Handreiking. Electronische Leer Omgeving

Transcriptie

1 Handreiking Electronische Leer Omgeving

2 Over de handreiking >> Dit middel vormt een handreiking bij het starten en doorlopen van een keuzeproces van een electronische leeromgeving (ELO). Het geeft een beeld van het te doorlopen proces en de mogelijke criteria bij de selectie. >> De handreiking geeft inzicht in de stappen die scholen kunnen nemen in het proces rondom de keuze van een ELO. Dit proces richt zich niet alleen op het daadwerkelijk kiezen van een oplossing, maar misschien net zo belangrijk, het proces voorafgaand aan die keuze. >> Aan de hand van de handreiking kunnen schoolleiding, leraren, ICT-coördinor, IB-ers en andere betrokkenen gezamenlijk de discussie voeren over hun wensen ten aanzien van een ELO. Verschillende aspecten komen aan bod, bijvoorbeeld: Wat is onze visie op het leren?, Hoe hebben we de leerinhoud geordend?, In welke mate willen we gebruik maken van ICT?, Wat verwachten we van een ELO?. >> Uiteindelijk leidt dit tot een basisversie van een Programma van Eisen (PvE), waarbij de school duidelijk kan zijn over haar eisen en verwachtingen ten aanzien van het leer-en communicatiemateriaal. Tevens kan het dienen als onderdeel van het meerjarenbeleid. >> Productvergelijkingen vormen geen onderdeel van deze handreiking

3 Wat is een ELO? >> Elektronische leeromgeving, oftewel ELO, digitale leeromgeving, teleleerplatform, learning environment, learning management system oftewel LMS: allemaal woorden waarmee (meestal) hetzelfde bedoeld wordt: een platform dat gebruikers in staat stelt om via Internet lesmateriaal aan te bieden, te communiceren en het leerproces te organiseren. >> Of volgens de definitie van het CINOP: een ELO omvat de technische voorzieningen (hardware, software en telecommunicatie infrastructuur) die de interactie faciliteren tussen > het proces van leren > de communicatie die nodig is voor dat leren > de organisatie van het leren. Zie bijlagen voor meer informatie. Aanpak van het proces De inzet van ICT is één van de sleutelfactoren om kwaliteit en innovatie in het onderwijs te bevorderen. In diverse gemeenten in Brabant zijn onderwijsinstellingen in het basisonderwijs en voortgezet onderwijs al actief bezig om via schoolnet-initiatieven samen met gemeenten en maatschappelijke instanties innovaties door te voeren. Om deze ontwikkelingen meer kracht bij de zetten is in opdracht van de provincie Noord-Brabant en penvoerder het programma Schoolnet Brabant opgezet. Doel van Schoolnet Brabant is om de verschillende lokale schoolnet-initiatieven te ondersteunen, stimuleren en versterken. Uit onderzoek is namelijk gebleken dat door bundeling van kennis en ervaring sneller meer bereikt kan worden. Een van de programmaonderdelen van Schoolnet Brabant is het uitbrengen van een aantal handreikingen met betrekking tot onderwijs & ICT. Doel: Het kiezen van een ELO die past bij de onderwijsvisie van de school en de behoeften van de gebruikers (leerlingen, docenten). Hoe: door het keuzeproces actief te sturen door: Gebruikers te betrekken van begin tot het eind van het keuzeproces Een duidelijke visie op onderwijs en ICT te formuleren Te bepalen: Wat is mijn vraag? Wat wil ik met de ELO? Behoeften van gebruikers en schoolbestuur in kaart te brengen. Criteria te gebruiken om de uiteindelijke keuze te maken (via b.v. een programma van eisen). Stappen g h j In het keuzeproces zijn de volgende stappen van belang: g Visievorming en Vraagverkenning h Behoeftenbepaling j ELO-keuze o.b.v. criteria - 3 -

