Inhoud. Voorwoord. 2 De weg van de eenzaamheid. De Camino de Levant van Valencia naar Santiago Bram van der Wees

Transcriptie

1 Voorwoord Als deze Jacobsstaf verschijnt, zullen honderden aankomende pelgrims druk bezig zijn met de voorbereiding van hun tocht. Kaarten liggen op tafel, reisgidsen worden bestudeerd en er wordt druk gesurfd op de digitale camino. Zo begint het artikel van Huberta Wiertsema en Arno Cuppen over de oversteek van de Pyreneeën in het voorjaar. Zonder een goede voorbereiding kan deze oversteek riskant zijn. Vandaar alvast enkele tips van de auteurs, die een deel van het jaar aan de voet van de Pyreneeën doorbrengen. Bram van der Wees liep in het voorjaar de Camino de Levant tussen Valencia en Santiago. Hij komt langs zonnige sinaasappelboomgaarden, loopt daarna door een dikke laag sneeuw en zit vervolgens op een zonovergoten terras. Deze weinig bekende pelgrimsroute stelt je voor verrassingen, zoals Van der Wees laat zien. Langs deze weg van de eenzaamheid ontmoet hij weinig medepelgrims, maar hij loopt desalniettemin een behulpzame burgemeester tegen het lijf, en zelfs Don Quichot. Het voorjaar is een uitstekende tijd om een pelgrimstocht voor te bereiden of te lopen. Tijdens de voorjaarsbijeenkomst van het Genootschap kunt u alvast warmlopen. Lees verderop in dit nummer de details van het programma, dat in het teken zal staan van toneel en poëzie. Inhoud 2 De weg van de eenzaamheid. De Camino de Levant van Valencia naar Santiago Bram van der Wees 7 Loop en laat je verbeelding spreken Arnold Wennekers 9 Sobrado dos Monxes Jan Galjé 11 De oversteek van de Pyreneeën Huberta Wiertsema en Arno Cuppen 12 Flarden 15 Galicische klanken: Milladoiro Paul Kentie 16 Geloof & Geluk. Pelgrimstekens en insignes Aart en Mieke Ligthart 19 Register Jacobusboek Jeroen Gooskens 25 Genootschap Kopij inleveren tot 26 maart 2007 La Mancha, het land van de wind. Foto: Bram van der Wees PAGINA

2 De weg van de eenzaamheid De Camino de Levant van Valencia naar Santiago Bram van der Wees In februari en maart 2006 liep Bram van der Wees de weinig bekende pelgrimsweg van Valencia naar Santiago. Een tocht van zes weken dwars door de lege binnenlanden van Spanje. Onderweg Klokslag vijf uur, zoals telefonisch afgesproken, bel ik aan bij het kantoor van de Asociación Amigos del Camino de Santiago de la Comunidad Valenciana. Voorzitter Luciano Arochena doet zelf open en voert me binnen in het ruime appartement dat compleet beschikbaar is voor deze vereniging. Trots toont hij me de werkkamer, de voorraadruimte, de vergaderruimte en natuurlijk de voorzitterskamer. Ongelovig kijk ik rond. Ons Nederlandse Genootschap zit er tegenwoordig aardig bij in Utrecht, maar een compleet appartement: wie betaalt dat? Ik, verklaart de voorzitter, tenslotte moet iemand er voor zorgen. In deze Latijnse cultuur leveren dergelijke goede werken nog aanzien in de wereld en een beter plekje in de hemel op. Voor mij is belangrijk dat hij bereid is om op een dag dat het kantoor gesloten is toch langs te komen om deze zeldzame buitenlander, die in februari en maart de tocht van Valencia naar Santiago wil maken, te voorzien van een authentieke Valenciaanse pelgrimspas. Enkele jaren geleden besloot deze vereniging dat het tijd werd om de middeleeuwse Cami de Llevant, destijds vooral gebruikt door pelgrims uit zuidelijk Spanje en Zuid-Italië, te beschrijven, in kaart te brengen en te markeren. Tevens werd door hen hard gewerkt aan het regelen van onderdakvoorzieningen. In 1999 verscheen een fraai vormgegeven gids en sindsdien wordt deze route jaarlijks door enkele honderden pelgrims geheel of gedeeltelijk, te voet of per fiets, afgelegd. De route en het landschap Schertsend maar treffend wordt deze weg ook wel de sinaasappelroute genoemd. Van Valencia voert het eerst drie dagen zuidwaarts naar Almansa en vandaar naar het westen, via Albacete naar Toledo. Dan gaat het door de Sierra de Gredos naar het noorden, naar Ávila, waarna de weg noordwest gaat naar Zamora, Ourense en Santiago de Compostela. En inderdaad, de eerste drie weken staan vooral in het teken van eindeloze sinaasappelplantages, afgewisseld met weidse akkers met olijven- en perzikboompjes. De Camino van de Eenzaamheid noemt men deze route, en dat is grotendeels waar: lange dagafstanden, weinig dorpen tussendoor, lege akkers en veel stilte. Maar eenzaamheid is niet altijd synoniem aan stilte. Er zijn dagen waarop de industrieterreinen zich langs de weg blijven rijgen, of waar het pad zich kilometers lang bij de snelweg voegt. Voor wie de stilte in het hart zoekt, is dit echter een uitgelezen mogelijkheid. In het gebied tussen Valencia en Toledo (La Mancha, de streek van Don Quichot) zijn de afstanden lang, maar de stadjes prachtig. Don Quichot is door al die stadjes tot unique selling point verheven, zodat je hem regelmatig tegenkomt. Na ruim twee weken met lange dagen langs de sinaasappels is de aankomst in Toledo zowel lastig als een verademing. Lastig is dat de stad, zoals veel grotere Spaanse steden, te voet nauwelijks te benaderen is vanwege het PAGINA 2

