Excursiegids voor het natuurgebied Appèlbergen Verkorte versie

Transcriptie

1 Excursiegids voor het natuurgebied Appèlbergen Verkorte versie Hans Boelens Gert Jan Huiskes Kees van de Ven

2 Colofon Appèlbergen, Verrassend Veengebied In opdracht van de IVN Natuurgidsencursus Leek, augustus 2002 Uitgave Tekst Fotografie Vormgeving Een eigen productie Hans Boelens Gert Jan Huiskes Kees van de Ven Gert Jan Huiskes Hans Boelens Kees van de Ven Kees van de Ven 2

3 Voorwoord De voor u liggende bundel Appèlbergen, Veelzijdig Natuurgebied is een uitwerking van een opdracht vanuit de IVN Natuurgidsencursus We hebben gekozen voor het gebied Appèlbergen, omdat er dicht bij elkaar vele vormen van natuur voorkomen, zoals heide, bos en water (vennen), met elk hun specifieke flora en fauna. Het doel van de opdracht was het verzorgen van een mondelinge eindpresentatie en er zodoende blijk van geven dat op een constructieve en vaardige manier IVN-werk kan worden verricht. Het uitwerken van de opdracht behelste veel meer. Er werd literatuur gezocht over het gebied, waar redelijk wat inventarisaties over waren gemaakt. Er werden inventarisaties gehouden van een deel van de flora en fauna. Er werden tientallen foto s gemaakt en er werd met mensen die het gebied goed kennen gesproken. Ook werd er flink gediscussieerd in de groep over de te kiezen vorm van het eindproduct. Met name dit laatste nam veel tijd in beslag. Het resultaat van de discussies en al die dagen werken ligt voor u. Wij willen hierbij alle mensen bedanken die hebben meegewerkt en -gedacht aan de totstandkoming van deze bundel, zoals Fronie Zant en Harrie Offringa (SBB). Daarnaast danken wij de medecursisten voor de stimulerende interacties tijdens de vele lessen. Verder danken wij de leiding van de IVN- Natuurgidsencursus voor het aanreiken van de kennis op velerlei gebied. Dus Cor, Felix, Harm, Kees, Lieuwe, Albert en Willem: bedankt! Hans, Gert Jan en Kees N.B. Dit boekje is een iets verkorte versie van het origineel met dezelfde titel, speciaal in elkaar gezet om te kunnen binnenhalen vanaf de Internetsite van IVN Groningen/Haren. Hiertoe zijn met name de foto s in mindere kwaliteit in dit voorliggende boekje gezet. 3

4 4

5 Inhoudsopgave Voorwoord Algemeen Inleiding Het gebied Appèlbergen Geschiedenis Bodems Beheer, bedreigingen en recreatie(druk) Beheer van Appèlbergen Externe en interne bedreigingen Recreatie(druk) in Appèlbergen Water in Appèlbergen Het waterbeheer in Appèlbergen Het water in de poelen en het Grote Veen Amfibieën Reptielen Waterdiertjes Libellen Planten in en om het water Mossen Planten Vogels Algemeen Tijdstip voor excursies Wintergasten Foerageergebied Veranderende omstandigheden Aantal soorten in Appèlbergen Routebeschrijving Vlinders

6 8.1. Ei-rups-pop-vlinder...enzovoorts Soorten vlinders Bomen Paddestoelen in Appèlbergen Algemeen Soorten paddestoelen Zoogdieren in Appèlbergen Literatuur Bijlage 1 Libellesoorten in Appèlbergen Bijlage 2 Boom- en struiksoorten in Appèlbergen Bijlage 3 Paddestoelen in Appèlbergen Bijlage 4 Vogels in Appèlbergen

7 1. Algemeen In dit hoofdstuk wordt het doel en gebruik van de bundel toegelicht. Tevens wordt via de leeswijzer de inhoud kort behandeld. Doel van de bundel Het doel van het samenstellen van de bundel was om het bij de IVN- Natuurgidsencursus geleerde te combineren met wat een natuurgebied te bieden heeft, en dit vervolgens te verwerken tot een overzichtelijk en interessant werkstuk. Gebruik van de bundel De bundel kan door geïnteresseerden gebruikt worden als bron van informatie over het gebied en (een deel van) de flora en fauna. Verder kunnen aan de hand van een kaartje met daarop 13 interessante locaties, en een korte uitleg bij die locaties, excursies worden gegeven in het gebied. Ook kan men zelf aan de hand van de kaart en bijbehorende routebeschrijving het gebied leren kennen. Leeswijzer In hoofdstuk 2 wordt het gebied, zijn geschiedenis en de bodemopbouw beschreven. In hoofdstuk 3 wordt het beheer en de recreatiedruk van het gebied aangegeven. In hoofdstuk 4 tot en met 6 worden achtereenvolgens het water in Appèlbergen, een aantal planten en vlinders beschreven die in het gebied voorkomen. In hoofdstuk 7 wordt een routebeschrijving gegeven middels een kaart met tekst en uitleg van interessante locaties in het gebied. In hoofdstuk 8 tot en met 10 worden vogels, bomen, paddestoelen en zoogdieren die in het gebied worden aangetroffen beschreven. De beschrijvingen geschieden in algemene vorm en in de vorm van het beschrijven van enkele wetenswaardigheden van soorten. 7