4 g Visievorming en Vraagverkenning A - Betrekken stakeholder werkgroep Wat: inrichten van een werkgroep met relevante stakeholders. Doel: bewustwording, draagvlak, inzicht krijgen in de vraag, behoeften en criteria, het betrekken en laten meebeslissen van betrokkenen. Wie: ICT gemotiveerde docenten die kunnen en ideeën hebben, ICT-coördinator, IB-er, directeur, ouders etc. Hoe: via diverse werksessies doorloopt de werkgroep het keuzeproces door via discussie de onderwijs- en ICT-visies aan te scherpen, de hoofdvraag te verduidelijken, behoeften, impact en randvoorwaarden rondom een ELO te verkennen en uiteindelijk de keuzecriteria op te stellen en te wegen om tot een beargumenteerde keuze te komen (eventueel via een plan van eisen). B - Formuleren onderwijsvisie Belang: in de praktijk blijkt vaak dat: - Scholen moeite hebben hun behoeftenvraag m.b.t. ELO s te formuleren: Wat wil ik ermee? Wat verwacht ik van een ELO? - Bij het kiezen van een ELO onderwijskundige criteria vaak niet de voorrang krijgen. Doel: Beschrijven of aanscherpen onderwijsvisie (huidige en toekomstige visie, didactisch model, ICT visie). Wie: Stakeholdergroep. Hoe: Het formuleren/aanscherpen van visie en missie statement, incl. uitgewerkte doelen (o.a. via ontwikkelvragen, zie volgende sheet). C - Uitwerken ontwikkelvragen Doel: Het uitwerken van relevante vragen om de onderwijsvisie en de brede vraag te concretiseren als basis voor de behoeftenbepaling Voorbeeldvragen: - Wat is onze onderwijsvisie? - Wat is onze missie? - Welk type onderwijs bieden we aan en hoe zal zich dat de komende jaren gaan ontwikkelen? (bv adaptief vs projectgericht, van reproductiegericht naar zelfsturend/ zelfontdekkend onderwijs, versterken van samenwerking en groepsprocessen onder leerlingen)? - In welke mate werken en leren leerlingen zelfstandig? - Hoe ziet de interne besluitvorming eruit? - Hoe kan de onderwijsvisie worden gekoppeld aan de ICT-visie? - Hoe hebben we de leerinhoud geordend? - Wat verstaan we onder een ELO? - Wat zou een ELO voor ons kunnen betekenen? (Wat wil ik ermee?) - Hoe kunnen we een ELO inzetten om de kwaliteit van het onderwijs vanuit de onderwijsvisie te verbeteren? - Hoe kan het leerproces van het kind optimaal worden ondersteund? - Hoe kan het registreren en organiseren optimaal worden ondersteund (efficiëntie). - Hebben docenten voldoende digitale vaardigheden in huis? - In welke mate willen we gebruik maken van ICT? - Hoe zien we onze (ICT) toekomst? Schakel hiervoor evt. professionele hulp in, b.v. op bestuurs/stichtingsniveau

5 D - Bredere afstemming behoeftenvraag Wat: Het kan ook interessant zijn de bevindingen (visie, vragen&antwoorden, behoeftenvraag) met andere scholen binnen bv dezelfde stichting, af te stemmen. - Dezelfde vragen ontwikkelen zich waarschijnlijk binnen meerdere scholen. - Inkoop van digitale leermiddelen op bestuursniveau is goedkoper. Wie: Eén of meerdere leden uit de stakeholdergroep en/of schooldirectie. Hoe: In kaart brengen overeenkomsten: bijv. gezamenlijk doelen en antwoorden op ontwikkelvragen, (zie vorige sheet). h Behoeftenbepaling - Vaststelling behoefte en impact Belang: Afhankelijk van de ambities van een school kan een ELO meer of minder ambitieus worden ingevoerd. Het is daarom van belang vooraf in voldoende mate na te denken over en zich bewust te worden van de functionele behoeften. Soms blijkt het bijvoorbeeld dat een school in eerste instantie meer behoefte heeft aan het delen van kennis via een intranet. Een gefaseerde invoering op basis van een functionele roadmap is ook een optie (dus klein beginnen). Doel: Functionele behoeften inventariseren op pedagogisch-didactisch, functioneel, organisatie, infrastructuur, beheervlak om te komen tot een functionele wensenlijst. Wie: Stakeholdergroep. Hoe: - Werksessie: Opstellen grove wensenlijst (ook o.b.v. input uit voorgaande sessies) met aandacht voor faciliteiten en randvoorwaarden die nodig zijn om de leeractiviteiten van de leerling en de onderwijsactiviteiten van de docent vanuit de onderwijsvisie te ondersteunen (bijv. communicatie, inrichten van groepsactiviteiten, werken met portfolio, raadplegen van voortgangsinformatie en/of het publiceren van onderwijsmateriaal.) - Het pad (roadmap) dat nodig is om dit te kunnen bereiken (klein beginnen vs groot aanpakken). j ELO keuze o.b.v. Criteria - Opstellen Onderwijskundige gebruikssituaties Doel: Vanuit de inventarisatie van onderwijsvisievragen en de functionele behoeften kunnen vervolgens de selectiecriteria worden opgesteld die worden gebruikt om de uiteindelijke keuze (evt via een programma van eisen) te kunnen maken. Wie: Stakeholdergroep. Hoe: Formuleren van criteria o.b.v. de onderwijsvisie en de functionele behoeften. Voorbeelden van categorieën criteria staan in de navolgende sheets. - Het is van belang een keuze maken uit criteria die men van belang vindt. Na weging van de criteria kan vervolgens een plan van eisen worden opgesteld als input voor de leverancier

