vrijwilligerswerk contractueel, familiaal of vriendschappelijke verplichtingen heeft. Het kan gaan om het houden van gezelschap, administratieve taken, bestuurlijke inbreng, zorg in zijn brede definitie en sociaalculturele activiteiten. Actief burgerschap (Politieke participatie). Beleidsparticipatie kan, volgens Schuyt (1990) 6, onderverdeeld worden in enerzijds het rechtstreeks deelnemen aan de politiek of het politieke apparaat, waarbij het stemgedrag, het lidmaatschap van een politieke partij en het vervullen van een politiek mandaat bedoeld worden, en anderzijds het deelnemen aan activiteiten buiten het politieke apparaat, die direct gericht zijn op het beïnvloeden van de politieke besluitvorming. In dit onderzoek focussen we ons vooral op onrechtstreekse politieke participatie: de werking van ouderenadviesraden. In de zijlijn komt ook de rechtstreekse politieke participatie aan bod. Deelname aan het verenigingsleven. Verté bespreekt hier activiteiten die binnen een organisatie plaatsvinden en waarbij mensen deelnemen aan de georganiseerde activiteiten als lid. Het complexe aan dit begrip is dat ouderen lid kunnen zijn van een bepaalde vereniging zonder (of door weinig) deel te nemen aan de activiteiten, wat niet altijd voldoende is om als maatschappelijk participant erkend te worden. In hoeverre ouderen actief lid zijn van een bepaalde vereniging kan sterk verschillen: sommige ouderen organiseren 5 Verté, D., Dury, S., De Donder, L., Buffel, T., De Witte, N. (2011). Doe mee! Over ouderen en maatschappelijke participatie. Provincie West Vlaanderen. 6 Verté, D., Dury, S., De Donder, L., Buffel, T., De Witte, N. (2011). Doe mee! Over ouderen en maatschappelijke participatie. Provincie West Vlaanderen. 8

9 activiteiten, terwijl ouderen enkel lid kunnen zijn op papier. Hier gaat active-not-paid working (als vrijwilliger fungeren binnen een vereniging wat gezien wordt als een belangrijke schakel binnen het sociaal kapitaal van uw samenleving) samen met pure ontspanning. Onderzoeksvragen en de gebruikte methode. Selectie onderzoekseenheden. werd een mondeling gestandaardiseerd interview afgenomen van beleidsmakers (schepenen, lokale ambtenaren) van 25 steden/gemeenten. Altijd werd eerst getracht om de schepen bevoegd voor ouderenbeleid te bevragen, maar niet zelden werden we doorverwezen naar de bevoegde ambtenaar (cfr. bijlage). We maken een selectie op basis van indicatoren waarbij we geen volledige representativiteit nastreven, maar toch een goede mix krijgen van grote en kleine, stedelijke en landelijke gemeenten. We maken gebruik van statistieken van de FOD Economie - Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie en van gegevens van de website lokaal sociaal beleid. We gingen als volgt te werk: 1. Per provincie selecteren we vijf à zes steden/gemeenten. 2. Stad/gemeente nummer 1 en 2 selecteren we op basis van twee parameters - het hoogste aantal inwoners (absolute cijfers) in 2006 EN het hoogste aantal ouderen in 2006 (absolute cijfers). Wanneer er geen overlapping is tussen de twee categorieën is de eerste categorie doorslaggevend. Zo zien we voor de provincie West-Vlaanderen dat Brugge en Kortrijk het hoogste aantal inwoners hebben, maar dat Brugge en Oostende meer 65-plussers huisvesten. We kiezen voor Brugge en Kortrijk. We besluiten om Oostende niet te weerhouden om het gewicht van kustgemeenten in de steekproef te beperken. 3. Vervolgens selecteren we twee steden/gemeenten die hard getroffen worden door vergrijzing. We maken hierin een onderscheid tussen de situatie in 2006 en de evolutie sinds 2000 (tot en met 2010). Dit eerste meten we door enerzijds te kijken naar de grijze druk (aantal ouderen t.o.v. aantal actieven) en naar het relatieve aandeel 65-plussers in de gehele bevolking in het jaar Bij gebrek aan overlapping, kijken we welke stad binn grootste aandeel 65-plussers (2006) bezit. Ten tweede selecteren we de stad/gemeente (per provincie) met de grootste relatieve stijging van het aantal 65-plussers (van 2000 tot 2010). 