8 2. Inleiding In dit hoofdstuk wordt het gebied Appèlbergen beschreven. Dit wordt gedaan aan de hand van een algemene beschrijving van het gebied, de geschiedenis en de bodemopbouw van Appèlbergen Het gebied Appèlbergen Het gebied Appèlbergen is gelegen ongeveer tien kilometer ten zuidoosten van de stad Groningen, in de gemeente Haren. Het is een ruim 35 hectare groot gebied, welke sinds 1994 grotendeels in eigendom is van Staatsbosbeheer. Figuur 1 Kaart Appèlbergen 8

9 In het zuidoosten van Appèlbergen ligt een stuk bos dat eigendom is van een particulier. In het noorden ligt een gedeelte dat eigendom is van de gemeente Haren. Zie figuur 1. In Appèlbergen zijn de aanwezige natuurwaarden beslist hoog te noemen. Dit is deels een gevolg van de terreinsamenstelling die wisselt van hoog naar laag, nat naar droog en de voorkomende vegetatietypen van bos tot halfopen- en open terrein. Door deze gradiëntrijke plaatsen zijn groei- en leefomstandigheden ontstaan voor diverse levensvormen. Met name de aanwezige overgangszones tussen de verschillende bodemtype zijn in dit kader van belang. In Appèlbergen is bijvoorbeeld de overgang van de rijkere, hoge podzolgronden (bodem met veel grijs zand onder heide) naar de lager gelegen rauwveengronden een basis voor het voorkomen van complexe levensgemeenschappen. In en rondom Appèlbergen komen dobben voor. In sommige dobben zijn nog prachtige hoogveenvegetaties aanwezig. Vanwege de aanwezigheid van deze dobben wordt in het gebied soms de Ringslang waargenomen. De Heikikker, Adder en Levendbarende hagedis komen ook in Appèlbergen voor. Het grootste deel van de oppervlakte van Appèlbergen wordt ingenomen door bos. Moeras en heide nemen een aanzienlijk minder aandeel in, maar zijn nog wel redelijk vertegenwoordigd, zie tabel 1. Door deze variatie heeft het gebied een hoge belevingswaarde. Tabel 1 Oppervlakte en percentage van de verschillende terreintypes in Appèlbergen Terreintype Oppervlakte (hectare) Percentage (%) Loofbos 14,23 40 Naaldbos 7,47 21 Moeras 8,55 24 Heide 2,27 7 Singels & houtwallen 0,75 2 Overige 2,16 6 Totaal 35, Over de naamgeving van het gebied heerst nogal verwarring. Zo wordt door de meeste mensen (en ook Staatsbosbeheer) de naam Appèlbergen (of De 9