6 Pedagogisch-didactische criteria Onderwijsvisie De ondersteuning van verschillende onderwijskundige visies De aansluiting op de onderwijskundige visie De ondersteuning van samenwerkend leren De ondersteuning van competentiegericht onderwijs De ondersteuning van praktijkgestuurde leerconcept (o.a. door flexibele groeperingsvormen) De mogelijkheden voor nieuwe didactische werkvormen De aansluiting op de onderwijspraktijk Vastleggen didactisch concept Onderwijskundige gebruikssituaties De mate van ondersteuning van het primaire leerproces (onderwijs verzorgen en volgen) Aanbieden en beheren van leermateriaal/lesstof De mogelijkheden om opdrachten aan te bieden, in te laten leveren en na te kijken Aanbieden/gebruik van materialen/opdrachten voor zelfstudie Aanbieden/gebruik van toetsvragen/proefwerken Communicatie met en tussen leerlingen Informatie verstrekken over het onderwijsprogramma (programma, rooster, planning, studiewijzer, projecten) Stimuleren samenwerking (gezamenlijk opdrachten maken) Volgen en begeleiden van het leerproces De mogelijkheden om zelf leermateriaal te ontwikkelen en uit te wisselen Gebruik maken van leermateriaal v. externe software / partijen Gebruik maken van bestaande content, kant en klaar, zoals webpaden Werken met portfolio Hergebruiken leerstof onderdelen Lesplan structuren/sjablonen Leerpaden/trajecten Ondersteuning van faciliterende processen rond het leren (zoals voortgangsadministratie) Overzicht voor de leerling van waar hij/zij is gebleven en wat nog moet gebeuren Stimuleren en begeleiden door discussiemogelijkheden Informatieverstrekken over leervorderingen Feedback geven m.b.t. ingeleverd materiaal aan leerling Mogelijkheden voor leerlingen om zelf de leerplanning te maken Voorzieningen voor trajectbegeleiding Aantekeningen per leerling maken en bewaren Ondersteuning van technische onderwijsstandaarden Automatische toetsing, en score toekenning Leerlingvolgsysteem Functionele criteria Generieke functionaliteiten en tools Persoonlijke omgeving Delen van documenten Rapportagemogelijkheden Overzichten (vakken, mededelingen, afspraken en resultaten) Aanpassen look en feel (gebruikersschil) Waarborgen privacy Instellen rechten per gebruiker Aanwezigheid van een portalfunctie Helpfunctie/Online documentatie Zoeken binnen de lesstof Mogelijkheid om links te plaatsen (Peer)Feedback Contentbeheer Tool voor roosteren, afsluiten en autoriseren van cursussen Eigen webruimte voor groepen of projecten Deadline signalering Speciale voorzieningen voor visueel en auditief gehandicapten Opslag in centrale databank die leraren kunnen raadplegen Vastlegging online gedrag (inlog en handelingen van gebruikers) Diverse rollen en verantwoordelijkheden mogelijk Diverse stadia van inlevering Bookmarks Plagiaatcontrole Nederlandstalig Offline werken - synchroniseren Persoonlijke instellingen Eén keer inloggen Bestelmodule voor digitaal leermateriaal met betaalfunctie Automatische agendafunctie Persoonlijke afspraken te plaatsen in het rooster Chat Video/film Whiteboard/smartboard Signaleringsfunctie (automatische waarschuwing als er nieuwe informatie en/of berichten zijn) Forum Uitwisseling van bestanden Interne Zoekfunctie Begrippenlijst Faq s Archiveerfunctie - 6 -