4. Daarna selecteren we nog één stad/gemeente die veel aandacht besteedt aan ouderenbeleid. Dit meten we door op de website Lokaal Sociaal Beleid per provincie op zoek te gaan naar die stad/gemeente die in haar lokaal sociaal beleidsplan (legislatuur ) het meest aandacht besteedt aan de thematiek rond ouderen. Dit doen we door in de lokale sociale beleidsplannen te zoeken op het thema ouderen en kijken we hoeveel hits dit oplevert per gemeente. Hoewel dit laatste een erg beperkt meetinstrument is, geeft het ons wel een zeker vermoeden welke steden/gemeenten hier sterk op inzetten. 5. Vervolgens bestuderen we in welke mate de lijst representatief is m.b.t. bevolkingsgrootte van steden en gemeenten. We onderscheiden drie categorieën steden/gemeenten (steden inwoners; 10. steden/gemeenten < inwoners; steden/gemeenten < inwoners). We kijken dan welke steden/gemeenten er ondervertegenwoordigd zijn, waarbij we steeds op zoek gaan naar een stad/gemeente in de desbetreffende categorie die het hoogst scoort binnen de minstens één gemeente geselecteerd is. Dit is niet het geval voor West-Vlaanderen(**). 9

10 Tabel 1: Geselecteerde steden/gemeenten (bevolkingscijfers 2010) Antwerpen Limburg Vlaams-Brabant West-Vlaanderen Oost-Vlaanderen 1 Antwerpen (483505) 6 Deurne (Testinterview) 1 Hasselt (73.067) 1 Leuven (95.463) 1 Brugge ( ) 1 Gent ( ) 2 Mechelen (80.940) 2 Genk (64.757) 2 Dilbeek (39.998) 2 Kortrijk (74.911) 2 Aalst (80.043) 3 Wijnegem (*) (8.816) 3 Halen (8.624) (***) 3 Drogenbos (*) (4.876) (***) 3 Koksijde (21.832) (**) 3 Maarkedal (*) (6.468) (***) 4 Oud- Turnhout (12.653) 4 Opglabbeek (9.607) (*****) 4 Londerzeel (17.435) (****) 4 Oostkamp (*) (22.452) (***) 4 Lovendegem (9.358) 5 Aartselaar (14.290) 5 Bree (15.173) 5 Diest (23.048) 5 Anzegem (14.234) 5 Haaltert (17.668) Legende (*) gecorrigeerd naar kleinere stad/gemeente. (**) De kustgemeenten scoorden hier het hoogst en er werd gekozen voor een middelgrote gemeente aangezien later nog een kleine gemeente zou bevraagd worden. Wegens tijdsdruk werd besloten geen kleine stad/gemeente extra te bevragen. (***) reservegemeente/stad (****) een te laat ontdekte fout volgens de gevolgde methodiek (*****) De gemeente had in eerste instantie toegezegd, maar zou uiteindelijk niet deelnemen. Wegens tijdsdruk werd besloten geen nieuwe gemeente/stad erbij te nemen. 10

11 Onderzoeksvraag en methode van dataverzameling. De onderzoeksvraag Hoe geven Vlaamse steden/gemeenten inv ageing- Methode van dataverzameling De methode van dataverzameling is een mondelinge bevraging op basis van een semi-gestandaardiseerde vragenlijst. De vragenlijst vindt U terug in bijlage 1 op het einde van het rapport. Hoe worden de resultaten verwerkt? Alle interviews van lokale beleidsmakers werden digitaal opgenomen en uitgetypt. Voor de verwerking van de resultaten werd gebruik gemaakt van het kwalitatief onderzoeksprogramma NVIVO. Hoe worden de resultaten in het rapport besproken? Het rapport is opgedeeld in drie delen. Het eerste deel bestaat uit twee hoofdstukken. Ten eerste geven we een beeld van de visies die lokale beleidsmakers hebben inzake active ageing. Welke actoren betrokken worden en welke middelen ter beschikking staan om het beleid van active ageing vorm te geven bespreken we in het tweede hoofdstuk. In het tweede luik bakenen we actief ouder worden af waarbij we ons concentreren op het participatieluik, meer specifiek op de maatschappelijke participatie van 55-plussers. We bevragen vier aspecten waarbij we willen achterhalen hoe Vlaamse steden en gemeenten hieraan vorm geven. Achtereenvolgens staan we stil bij levenslang leren; informele zorg en vrijwilligerswerk; actief ouder worden en deelname aan het verenigingsleven. In het derde deel volgt een besluit. De lezer kan de hoofdstukken afzonderlijk lezen. 11