10 Appèlbergen) gehanteerd. Anderen menen dat de naam is afgeleid van dennenappel en zodoende het gebied de naam Appelbergen dient te dragen Geschiedenis De basis voor het ontstaan van Appèlbergen is gelegd in het Pleistoceen. Voor Appèlbergen zijn de bodemvormende processen vanaf het Midden-Pleistoceen (circa driehonderdduizend jaar geleden) het meest van belang. In deze periode zijn drie ijstijden te onderscheiden, opeenvolgend het Elsterien, het Saalien en het Weichelien. Tijdens de eerste ijstijd, het Elsterien, is onder invloed va n een lang aanwezig ijsfront ten noordoosten van Nederland, de formatie van Peelo afgezet. Deze formatie bestaat uit een mengsel van keileem en glimmerrijke zanddeeltjes. In het Saalien werd geheel Noord-Nederland met landijs bedekt. In deze periode is de formatie van Drenthe afgezet een waterondoorlatende keileemlaag De keileem bestaat uit hele fijne, maar ook uit grovere delen. Na het smelten van het landijs is het keileem meteen weer op enkele plaatsen door erosie aangetast of zelfs geheel verdwenen. In deze periode zijn ten gevolge van de grote hoeveelheden smeltwater de afvoerdalen van de Hunze en de Drentsche Aa ontstaan. Ook is toentertijd een verbinding tussen beide stroomdalen gevormd de Besloten Venen, welke nu nog als een laaggelegen onderbreking van de Hondsrug zichtbaar is. In Appèlbergen is in wisselende dikte en op wisselende diepte keileem aangetroffen. De relatief warme periode die na het Saalien aantreedt wordt het Eemien genoemd. Het wordt gekarakteriseerd door een verdere verwering van de aan dle oppervlakte liggende keileem Tijdens het Eemien zijn dikke pakketten Eemklei in het oerstroomdal van de Hunze afgezet. Deze zijn tot ten zuiden, maar niet in de bodem onder Appèlbergen aangetroffen. Na het Eemien breekt opnieuw een ijstijd aan, het Weichselien, waarin Nederland niet onder het landijs werd bedekt. Het eerste deel van het Weichselien was koud en vochtig en is een periode van sterke erosie. Het laatste deel van het Weichselien is droger en er wordt onder invloed van de ovenwegende westenwinden enorme hoeveelheden dekzand afgezet. De Beslotenen Veren en de stroomdalen werden met een dikke dekzandlaag overstoven. Uit liet Weichselien stammen ook de pingo-ruïnes, die onder invloed van bevriezing van vochtige grond gevormd zijn. Waarschijnlijk hebben er in de directe omgeving van Appèlbergen ook een aantal van dergelijke pingo-ruïnes gelegen. Bijvoorbeeld het sportterrein 'De Mosterdpot' 10

11 en het weiland in het noordoosten. Maar omdat nooit de kenmerkende gyttjaachtige opvullingen zijn gevonden, kan het ook om 'gewone' dobben gaan. Na het Pleistoceen breekt de periode aan die het Holoceen wordt genoemd Het Holoceen is een relatief warme en natte periode, die ongeveer tienduizend jaar geleden aanving en nog steeds voortduurt. In de laag en vochtig gelegen delen kunnen veenpakketten tot ontwikkeling komen. Zo zijn in de uitgestoven laagten in Appèlbergen het Grote en het Kleine Veen gevormd. Andere delen van Appèlbergen zijn in het Holoceen door gunstige klimaatomstandigheden langzamerhand bebost geraakt. Naast de klimaatsfactoren heeft ook de mens een grote rol gespeeld in het huidige landschapsbeeld van Appèlbergen De oudste bewoning in de omgeving van Appèlbergen dateert al uit de prehistorie. Uit het Neolithicum (Nieuwe steentijd), vanaf ongeveer vijfduizend voor Chr. stammen de overblijfselen van drie hunebedden. Hiervan zijn er twee op de es van Glimmen en één op de es van Onnen gevonden. In de Middeleeuwen, circa 400 tot 500 na Chr., ontwikkelden zich op de Hondsrug pas echte nederzettingen. Noordlaren, Onnen, Glimmen en Haren zijn dergelijke nederzettingen. Vanuit deze nederzettingen ontstonden door plaggenbemesting de verhoogde landbouwgronden, de essen. Van deze verhoogde landbouwgronden wordt aangenomen dat ze al zeer oud zijn. De plaggenbemesting in Drente is pas in de tweede helft van de 15 e eeuw geïntroduceerd en pas echt op gang gekomen in de 17 e eeuw. Naast het plaggen voor de bemesting was men afhankelijk van schape- en rundermest. Schapen vonden hun voedsel in de bossen op de hoger gelegen zandgronden. Hierdoor ontstond in deze bossen een verarming. De bossen maakten langzamerhand plaats voor heide. Het vervoer begon een steeds belangrijkere rol te spelen in de samenleving. De Hoge Hereweg, het zandpad door Appèlbergen vormde een onderdeel van de Hondsrugroute. Dit was de Rolderugroute, de meest gebruikte route tussen de twee belangrijkste plaatsen in Noordoost-Nederland, Coevorden en Groningen. De Hoge Hereweg is een voorbeeld van de zogenaamde heirwegen (heir = leger) en waren vermoedelijk al vanaf de 7 e eeuw voor Christus in gebruik. Door het ontbreken van verharding werd de oorspronkelijke aanwezige heidevegetatie stukgereden. Na verloop van tijd werd het zelfs onmogelijk het spoor te volgen en werd de route enigszins verlegd. Het vrijgestelde zand uit de stukgereden sporen kon vervolgens op de wind gaan en in de vegetatie erlangs worden afgezet. Zo ontstonden de holle wegen met daarlangs de langgerekte ruggen, die in Appèlbergen op veel plaatsen nog goed zichtbaar zijn. 11