7 Organisatorische-beheer criteria Criteria t.a.v. het beheren van gegevens Uitwisseling van gegevens met andere (administratie) systemen De tijd die het beheer van de ELO in beslag neemt De eenvoud van het beheer van de elektronische leeromgeving Inlogrechten Mogelijkheden tot registratie of aanmelding Toegangsbeheer op klas/lesniveau De mogelijkheden om (sub)groepen en individuen apart te benaderen De aansluiting op systemen die al in gebruik zijn in de organisatie De modulariteit van het systeem (in aparte componenten af te nemen) De flexibiliteit van de elektronische leeromgeving voor aanpassingen Infrastructurele criteria Criteria t.a.v. het operationeel krijgen en houden van de ELO. Integratie met andere systemen die al worden gebruikt Overlap met andere systemen die al worden gebruikt Schaalbaarheid De servers waar de ELO op kan draaien De wijze waarop toegang voor leraren, leerlingen en ouders is geregeld De veiligheid van gegevens in de elektronische leeromgeving De mate waarin de ELO te bereiken is (beschikbaarheid) De aansluiting op internationale e-learning standaarden i.v.m. de uitwisselbaarheid van digitaal leermateriaal De uitwisselbaarheid van gegevens met andere ELO s Criteria m.b.t. de hardware en infrastructuur De ELO is met elke browser te benaderen Ondersteuning van open standaarden (HTML5, ODF) Ondersteuning van gangbare bestandsformaten De ELO ondersteunt SSL beveiligingscertificaten Centrale inrichting met behoud van decentrale functionaliteit en identiteit Externe hosting Opslagcapaciteit per gebruiker Regelmatige back-ups Toevoegen metadata ELO als ASP oplossing Gebruikte technologie van bewezen kwaliteit Aanbieden streaming media Kostencriteria Vaste kosten Variabele kosten Kosten van Implementatie Gebruikscriteria Criteria m.b.t. gemak en eenvoud van gebruik De tijd die nodig is om te leren omgaan met de ELO. De eenvoud in het aanleren van het gebruik van de elektronische leeromgeving De eenvoud in gebruik De snelheid waarmee de weg wordt gevonden in de elektronische leeromgeving De duur van de benodigde trainingen Helpdesk/ondersteuning voor leraren De mogelijkheden om diverse soorten leermateriaal (ook van derden) te importeren De aantrekkelijkheid van de lay-out Criteria m.b.t. de leverancier Continuïteits en bedrijfszekerheidscriteria De correctheid waarmee op vragen wordt gereageerd De mate waarin afspraken worden nagekomen De ondersteuning die de leverancier biedt De bereikbaarheid van de leverancier In hoeverre de leverancier de beslisser serieus neemt en belangrijk vindt De mate waarin wordt ingespeeld op wensen van gebruikers en ontwikkelingen in de markt (technologie) De mate waarin de leverancier meedenkt en nuttig advies geeft De bedrijfszekerheid van de leverancier De mate van ervaring met het type onderwijs De mogelijkheden voor maatwerk De grootte van de organisatie De grootte van het marktaandeel in Nederland Het aantal gebruikers De overtuigingskracht van de demonstratie Dat er een klik is met de verkoper Positieve eerdere ervaringen met de leverancier De mate waarin de leverancier betrouwbaar overkomt Dat de leverancier Nederlands is De mate van samenwerking met leveranciers van digitaal leermateriaal Het voorop lopen van de leverancier met vernieuwende functionaliteit Duur van de contractperiode Klachtenprocedure Gebruik van de Escrow regeling Geen ernstige delicten begaan of bij de uitvoering van het beroep ernstige fouten begaan Banden met een universiteit ISO gecertificeerd - 7 -