12 Hoofdstuk 1. Active Ageing: hoe zien lokale besturen het? 1.1 ctive A Meestal vertrekken onderzoekers en beleidsmakers van de definitie die werd opgesteld door de World Health Organisation schreven als een proces gericht op het optimaliseren van kansen en mogelijkheden m.b.t. gezondheid, participatie en veiligheid met als doel het verbeteren van de levenskwaliteit van ouderen. Het begrip omvat drie centrale concepten: gezondheid, participatie en veiligheid. Deze laatste wordt opgedeeld in fysieke-, sociale en financiële veiligheid. WHO definitie security in order to enhance quality of life as people age. Active Ageing applies to both individuals and population groups. It allows people to realize their potential for physical, social and mental well-being throughout the life course and to participate in society according to their needs, desires and capacities, while providing them with adequate continuing participation in social, economic, cultural, spiritual and civic affairs, not just the ability to be p Het is duidelijk dat dit een zeer ruime definitie is die op verschillende manieren kan geïnterpreteerd of aangewend worden. Daarom besteden we in dit rapport aandacht aan de visie van lokale beleidsm in op een drietal aspecten: 1. WHO definitie werd voorgelegd. 2. De aanwezigheid van een economische logica op lokaal niveau bij het invullen van het beleid inzake actief ouder worden. 3. De rol van de lokale overheid: waar liggen prioriteiten en op welke domeinen zou een lokaal bestuur actie dienen te ondernemen? 1.2 Visie van lokale beleidsmakers. Dat de defi WHO een ruim begrip is, werd duidelijk uit de gesprekken met lokale beleidsmakers. Hoewel iedere stad/gemeente deze definitie onderschrijft, is er toch sprake van heel wat nuanceverschillen. Acht beleidsmakers nemen deze definitie letterlijk over wanneer hen aantal gemeenschappelijke elementen terug Active In vijf steden/gemeenten argumenteren beleidsmakers dat actief ouder worden te maken heeft met alle domeinen waar een lokaal bestuur mee bezig is. Active ageing wordt geïnterpreteerd als een inclusief verhaal dat zich afspeelt over de verschillende beleidsdomeinen heen. Volgens een schepen impliceert dit twee zaken: enerzijds dienen ouderen betrokken te worden in alle beleidsdomeinen en anderzijds dient de doelgroep ouderen geïntegreerd te worden in alle beleidsplannen. In deze visie impliceert beleid inzake actief ouder enerzijds een stuk maatzorg, maar anderzijds ook het integreren 12

13 van de doelgroep ouderen over de verschillende beleidsdomeinen heen. We komen hier later nog op terug Sociale inclusie als onderliggende doelstelling. Acht beleidsmakers argumen Oudere mensen lopen een groter gevaar om familieleden en vrienden te verliezen en zijn dan ook vatbaarder voor eenzaamheid en sociaal isolement. Een schepen verwoordt dit als volgt: ve ageing gaat in de eerste plaats om veiligheid, het naar buiten komen. Het is hierbij van belang dat we de mensen naar buiten krijgen, want het valt toch op dat mensen die ouder worden veel minder buiten komen: niet Een andere schepen stelt dat beleid zich moet richten op het vermijden dat mensen geïsoleerd geraken. De rol van een lokale overheid is het organiseren of ondersteunen van activiteiten om ouderen inschakelen in allerlei activiteiten die door de gemeenten/steden worden aangeboden. Participatie wordt hier beschouwd als een middel en niet als een doel op zich. Een zekere nuancering is hier op zijn plaats aangezien het één niet los gezien kan worden van het ander. Een ambtenaar stelt dat het voornamelijk een kwestie is van het zinvol maatschappelijk aangesloten blijven door een activiteitenaanbod. In de gesprekken wordt heel vaak de nadruk gelegd op ontspanningsactiviteiten en vrije tijd. Een andere beleidsmaker maakt de link met het zolang mogelijk thuis wonen waarbij actief ouder worden werd geïnterpreteerd als: Zolang mogelijk thuis blijven wonen. Het zolang mogelijk zelfstandig thuis wonen is voor elf beleidsmakers een prioriteit. Het beleid richt zich dan vooral op het infrastructurele luik en dienstverlening: aanpassingspremies, ergonoom aan huis, poetsdienst ook dit meestal gekoppeld wordt aan het sociale inclusieverhaal. De focus ligt dan niet zozeer