12 In de late middeleeuwen werd ter verdediging van de oversteek van de Besloten Venen, ten zuiden van Appèlbergen, in 1230 de versterking Nunspete gebouwd. Deze oversteek was niets meer dan een verhoging van zand, waar men veilig de Besloten Venen kon oversteken. Al in 1232 werd hier een slag geleverd tussen de Drenthen, die destijds met iedereen ruzie maakten, en de Groningers. De vage contouren zijn nog steeds vaag in het landschap te herkennen. Vanaf 1880 werd geprobeerd de woeste gronde door middel van veldontginning geschikt te maken voor landbouw. Appèlbergen is één van de weinige stukken die aan deze ontginningen is ontsprongen. Figuur 2 Oude koetssporen en ruggen als overblijfsel van de Hoge Hereweg 12

13 In I890 werd een deel met Grove dennen ingeplant. Rond de eeuwwisseling is nog een poging ondernomen delen van Appèlbergen te ontwateren, in kavels te verdelen en geschikt te maken voer de teelt van landbouwgewassen Het slotenstelsel dat toen is aangelegd is momenteel voor een deel nog goed herkenbaar. De sloot die dwars door het Grote Veen loopt vormde daarbij de grens tussen de voormalige boermarken in Glimmen en Onnen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog is erop een aantal plaatsen veen gestoken. In de dobbe in het zuidwesten van Appèlbergen is tot acht meter diepte gegraven door de inwoners van Glimmen. Na de Eerste Wereldoorlog raakte de ontwatering geleidelijk in een achteruitgang, met als gevolg dat het Veen weer natter werd en opnieuw veenvorming kon optreden. In 1916 kocht de Staat der Nederlanden het gebied om te gebruiken als militair oefenterrein. Na een aantal jaren raakte de ontwatering in het slop en werd het veen steeds natter. De verveende delen groeiden dicht met Veenmos. Gedurende de Tweede Wereldoorlog werd Appèlbergen door de Duitsers gebruikt als oefenterrein. Zij wierpen de noord-zuid lopende ruggen in het droge heidegedeelte op als schietbaan. Aan de noordkant van deze ruggen werd dwars daarop een wal als kogelvanger opgeworpen. Deze verhogingen zijn duidelijk terug te vinden, zie figuur 2. Na de Tweede Wereldoorlog werd er weer door de Nederlanders geoefend in het gebied. Er werd toen zo ruig door het terrein gereden dat de huidige grote zandplek ontstond en veel boomopslag in de droge heide werd weggereden. In het noorden van Appèlbergen, op de plaats waar nu het parkeerterrein ligt, is in 1935 een openluchtzwembad aangelegd. Het zwembad had een oppervlakte van 25 bij 75 meter en werd tot 1965 beheerd door de familie de Boer. Er kon dagelijks van 07.00u tot 22.00u gezwommen worden. Op mooie zomerse dagen kon het aantal bezoekers oplopen tot soms wel meer dan duizend. Het zwembad werd gevuld met water dat van een diepte van ongeveer honderd meter werd opgepompt. In 1965 is het zwembad verkocht aan de gemeente Haren, die het in 1975 sloot en veranderde in een parkeerterrein. Het Paviljoen Appèlbergen is in 1923 opgericht en werd toen nog kiosk Appèlbergen genoemd. In 1932 is het verbouwd en heeft het zijn huidige naam gekregen. 13