8 Programma van Eisen Doel: Op basis van de geïnventariseerde behoeften en criteria aan de ELO kan vervolgens een programma van eisen (PvE) worden opgesteld. Hierin staan de criteria aan de ELO waarbij de leverancier moet aangeven of deze eraan voldoet. Een programma van Eisen is een overzicht van verschillende use cases (functionaliteiten) en geeft de samenhang tussen de use cases weer. Een use case beschrijft een afgebakend stuk functionaliteit vanuit het perspectief van de gebruiker. Use cases worden opgesteld in de taal van de gebruiker. Het van buitenaf zichtbare gedrag van het systeem wordt beschreven. Per use case wordt aangegeven voor welke gebruikersrol (leerling, leerkracht, directeur, ouder) de functionaliteit relevant is en wat de subfunctionaliteiten zijn die hierin van belang zijn. Use case 5.4 Publiceren planning Doel Aanleiding Omschrijving Resultaat Het toegankelijk maken van de planning voor de leerling en andere betrokkenen. De (individuele) planning voor de leerling is klaar en kan ter beschikking worden gesteld aan de leerling en andere betrokkenen. Er is een totaalrooster en een leerplan. Dit levert uiteindelijk een planning op welke aangeeft wanneer de leerling aanwezig is en welke leeractiviteiten hij/zij wanneer gaat uitvoeren. De vastgestelde planning moet toegankelijk gemaakt worden voor verschillende betrokkenen, zodat zij deze kunnen inzien en nodige wijzigingen besproken kunnen worden. Gepubliceerde planning van door leerling uit te voeren leeractiviteiten. Functionele eisen M L K O De leerling kan zijn planning inzien Betrokkenen kunnen de planning van de leerling inzien De planning is voor de leerling en andere betrokkenen sorteerbaar op minimaal de volgende manieren (dag-, week-, maandweergave) Mijn school moet kunnen synchroniseren met andere, waaronder persoonlijke agenda's van leerkrachten. Leverancier selectie Vervolgens wordt gezocht naar informatie en potentiële leveranciers. De leveranciers en hun product worden geëvalueerd op basis van de criteria / plan van eisen en tenslotte wordt de uiteindelijke leverancier gekozen. Vaak wordt uit alle ELO s een zogenaamde longlist vastgesteld van ELO s waarvan wordt bekeken of ze geschikt zijn. Deze lijst bevat in de meeste gevallen vier tot zes ELO s. Vaak wordt de longlist beperkt tot een shortlist van twee tot vier ELO s waar een keuze uit wordt gemaakt. Soms moeten enkele leveranciers in een later stadium van het keuzeproces een opdracht uitvoeren zoals het verzorgen van een training met behulp van de ELO. Het komt overigens vaker voor dat de ELO door middel van een pilot een bepaalde tijd op kleine schaal wordt uitgeprobeerd of dat de ELO wordt getest door middel van een gastaccount of een testomgeving

9 Implementatie & Acceptatie proces Belang: Het proces dat volgt na de keuze van de ELO zal continu de aandacht van de schoolorganisatie, ICT-ers en de leerkrachten blijven vragen. Hoe: Leg de lat voor de invoering niet te hoog: een geleidelijke invoering is ook een mogelijkheid. Evalueer het gebruik van de ELO na enkele maanden met gebruikersonderzoek (b.v. via discussies met eindgebruikers (leerlingen/docenten) en de werkgroep). Schakel hiervoor ook professionele hulp in, b.v. op bestuurs/stichtingsniveau. Terugblik Bewustwording Vraag verkenning: Wat willen we bereiken? Waarvoor gaan we het gebruiken? Vanuit een aangescherpte Onderwijsvisie & ICT-visie Behoeftenverkenning Welke onderwijsprocessen zou een ELO moeten ondersteunen? Welke functionaliteiten hebben we nodig? Welke criteria vinden we hierin belangrijk? ELO-keuze Criteria uitwerken en wegen Opstellen Programma van Eisen t.b.v. leveranciers Aandachtspunten ELO Op basis van onderwijs/ict-visie en behoeften van gebruikers kijken naar de ICT oplossing/elo. Andere manier van werken en organiseren, ook veranderen! schakel hiervoor ook professionele hulp in (Kennisnet, pedagogische consultancy). ICT vaardige en gemotiveerde docenten zijn van belang. Zelf leerobjecten/content maken kost tijd. Commerciële content is in ontwikkeling, goedkope/gratis content is minstens zo interessant. Grens school/thuis vervaagt (leerlingen en docenten werken s avonds verder). Referenties Berg, van der, Margreet, "Digitale leeromgevingen: veel profijt en ook veel werk." Brants et al, "Klaar voor de Start? Eisen aan een digitale leeromgeving voor primair onderwijs op maat." Droste, Joke, "Het kiezen van een electronische leeromgeving", Electronische leeromgeving geeft opleiden via internet een impuls, Verstelle et al, "De keuze van een electronische leeromgeving." Vries de, Nienke "Keuzeproces electronische leeromgeving." Gennip, van, H. en Eerkens, F. "Met een elektronische leeromgeving meer baas over eigen onderwijs."