3 De weg van de eenzaamheid. Foto: Bram van der Wees. netwerk van snelwegen eromheen. Jacobus stuurde een engel in de persoon van de eigenaar van een souvenirwinkel in de stad, die me van de onveilige snelweg plukte en een lift naar Toledo bezorgde. De binnenstad van Toledo zelf is van grote schoonheid: compleet middeleeuws en terecht werelderfgoed! Na Toledo wordt het landschap gaandeweg heuvelachtiger, groener en ruiger. En ongekend mooi. Groene valleien, rotsige heuvels met immense rotsblokken, brede stroken graasland waarlangs de herders met hun kudden trekken (op de zogeheten Cañada), afgewisseld met schilderachtige bergdorpen waar de bewoners zich ver van de bewoonde wereld weten. Na een week lopen ligt daar Ávila, de stad van Theresia, een van de beroemdste mystici onder de katholieke heiligen. De stadsmuur is geheel intact, en daarbinnen plooit zich ook een compleet middeleeuwse stad met een uitgelezen sfeer. Vervolgens neemt het landschap weer een eindeloze rust aan en glooit het in de richting van het hooggelegen Toro, waar men de beste wijn voor zichzelf houdt, en daarna naar Zamora, de stad van de Semana Santa. Stilte en afstand zijn ook hier de belangrijkste trefwoorden, en daarna komt men bij Puebla de Sanabria weer in bergachtige streken en vervolgens al snel in Galicië. Voor de pelgrim-op-herhaling breekt hier het gevoel van thuiskomen aan: hij herkent de groene valleien, mistig en dampend, de holle wegen en natte paden en overal om hem heen de gaten in de grond waarvandaan de kabouters de passant in de gaten houden. Geen paniek, fluiten de vogels de boodschap door, het is maar een pelgrim. Wie raakt hier niet bevangen door de mystiek van Galicië? Via de prachtstad Ourense, ook door een dikke korst industrieterreinen van het mooie landschap gescheiden, komt men in Santiago. Van verre wenken de torens van de kathedraal de pelgrim toe: welkom thuis! Jacobus De Camino de Levant is een echte jacobsroute. Het is niet moeilijk om onderweg vele fotorolletjes vol te schieten met jacobusbeelden. De pelgrim voelt zich daardoor al snel op de goede weg. Vrijwel alle plaatsen hebben middeleeuwse romaanse of vroeggotische kerken, die steevast nog in gebruik zijn. Het is niet vreemd om op woensdagmorgen om half elf terecht te komen in een mis met vijftig bezoekers. Maar ook kom je s avonds gemakkelijk een mis voor drie bezoekers en zes slotzusters achter tralies tegen. Hier heersen nog oude gebruiken... PAGINA