14 Dat men in vroegere tijden tol heeft moeten betalen om de Hoge Hereweg te berijden wordt bevestigd door de aanwezigheid van een tolhek, op de hoek van de Hoge Hereweg en de Vogelzangsteeg die er tot 1940 heeft gestaan. Het tolhuisje staat er nog. Het Landgoed Vogelzang is ten zuiden van Appèlbergen gelegen. In 1880 had het nog een renbaan, welke destijds (1893) nog is bezocht door Koningin Wilhelmina. In 1991 kwam Appèlbergen in het nieuws door de mogelijke aanwezigheid van een massagraf uit de Tweede Wereldoorlog. In mei 1943 braken spontane stakingen uit naar aanleiding van een bericht dat Nederlandse militairen in krijgsgevangenschap zouden worden afgevoerd. Deze stakingen werden met name in Noord-Nederland op wrede wijze door de Duitsers onderdrukt. Dit gebeurde door stakers terecht te stellen. Op aanwijzingen van een getuige zijn in eind 1945 de stoffelijke overschotten van negentien slachtoffers gevonden en op het kerkhof van Marum herbegraven. Op één na konden alle slachtoffers geïdentificeerd worden. De lichamen van nog zestien vermisten, waarvan vermoed wordt dat ze in Appèlbergen begraven liggen, zijn ondanks uitgebreid onderzoek in 1994 niet gevonden Bodems In Appèlbergen komen een aantal verschillende typen bodems voor. Met bodem bedoelen we de bovenste laag van de aardkorst, voor zover die door planten beworteld is of kan worden, of voorzover deze door bodemvormende processen is veranderd. De bodems in Appèlbergen zijn ontstaan door invloeden van vegetatie, klimaat en menselijke activiteiten op het geologisch moedermateriaal. Ook de factor tijd speelt daarin een rol. Zo moet men voor het ontstaan van een podzolgrond een paar honderd jaar rekenen. De aard van de bodem bepaalt voor een groot deel de mogelijkheden voor de plantengroei door de factoren vochtgehalte, poriënvolume, doordringbaarheid voor wortels en vocht, en voedingsmogelijkheden (humus, anorganische zouten, zuurgraad). Menselijke invloeden als betreding, plaggen steken, houtteelt, bemesting en dergelijke hebben ook hun invloed op de bodem en vegetatie. In dit hoofdstuk bespreken we de in Appèlbergen voorkomende bodemtypen. Daarvoor zijn er een aantal boringen tot 1.20 meter diep verricht en is materiaal van vroeger biologisch onderzoek gebruikt. Bij elke bodem staan we bij een aantal punten stil: Het ontstaan,omdat begrip daarvan aanwijzingen kan geven voor een te voeren beheer; 14

15 De structuur van de bodem; De vegetatiemogelijkheden; De gevolgen van enkele menselijke invloeden; De plaats in Appèlbergen waar we de bodem aantreffen. In figuur 3 is de bodemkaart van Appèlbergen weergegeven. De verschillende bodemtypen die hieronder worden beschreven staan vermeld in de kaart. Figuur 3 Bodemkaart van Appèlbergen 15

16 De overgangen van de ene bodem naar de andere zijn meestal geleidelijk, en plaatselijk treden verschillen en afwijkingen op. Op verschillende plaatsen ligt een zanddek op het bodemprofiel. Dat kan ontstaan zijn door verstuiving of door mensenhanden. De dikte in Appèlbergen varieert van enkele centimeters tot een halve meter. Het moedermateriaal (C-laag, zie figuur 3) boven het keileem liggend, bestaat uit fijn zand (0,075-0,150 mm). A. Podzolgronden Podzolgronden ontstaan in het algemeen op de volgende wijze. Op het moedermateriaal (b.v. dekzanden) ontwikkelt zich een begroeiing. Er ontstaat op de grond een strooisellaag van plantenresten. In bodemkundige termen wordt dit de A0-laag genoemd. Door bodemdieren en chemische processen wordt dit dode plantenmateriaal omgezet in humus, dat in eerste instantie in de bovenste bodemlaag terecht komt. Dit is de A1-laag en die is zwart van kleur. Door neerslag wordt een deel van de humus omlaag de grond in gevoerd tot een plaats waar ze stagneert. Deze humusinspoelingslaag is bruin tot zwart van kleur en wordt de B-laag in het bodemprofiel genoemd, zie figuur 4. De laag daarboven,waar de humus wegspoelde is vaak grijs van kleur, de A2- laag. Onder de B-laag vinden we het onaangetaste moedermateriaal, de C-laag. In figuur 4 zijn de verschillende bodemlagen van een podzolgrond getekend. Door variatie in vegetatie, activiteit van bodemdieren en grondwaterbewegingen in de bodem ontstaan verschillende podzolgronden. A0 - laag strooisellaag A1 - laag humeuze bovengrond A2 - laag uitspoelingslaag B - laag inspoelingslaag C - laag moedermateriaal (Zand) Figuur 4 Schema van een podzolgrond 16