10 Bijlagen 1. Wat kan ik ermee? Naast aanbodsgericht onderwijs kunnen leerlingen onder begeleiding vooral zelfstandig werken en van elkaar leren. Met behulp van de communicatievoorzieningen (forum, mail, chat, logboek, mailinglist, nieuwsbrief) kunnen leerlingen en leraren werken aan gezamenlijke projecten of onderwerpen. Leraren kunnen diverse soorten materiaal aanbieden, niet alleen tekst en plaatjes, maar ook geluidsen videomateriaal en simulaties. Samenwerking is mogelijk niet alleen tussen leerlingen van dezelfde klas, maar ook tussen leerlingen van verschillende klassen of scholen. Leerlingen kunnen zelfstandig, in een beschermde omgeving, tekst, plaatjes e.d. toevoegen aan hun werkstuk. Een docent kan de elektronische leeromgeving naar eigen smaak inrichten, bijvoorbeeld: - instructie: presentatie van kennis en eenvoudige (zelf)toetsen voor kennis - samenwerkend leren: aanbieden van gezamenlijke opdrachten aan groepen en een plek in de leeromgeving waarin iedere groep kan overleggen en werk kan presenteren Gebruik van portfolio's. Producten, zoals werkstukken en powerpointpresentaties, kunnen makkelijk openbaar worden gemaakt voor ouders en belangstellenden. Roostering en gebruik van flexibele leerlingvolgsystemen en administratieve verwerking van leerlinggegevens (alleen de meest geavanceerde leeromgevingen). Ze kunnen hun eigen inhouden presenteren op een eigen homepage en uitwisselen met elkaar, maar er kan ook worden gediscussieerd, gepland en met taken worden gewerkt. 2. Wat heb ik eraan? Kennis delen en uitwisselen. Aandacht voor actieve leervormen, bv zelfstandig/ samenwerkend. Les- en cursusmateriaal digitaal beschikbaar. Tijds/ plaatsonafhankelijk leren: zelfstandig, in eigen tempo, op school of thuis. Familie, bekenden en vrienden kunnen thuis werk bekijken. Toetsingsmogelijkheden en administratie van resultaten: thuis inzien/verwerken. Samenwerking: gebruikers kunnen aan hetzelfde document of project werken. Admin. org. mogelijkheden: rooster, agenda, activiteitenkalender, nieuwsbrief. Leerprocesvolgend: portfolio. Stimulerend en motiverend: ruimte voor creativiteit en eigen keuze leerstof. Geschikt voor adaptief onderwijs en projectgericht onderwijs. Geschikt voor interactief onderwijs (sociaal, betekenisvol en strategisch leren en onderwijzen)

11 Colofon Onder regie en in opdracht van Liesbeth Neef, programmamanager Schoolnet Brabant mw. drs. M.S. de Jonge - consultant User Behaviour TNO, auteur Geraadpleegd Frank Evers, Kennisnet Sandra ter Horst, Kennisnet Michel van de Ven, Stichting de Eenbes Wouter Lenssen, Bouwmeestergroep April 2011 Schoolnet Brabant info@schoolnetbrabant.nl

12