op het fysieke aspect maar eerder op het blijven wonen in een omgeving waar het sociaal netwerk sterk uitgebouwd of grotendeels intact is. Andere beleidsmakers argumenteren dat het zelfstandig blijven wonen gekoppeld moet worden aan het garanderen van de levenskwaliteit van ouderen en/of door ouderen actief te houden. Sommigen zijn van mening dat deze doelstelling nagestreefd moet worden door de inzet van (oudere) vrijwilligers Actief blijven deelnemen/bijdragen/participeren aan het maatschappelijke leven. Dertien beleidsmakers onderschrijven het begrip actief ouder worden zeer letterlijk. De focus ligt dan patie van mensen in het sociale, economische, culturele en politieke leven. Er is een nuanceverschil tussen het participeren aan het maatschappelijke leven (door bijvoorbeeld het deelnemen aan een sportnamiddag) en het bijdragen aan het maatschappelijke leven. Het betreft het spanningsveld tussen vrijetijdsbesteding van ouderen voren in de interviews. De ene beleidsmaker legt de nadruk op het actief leven op peil houden waarbij de rol van de lokale overheid zich voornamelijk dient te richten op het organiseren of ondersteunen van vrijetijdsactiviteiten. Een schepen argumenteert dan weer dat ouderen uitgedaagd moeten worden om zinvol bezig te zijn (o ). In andere interviews wordt de focus gelegd stad/ sociale leven als vrijwil -wit verhaal: de meningen vloeien in elkaar. Het ook niet zo dat er gemeenten of steden zijn die zich enkel richten op het rekruteren van oudere vrijwilligers en het vrijetijdsaspect volledig aan de kant schuiven. Het actief blijven leven in de 13

14 samenleving gaat zowel over deelname van ouderen deelname aan sportac Een strategie gericht op het kunnen, het nog kunnen van mensen. Een beleidsmaker definieert actief ouder worden als een strategie dat gericht van ouderen Het betreft hier een beleid gericht op het creëren van een aanbod - waarvoor draagvlak bestaat - waar senioren aan kunnen deelnemen waarbij gewerkt wordt met items die bij een bepaalde In een negental interviews wordt beklemtoond dat de doelgroep ouderen een te groot containerbegrip is. Ten eerste wordt hier voorbijgegaan aan de diversiteit binnen de groep op vlak van leeftijd, inkomen, oudere gezondheidsproblemen vertonen, terwijl er ook mensen zijn die op zeer hoge leeftijd een zeer goede levenskwaliteit vertonen. Ten tweede zou de oudere van dertig jaar geleden niet meer de oudere zijn van nu. Vandaag de dag heeft een oudere andere behoeftes en blijft men langer actief. Een schepen verwoordt dit als volgt: aan sport doen, gaan wandelen, fietsen, re of active ageing als een realiteit waarbij een lokale ambtenaar het woord ontgrijzing in de mond neemt. Enerzijds zou er sprake zijn van een vergrijzing, maar tezelfdertijd van een ontgrijzing van de groep 50- tot 70-jarigen. Hij argumenteert dat die ouderen als krachten moeten worden gezien die nog veel kunnen bijdragen als vrijwilliger, ook nadat men uit de arbeidsmarkt is gestapt. Hij meent dat het voor een lokaal bestuur erg belangrijk is om die klik te maken op alle domeinen. Een andere ambtenaar zet zich af van de negatieve beeldvorming die rond ouderen hangt waarbij ze stelt dat er te weinig gefocust wordt op wat ouderen zelf kunnen bijdragen aan de samenleving. We merken hier duidelijk het spanningsveld naar voren komen tussen het deelnemen versus het bijdragen aan de samenleving. In een gesprek met een schepen wordt deze kritiek doorgetrokken naar het principe van actief ouder worden. De schepen argumenteert dat ouderen in de definitie gelijkgeschakeld worden met mensen die een vergroot risico hebben op gezondheidsproblemen, wat lang niet het geval is. Omwille van deze connotatie (hoge leeftijd, gezondheids- en mobiliteitsproblemen) gaan vele 55-plussers zich niet identificeren met de categorie ouderen. Volgens sommige beleidsmakers zou een oplossing er in bestaan om de doelgroep ouderen op te splitsen in medioren- senioren. Dergelijke opsplitsing kan ook in drie categorieën gebeuren volgens een andere