17 Holtpodzol ook wel bekend als bruine bosgrond. Het ontstaan is als volgt. De oorspronkelijke begroeiing is bos (holt). Kleine bodemdieren verteren de plantenresten die ze uitscheiden als modderbolletjes. Tegelijkertijd homogeniseren ze de bovengrond. Het weer heeft door het bladerdek niet zo n directe invloed op de bodem. Er is dan ook geen sterke uitspoeling. De bodem bestaat dus uit een 40 centimeter dikke humeuze homogene laag met een geleidelijke overgang naar het moedermateriaal daaronder. Wat betreft de vegetatie is een rijke kruid-, struik- en boomlaag mogelijk. Een goed doordringbare bodem met goede voedingsmogelijkheden. Er is weinig inklinking door een vaste consistentie van de bodem. De herstelmogelijkheden zijn vrij groot, doordat bodemdieren de grond weer loswoelen. Haarpodzol Haarpodzol ontstaat wanneer het bos verdwijnt. Het klimaat heeft dan een veel sterkere invloed op de bodem. De bodemdieren verdwijnen waardoor de dode plantenresten veel langer op de grond blijven liggen. Er ontstaat een strooisellaag. Er worden geen modderbolletjes gevormd, de humus valt uiteen tot amorfe, colloïdale deeltjes die met het regenwater makkelijk omlaag spoelen naar de B-laag. Daar gaat de humus in huidjes rond zandkorrels zitten. Er ontstaat een 10 tot 20 centimeter dikke humusarme uitspoelinglaag. Haarpodzolgronden liggen buiten het bereik van het grondwater. Onder en in de B-laag vinden we ijzerbandjes: niet gereduceerd ijzer (Fe + ), die een harde, verkitte laag vormt met humusdelen. De ijzerbandjes kunnen water en wortels tegenhouden. De vegetatie bestaat uit een arme kruidlaag doordat de wortels weinig voeding vinden in de uitspoelinglaag. Er is wel een rijke struik- en bomenlaag aanwezig. De strooisellaag kan snel weggetreden worden en verdwijnen, waardoor de A1- laag bloot komt te liggen. Die wordt makkelijk aangestampt en droogt uit. Er is geen bodemfauna om dit te herstellen. Veldpodzol Het ontstaan van de veldpodzol verschilt van die van de haarpodzol door meer invloed van het grondwater. Door wisselende grondwaterstanden reduceert het ijzer tot Fe 2+, waardoor het samen met de humus nog verder omlaag kan spoelen. Er is een minder duidelijke B-laag die geleidelijk over gaat in een C- laag. De vegetatie bestaat uit een armere kruid- en struiklaag door diepere inspoeling van humus en voedingszouten. Misschien een rijke boomlaag. Wat betreft de betreding is de strooisellaag snel weg, waardoor de A1-laag bloot komt te liggen. Dit kan leiden tot uitdroging van de onderliggende lagen. Als de 17

18 A1-laag vertreden wordt kan de A2-laag makkelijk omgewoeld of weggetrapt worden. Moerpodzol een podzol met een venige bovenlaag Ontstaan in vochtige gebieden onder invloed van wisselende grondwaterstanden, `s winters tot aan het maaiveld, `s zomers lager. De vegetatie bestaat vaak uit Veenmos en Pijpestrootje dat in bulten opgroeit. Wanneer in de winter het terrein onder water staat, kunnen de plantenresten niet verteren in deze gereduceerde (zure) omstandigheden waardoor de moerige laag ontstaat. In de zomer worden de plantenresten bij lagere waterstanden tot humus omgezet. Deze humus gaat via wortelkanaaltjes van onder andere Pijpestrootje omlaag. Er ontstaat een brede zwart-bruine B-laag. De vegetatie moet aan het waterregiem kunnen voldoen, dus ook onder zuurstofloze omstandigheden in leven blijven. Betreding kan de bovenliggende moerige laag met de kruidlaag makkelijk verkneden of verwijderen. Maar door de hardere A1- en A2-laag daaronder heeft betreding minder vergaande invloed dan bij vlierveengronden. Een geringe mate van betreding en open trappen geeft de storing en open plekjes voor een bijzondere vegetatie, bijvoorbeeld Klokjesgentiaan en Zonnedauw in Appèlbergen. B. Veengronden Vlierveengronden nog niet vergraven (turf) en niet veraarde veengronden Ontstaan: Als veenmosveen (afgestorven veenmos) op plaatsen met een permanent hoge waterstand onder voedselarme omstandigheden (oligotroof).de hoge waterstand is gewaarborgd door een keileemlaag. De voedselarme situatie wordt bereikt wanneer de watertoevoer vrijwel alleen van regenwater afkomstig is. In de Appèlbergen is deze situatie van nature vrij goed mogelijk. De veenlaag in het veen is tot 1 meter dik. De bovenkant is net genoeg gerijpt om licht betreden te kunnen worden. De vegetatiemogelijkheden worden beperkt door de hoge waterstand en de voedselarme situatie. Doordat de bodem en de kruidlaag snel worden opengetrapt zijn de zichtbare gevolgen van betreding vrij groot. Een spoor blijft een seizoen lang staan. In een volgend seizoen kan zich dat bij voldoende hoge waterstand herstellen. C. Vaaggronden Duinvaaggronden zijn ontstaan doordat de begroeiing door menselijke activiteiten van de podzol verdween, zodat de wind vat kreeg op het profiel en er duinen konden ontstaan uit vele lagen zand. Een deel van de heuvels in het gebied is zo ontstaan. Soms is in het profiel een omgekeerde podzol waar te 18