lokale beleidsmaker: actieve oudere, zorgbehoevendere oudere, hoogbejaard. Dergelijke visie heeft natuurlijk ook een impact op de manier waarop beleid wordt gevoerd. Een schepen argumenteert daarom dat in het beleid een onderscheid dient gemaakt te worden tussen ouderen die zorgbehoevend en minder zorgbehoevend zijn. Hier komen we verder in dit rapport nog op terug Andere aspecten. In de gesprekken komen nog enkele andere aspecten aan bod. Sommigen vertrekken in hun visie - zich al dan niet baserend op het ouderenbehoeftenonderzoek. Ieder gemeente- of stadsbestuur kan worden -beleid irrelevant is. Verschillen tussen stad en platteland worden vermeld. In een landelijke gemeente wees het ouderenbehoeftenonderzoek uit dat ouderen zich nogal afgesloten voelden. Sociale inclusie (exclusie) heeft hier duidelijk een fysiek geografische component. In een ander terwijl een andere beleidsmaker zich focust op het uitdagen van ouderen om zinvol bezig te zijn. 14

15 In enkele gesprekken komt ook het verhaal van intergenerationele solidariteit aan bod dat nauw samenhangt met sociale inclusie, sociale net n is er bovendien van overtuigd dat actief ouder worden en intergenerationele solidariteit niet los gezien kunnen worden van elkaar. moeten vormen met elkaar. Er moet sprake zijn van een en - en verhaal: dat kunt ge doen door dingen te Dit vinden we ook terug in het WHO - discours. ce within the context of others - friends, work associates, neighbors and family members. This is why interdependence as well as intergenerational solidarity (two - way giving and receiving between 1.3 Rol van de lokale overheid. Een welbepaalde visie op een thema bepaalt in grote mate de rol die een lokale overheid op zich zal nemen en de wijze waarop beleid wordt uitgestippeld. We vroegen aan lokale beleidsmakers op welke Domeinen/prioriteiten. Er worden heel wat domeinen/prioriteiten aangehaald door de bevraagde lokale beleidsmakers. Hieronder geven we een korte opsomming van de aangehaalde domeinen waar een lokaal bestuur zich op moet richten en/of welke prioriteiten naar voren worden geschoven. Tabel 2. Domeinen en prioriteiten van het lokaal beleid m.b.t. active ageing Domeinen 1. Zorg 2. Welzijn 3. Gezondheid 4. Veiligheid 5. Wonen 6. Mobiliteit 7. Toegankelijkheid 8. Diversiteit 9. Toerisme 10. Sport 11. Cultuur 12. Levenslang leren 13. Buurtwerking en vrijwilligers 14. Beleidsinspraak (ouderenadviesraad, andere raden) Prioriteiten 1. Sociale inclusie/vereenzaming 2. Stimuleren/ondersteunen van het verenigingsleven 3. Organiseren/ondersteunen van activiteiten voor ouderen gericht op ontspanning 4. Organiseren van activiteiten gericht op vorming 5. Informeren van de ouderen 6. Positieve beeldvorming genereren 7. Intergenerationele solidariteit stimuleren De domeinen en prioriteiten in bovenstaande tabel omvatten de antwoorden van alle interviews. In heel veel gesprekken worden slechts enkele van bovenstaande domeinen/prioriteiten aangehaald. De rol van de lokale overheid op vlak van actief ouder worden wordt gereduceerd tot het ondernemen van actie op (slechts) een aantal domeinen, waarbij er geen sprake is van een inclusief beleid over alle beleidsdomeinen heen. Opvallend is dat beleidsmakers van zes steden/gemeenten van mening zijn dat een lokaal bestuur zich moet richten op het organiseren/ondersteunen van activiteiten op verschillende domeinen: sport, 15

16 Een lokaal bestuur richt zich dan vooral op het voorzien van loutere ontspanning, maar dit wordt in enkele interviews genuanceerd. Een schepen verwoordt het als volgt: - - ontspanning om ontspanning te hebben, maar met als doel om onze senioren actief te laten part Een andere schepen argumenteert dat een stad of gemeente activiteiten organiseert precies met het oogpunt om mensen uit hun isolement te halen: door naar een film te gaan kijken, samen te Bovendien maken ook heel wat beleidsmakers de omgekeerde redenering: actieve ouderen kunnen zich inschakelen als vrijwilliger in bovengenoemde domeinen waardoor je een situatie krijgt waarbij activiteiten (inclusief zorg) voor ouderen door ouderen worden gedragen Actief ouder worden: een inclusief beleid. afspeelt waarbij verschillende prioriteiten kunnen worden gelegd. Vijf steden/gemeenten vertrekken vanuit de opvatting dat een lokaal bestuur een inclusieve beleidsstrategie dient te hanteren: dit impliceert dat alle beleidsdomeinen betrokken worden om een invulling te geven aan actief ouder worden. Dergelijke inclusieve beleidsstrategie impliceert ook dat al de verschillende diensten binnen de stad en OCMW betrokken worden bij de opmaak van het beleid rond actief ouder worden. Als er sprake is van een dienst ouderen (wat niet in alle gemeenten/steden het geval is), dient er nauw De ouderen moeten zelf inspraak hebben over die verschillende beleidsdomeinen heen, vanuit een ouderenadviesraad of vanuit andere adviesraden waar ouderen in zetelen, eventueel in combinatie met een ouderenadviesraad. Dit kan zich vertalen in de opmaak van een ouderenbeleidsplan in samenspraak met een ouderenadviesraad waarbij vanuit de doelgroep over de verschillende beleidsdomeinen de prioriteiten worden vastgelegd: vrijetijdsaanbod, diversiteit, mobiliteit, Gemeenten/steden kunnen ook vertrekken van een tweesporenbeleid waarbij een opsplitsing wordt gemaakt in de doelgroep ouderen. In Gent bijvoorbeeld is er sprake van een inclusief spoor (dat vanuit de stad gebeurt) en een gericht spoor (OCMW). Het inclusieve spoor is gericht op de actieve oudere waarbij men breed over alle beleidsdomeinen heen werkt, terwijl het OCMW vooral met ouderen werkt die zorg nodig hebben en gericht zijn op welzijn. Ook wordt er een onderscheid gemaakt tussen zwaar zorgbehoevende ouderen die niet meer thuis wonen en thuiswonende ouderen die vanuit de lokale Dergelijk tweesporenbeleid kan ook anders ingevuld worden. In een gemeente (waar die inclusieve beleidsvisie niet naar voren kwam in het interview) wordt een duidelijk onderscheid gemaakt tussen ouderen die zorgbehoevend zijn en ouderen die minder zorg nodig hebben, maar waarbij het beleid uder worden van die eerste groep ouderen gemeente richt zich op het aanbieden van activiteiten voor ouderen gaande van ouderenpraatnamiddagen, ondersteunen in het zolang mogelijk thuis blijven wonen, (gezondheids)informatie, ontspanningsactiviteiten, het OCMW zich voornamelijk richt op zorg en dienstverlening. Hierbij is het aanbod voor jongere ouderen wel aanwezig, maar beperkter. 16

17 Een ander punt in deze inclusieve benadering is de intensieve samenwerking van het lokaal bestuur met andere stakeholders: instellingen, (ouderen)verenigingen, het middenveld, vrijwilligers (oudere 1.4 Economische argumenten in het active ageing - discours. Het hoofddoel van actief ouder worden is volgens de Wereldgezondheidsorganisatie gericht op het verbeteren van de levenskwaliteit van ouderen. 7 Een kwaliteitsvol leven is natuurlijk een breed concept: het heeft betrekking op de fysieke en psychologische gezondheid van een persoon, het niveau van onafhankelijkheid, sociale relaties, persoonlijke opvattingen en relaties en omgevingskenmerken. Kwaliteitsvol leven wordt verbonden aan het verlengen van de gezonde levensverwachting alsook aan het bewaren van autonomie en onafhankelijkheid - ook voor diegene die zwak, gehandicapt of zorgbehoevend zijn. Dit zijn de zogenaamde doelstellingen op micro - niveau, het niveau van het individu. Er spelen ook andere reden om beleid inzake actief ouder worden te voeren - te initiëren inzake active ageing met als doel participatie te verhogen en kosten te reduceren in de gezondheidszorg. Specifiek wordt het actief ouder worden - discours naar voren geschoven om drie problemen op te lossen die een druk zouden uitoefenen op de maatschappij: hogere kosten in de gezondheidszorg en sociale zekerheid; te vroeg op pensioen gaan en de stagnering van de economische groei. Met andere woorden gaat het om kosten drukken van activiteiten die in economische termen niet renderen en anderzijds gaat het om het genereren van