19 nemen doordat da bovenste lagen van de oorspronkelijke, elders verwaaide podzol nu onder liggen. De duinvaaggronden zijn zo jong dat er nog weinig bodemvormende processen hebben plaatsgevonden. De bodem is, voor de vegetatie, meestal arm aan voedingsstoffen maar bestaat uit goed bewortelbare, losse grond zonder ijzerbanden. De vrij losse bodem is makkelijk open te trappen door ontbreken van een humeuze A1-laag die wat stevigheid zou kunnen geven. D. Eerdgronden op de essen van Glimmen en Onnen Bruine enkeerdgronden zijn ontstaan vanuit oude bouwlanden met een dik (50 centimeter) mestdek van honderden jaren op het moedermateriaal. Met de mest werd steeds ook zand aangevoerd. Door bewerking en bodemdieren is de zo ontstane eerdlaag homogeen geworden. De vegetatie is afhankelijk van bemesting en gebruik. Onneres Literatuur - Flora en fauna van Appèlbergen, Recreatie en natuur in de Appèlbergen, De bodemgesteldheid van het herinrichtingsgebied Haren,

20 3. Beheer, bedreigingen en recreatie(druk) In dit hoofdstuk wordt het beheer en de interne en externe bedreigingen ten aanzien van Appèlbergen beschreven. De druk van de recreatie wordt apart geschetst Beheer van Appèlbergen De hoofddoelstellingen van Staatsbosbeheer voor Appèlbergen zijn het in stand houden van de landschappelijke- en natuurwaarden. Kort samengevat omvat dit de volgende punten: Het instandhouden en deels laten regenereren van de aanwezige veenvegetatie en de daar bij behorende levensgemeenschappen. Het herstellen van oude dobben en poelen ten behoeve van verbindingszones voor diverse dier en levensgemeenschappen. Herstel van het deels oude half open landschap tussen de diverse vennen, dobbes en natte laagtes, als verbindingszone en leefgebied, ten behoeve van de complexe leefgemeenschappen. Het tegen gaan en terugdringen van uitheemse soorten om zo de soorten die landschappelijk verantwoord zijn uit te breiden. Bevorderen van biologische graanteelt met akkerkruiden op de essen. Als subdoelstelling geldt recreatief medegebruik van het natuurgebied, voor extensieve en natuurgerichte recreatie. Bord van Staatsbosbeheer in Appèlbergen Houtproductie behoort niet tot de doelstelling maar beperkte houtoogst ten behoeve van de structuur of ter verbetering van de landschappelijke- en natuurwaarde, is toegestaan. 20