meerwaarde (economisch groei) of het faciliteren ervan. We vroegen ons af in welke mate deze logica speelt in de hoofden van lokale beleidsmakers. pleidooi voor participatie ondersteunen (het zogenaamde productief ouder worden). We vinden - sociaal productieve activiteiten. Zijn dergelijke economische argumenten of economische logica ook aanwezig op het In de gesprekken met schepenen en lokale ambtenaren wordt vaak de link gemaakt met vrijwilligerswerk ongeacht of de economische logica wel/niet aanwezig was. De resultaten worden weergegeven in tabel 2. Hieruit concluderen we dat in vijftien gemeenten/steden de economische logica aanwezig is, terwijl dit volgens beleidsmakers in tien andere gemeenten/steden wordt ontkracht. We staan vervolgens kort stil bij de argumenten die we terugvinden in de antwoorden van lokale beleidsmakers. Tabel 3. Aanwezigheid economische argumenten. Geen link vrijwilligerswerk Link vrijwilligerswerk. Economische argumenten zijn aanwezig Vier steden/gemeenten Elf steden/gemeenten Economische argumenten zijn niet aanwezig Drie steden/gemeenten Zeven steden/gemeenten 7 Wat volgt is gebaseerd op basis van verschillende bronnen (cfr. Bibliografie bron 5,6,9, 13,15,16 en 17) 17

18 1.4.1 Economische argumenten aanwezig. We focussen ons eerst op die interviews waar geen link wordt gemaakt met het vrijwilligerswerk. We vermelden hier een drietal zaken. Ten eerste geeft een schepen toe dat economische argumenten wel aanwezig zijn, maar dat dit (zeker op lokaal niveau) niet het belangrijkste is. Ten tweede geeft een schepen een voorbeeld waarbij een gepensioneerd personeelslid van de technische dienst toch aan de slag is gebleven als vrijwilliger op de desbetreffende dienst. Verder worden er in die gemeente ook initiatieven genomen om werkgelegenheid te creëren voor vijftigplussers. Ten slotte introduceert een en In twee gesprekken wordt hier op reis gaat waardoor men een belangrijke consument is, maar daar tegenover staan diegenen die rond moeten komen van kleine pensioenen, die het moeilijk hebben, die minder de mogelijkheid hebben om te participeren, want participeren kost nu eenmaal geld. omers zouden zijn van 60 jaar met een Mercedes voor de deur, drie appartementen in Knokke en dat het die generatie is die het geld over de balk aan het gooien is. Dat is de realiteit niet: als men het over ouderen heeft, is dat niet de meest voorkomende pe Een beleidsmaker benadrukt bovendien dat het beleid inzake actief ouder worden economische voordelen heeft. eiten ga je mensen ook gezonder, actiever en maar of In elf interviews wordt de link met het vrijwilligerswerk gemaakt. Wat vaak terugkomt is het argument dat het inzetten van vrijwilligers lagere kosten met zich meebrengt (versus betaalde arbeid), hoewel toch ook vaak de nadruk wordt gelegd op het sociale aspect van vrijwilligerswerk of waarbij zelfs het economische aspect - ondanks haar aanwezigheid wat wordt genuanceerd. Een schepen bijvoorbeeld vertelt ons dat er vrijwilligers ingeschakeld worden in de vervoersdienst, in het woonzorgcentrum aangezien zo vermeden kan worden dat mensen zinloos thuiszitten. economische rendabiliteit op, maar van de andere kant spaart dat wel een stuk loonkost uit van professionelen die je moet inzetten denken aan het economische belang v dat allemaal zou moeten realiseren met betalende krachten, dan is dat niet betaalbaar meer el een heel belangrijk punt omdat het gaat om een groep met heel veel kennis en vaardigheden, maar ook met heel veel vrije tijd. Als je de twee kunt combineren en we kunnen dat doorgeven naar de jeugd of binnen de 18