21 3.2. Externe en interne bedreigingen Externe bedreigingen De omliggende landbouw en teelt van bomen en siergewassen heeft een vermestende invloed op de lager gelegen veengedeelten. Een deel van deze landbouwgronden wateren af naar het hoogveen gedeelte op Appèlbergen. Hierdoor ontstaat een verstoring in het voedselarme milieu van het veen en zijn er beperkingen opgelegd door het Waterschap Gorecht op het gewenste peilbeheer voor de veenvegetatie. Ook is de depositie van stikstof en andere materialen vanuit de lucht bedreigend voor de natuurwaarde van de voedselarme veenvegetatie. Interne bedreigingen voor het gebied zijn de verbossing van de veengedeeltes, heidestukken en kale zandplaatsen. Verder is de Prunus-opslag in het hele gebied een bedreiging. Ook verdroging van het veen door verkeerd peilbeheer met te lage waterstanden en onttrekking van water uit het veen door opgaand bos langs de veenranden kunnen bedreigingen zijn. Een laatste bedreiging is de uitbreiding van exoten in het gebied, zoals de bomen Douglas en Larix Recreatie(druk) in Appèlbergen Al tientallen jaren is Appèlbergen in trek bij recreanten. De laatste jaren trekt het gebied minder recreanten. Eerst doordat het openluchtzwembad verdween en later doordat de mensen mobieler zijn geworden en in andere gebieden gaan recreëren. De zandplekken (ontstaan door activiteiten met militaire voertuigen) en de restanten heide zijn geliefde speelplekken voor de kinderen. Buiten de reguliere wandelpaden is er een wirwar aan paadjes ontstaan. Honden lopen veelal los, al mogen ze eigenlijk alleen aangelijnd mee, en ruiters wijken nogal eens af van de hen toebedachte (rood gemarkeerde) route. Daarnaast wordt ook Appèlbergen gebruikt om met de mountainbike door te crossen. Voor de wandelaar is er een route uitgezet door het gehele gebied met gele paadjes. Op deze manier worden alle mooie delen van Appèlbergen ontdekt. Deze route is ook uitgezet om te voorkomen dat het gebied te veel vertrapt wordt onder de voeten van recreanten en dieren. Concentreren van de activiteiten is dus de oplossing. Verder wordt het gebied ook gebruikt als trimterrein, voor natuurexcursies en voor cursussen voor biologen en bodemkundige studenten. Verder leidt hondenpoep en paardemest tot extra vermesting van het gebied en dan met name de randen van de paden. 21

22 Zandverstuiving in Appèlbergen Om de rust in het gebied te handhaven en maar een deel van de Hoge Hereweg te hoeven onderhouden is de Hoge Hereweg enige jaren geleden afgesloten voor doorgaand gemotoriseerd verkeer. Met de fiets kan je wel nog steeds van Glimmen naar Noordlaren. Middenin het gebied ligt het Paviljoen, waar men nog wel kan komen met de auto, en waar het goed toeven is (met mooi weer). Klimbomen Literatuur - Het nieuwe Appèlbergen, Concept beheersvisie deelobject Appèlbergen,

23 4. Water in Appèlbergen In de eerste paragrafen van dit hoofdstuk wordt het waterbeheer en de eigenschappen van het water in de poelen en vennen beschreven. In de daaropvolgende paragrafen wordt een deel van de aanwezige fauna en flora in en rond de poelen en vennen besproken. Daarbij worden amfibieën, reptielen, waterdiertjes, libellen en enkele planten en mossen beschreven Het waterbeheer in Appèlbergen Het gebied Appèlbergen is door de ligging op de Hondsrug een inzijgingsgebied. De aanwezigheid van keileem in de ondergrond zorgt ervoor dat in de vennen en poelen regenwater blijft staan. In 1992 heeft het Grote Veen een enkele tientallen centimeters hoger waterpeil verkregen dan voorheen het geval was. Nu is na een langdurige droge zomerperiode nog steeds het grootste deel van het Grote Veen onder water. Het doel hiervan is de instandhouding van de waardevolle hoogveenvegetatie. Bovendien is het gebied zodoende veel geschikter voor amfibieën en reptielen. De kleinere vennen worden verder opgeschoond, en er wordt meer open ruimte rondom de kleine poelen en vennen gecreëerd. Hier kan de zon dan delen van het ven en de oever verwarmen. Dit is met name ook weer van belang voor de ontwikkeling van eieren en larven van onder andere amfibieën en reptielen Het water in de poelen en het Grote Veen Het water in de poelen en vennen De poelen en vennen worden volledig door regenwater gevoed en zijn afgesloten van het grondwater door de keileemlaag en de dikke turflaag. Dit heeft als gevolg dat het water kalkzoutloos is, wat (een ongunstige) invloed heeft op het dierenleven. Kalk heeft een ph-bufferende werking, dus wordt het water zuurder. Een belangrijke eigenschap van het water, waardoor een rijk dierenleven in het hoogveen wordt beïnvloed, is de lage zuurgraad. De phwaarde ligt altijd onder de 5. Het blijkt dat deze zuurgraad hoofdzakelijk berust op de ionenuitwisseling van Veenmossen als Waterveenmos (Sphagnum cuspidatum). Deze mossen halen hun voedingszouten met hun gehele oppervlak uit de in het regenwater opgeloste stoffen en rondzwevende stoffen en bevorderen zo de daling van de ph tot zeer lage waarden. Zuur water doodt bacteriën, zodat het water ook nagenoeg bacterievrij is. Zonder bacteriën treedt er echter geen verrotting op. Restanten van afgestorven 23