19 groep van senioren dan vind ik dat toch heel belangrijk dat we dat aspect in kader van Er is ook een schepen die argumenteert dat het voor een overheid altijd beter is als een beroep gedaan kan worden op actieve ouderen die zich willen engageren en dan niet zozeer omwille van financiële beweegredenen. Dezelfde schepen merkt ook op dat het langer werken versus ouderenvrijwilligers wel eens een zero - sum game zou kunnen zijn. Een andere schepen erkent de economische meerwaarde die een vrijwilliger kan hebben, maar maakt zich sterk dat vrijwilligers (ouderen) als iets extra moeten worden gezien, niet als iets noodzakelijk. Het is ongeoorloofd om activiteiten van de stad/gemeente volledig te laten draaien op vrijwilligers. - jeugddienst. Dan kun je beweren dat dit geen economische meerwaarde heeft, maar aan de andere kant draagt dat wel heel veel bij aan uw maatschappij. Dat rendeert ook, want die senioren zijn ten eerste zelf actief onder jongeren, dus ze zijn bezig. Dat gaat hen ook jonger hierbij niet om econ Economische argumenten niet aanwezig. Terwijl in drie gesprekken geargumenteerd werd dat dergelijke economische logica niet aanwezig is bij het uitstippelen van beleid rond active ageing zonder de link te maken met vrijwilligerswerk, gebeurde dit in zes andere gesprekken wel. Vaak argumenteerden beleidsmakers dat als een beroep gedaan wordt op vrijwilligers (voor tal van activiteiten), dat dit niet vanuit dergelijk economisch oogpunt gebeurt. Er wordt dan voornamelijk verwezen naar het sociale aspect waarbij het de bedoeling is om ouderen actief bezig te laten zijn, dat er sociaal contact wordt gelegd, dat ouderen zich inzetten voor r wel sociaal. Er is hier een vrijwilligerscentrale aanwezig waar dat veel senioren op inschrijven die na hun actieve periode een sociale functie willen vervullen en dat is vrijwilligerswerk. Dus eigenlijk echt productief of economisch kun je dat niet echt 19

20 Hoofdstuk 2. Actoren betrokken bij het beleid in het kader van actief ouder worden. Vooraleer er in de gesprekken met lokale beleidsmakers werd gefocust op de vier geoperationaliseerde deelaspecten van het participatieluik stelden we peilen naar de wijze waarop en met wie het beleid vorm krijgt. 1. Welke diensten binnen stad/gemeente en OCMW nemen initiatieven m.b.t. actief ouder worden? 2. Wordt er op dit vlak veel samengewerkt met externe organisaties? 3. Is er sprake van een specifiek ouderenloket en/of verantwoordelijke ambtenaar? 4. Is er sprake van een lokaal dienstencentrum (en welke rol speelt dat dienstencentrum op vlak van active ageing? 5. Geeft de gemeente/stad een ouderenkrant of ouderengids uit? Ten slotte werd er gepeild naar de aanwezigheid van allochtone ouderen in stad/gemeente. 2.1 Diensten van het lokale bestuur. In de gesprekken worden heel veel verschillende diensten genoemd die in de steden/gemeenten initiatieven nemen in In heel wat interviews geven lokale beleidsmakers van stad/gemeente aan dat er geen duidelijk antwoord gegeven kan worden welke diensten binnen het OCMW betrokken zijn. Dit kon meestal maar duidelijk worden beantwoord als de geïnterviewde zowel schepen als OCMW - voorzitter was of als de geïnterviewde al vele jaren werkzaam was bij het lokaal bestuur. M.a.w. het beeld dat we schetsen is onvolledig. We geven geen loutere opsomming welke diensten werden aangehaald door de respondenten omwille van het feit dat de organisatie van lokale besturen verschillen vertoont. Wat in de ene gemeente een vrijetijdsdienst wordt genoemd, is in een andere gemeente uitgesplitst in een sport - en cultuurdienst. Waar in één gemeente of stad sprake is van één sociale dienst waar alles is ondergebracht (van welzijn tot ouderen), spreekt men in een andere gemeente van een dienst sociaal welzijn. Het komt bijvoorbeeld voor dat in één gemeente de sociale dienst volledig is overgeheveld naar het OCMW, terwijl in een andere gemeente zowel gemeente als OCMW een sociale dienst hebben. Ondanks deze opmerkingen kunnen we toch een aantal zaken onderscheiden die van belang zijn. beleidsdomeinen waar een lokaal bestuur mee bezig is. Dit impliceert dat alle diensten van een lokaal bestuur - gaande van sportdienst tot zorgcentra - acties ondernemen in het kader van actief ouder worden. initiatieven te laten nemen in functie van seniorenbeleid. Alle diensten moeten in het kader van hun beleid iets voorzien voor de senioren, al dan niet voor de actieve of minder - actieve 20