4 Jacobus is ook onderweg aanwezig en houdt de pelgrim op het juiste spoor. Toen ik de eindeloze vlakten wilde ontvluchten en besloot om in Quintanar de la Orden de trein te nemen, bleek het in de gids aangegeven station niet te bestaan. Jacobus had snel alle spoorwegen laten weghalen! Onderdak Chinchilla heet het plaatsje, en de gids vermeldt dat ik me voor de albergue de peregrinos moet melden bij Paco van de Policia Local. Hij is er, maar vertelt me dat de albergue in de winter niet beschikbaar is door kou en vochtigheid. Geen nood, Paco belt voor de pelgrim even naar het plaatselijke hostal, en dat levert een prima kamer op voor negen euro. Half geld! Het is langs deze route niet echt moeilijk om onderdak te vinden. Het uitgestrekte Spaanse land biedt in vrijwel elk dorp van formaat een of meer hostals voor reizigers of truckers. Ze zijn steevast voorzien van een bar en een restaurant en het sanitair is redelijk tot uitstekend. De prijzen liggen tussen de 20 en 25 euro per nacht. Maar voor de ware pelgrim is er een netwerk van albergues opgebouwd: gebouwtjes van het Rode Kruis, sportzalen, kerkzaaltjes en gemeentelokaaltjes. Vanaf Algemesi zijn er al echte refugio s, die uitsluitend bestemd zijn voor pelgrims. Ze zijn altijd toegankelijk via de aardige mensen van de Policia Local. Die weten wat een pelgrimspaspoort is, zetten daar direct een stempel in, trekken een sleutel uit een la, of ze bellen een beheerder en wijzen je de weg. Na enige tijd kreeg ik er plezier in en zocht ik ook in plaatsen waarvan de gids geen albergue vermeldde toch eerst de Policia Local op. Vaak leverde dat een goede slaapplek op, bijvoorbeeld in Mora, onder het grote podium op de markt, waar de stoelen voor de zomerconcerten liggen opgeslagen, maar waar ook een artiestenruimte is, met douche, toilet en zes bedden. Buiten sneeuwde het en raasde het verkeer, binnen bezorgde een warme slaapzak mij een verkwikkende nachtrust. Voor de liefhebbers van een monastiek onderkomen zijn er langs de route enkele kloosters, waaronder het eeuwenoude imposante Monasterio de Oseira in Galicië. Vrijwel elk dorpje op de route heeft een bar en een winkel. Het is niet moeilijk om s morgens een ontbijt te krijgen in een bar, al gaan deze vaak pas tussen acht en negen open. Er zijn voldoende winkeltjes onderweg en vrijwel elk dorp heeft een bron. s Avonds kan men voor tapas en raciones ook weer terecht in de bar. De hostals hebben doorgaans een eigen bar met eetgelegenheid. De restaurants zijn zoals gebruikelijk pas vanaf negen uur open, een tijdstip waarop de pelgrim allang te ruste is. Ontmoetingen Na vertrek uit Ávila voert de tocht naar het dorp Hernansancho. Eigenlijk wil ik nog wat verder komen, maar het weer gooit roet in het eten. Het water valt bij bakken uit de hemel en ik besluit in het gehucht Gotarrendura in de bar wat te schuilen en te drogen. Op het pleintje prijkt op het gemeentegebouwtje echter het bordje Albergue de Peregrinos en dat verleidt mij binnen te stappen. Meteen komt de burgemeester naar beneden, die in mij een echte, aldaar zeldzame pelgrim herkent, en ondanks mijn verweer dat ik alleen maar wil drogen en dan weer verder ga, wordt de vergaderzaal ontruimd, een matras uit de kast getrokken en een wastafel aangewezen. Hier kan ik niet meer weg: zoveel gastvrijheid moet beloond worden met een verblijf van een nacht. In de bar komt de ene na de andere dorpeling informeren naar het wel en wee van de pelgrim. Ook verklaren PAGINA

5 Don Quichot. Foto: Bram van der Wees. vele aanwezigen zelf ook al in Santiago te zijn geweest... met de bus en de pastoor welteverstaan. Later repeteert het plaatselijk orkestje van tamboers en pijpers in mijn slaapkamer en ik mag zelf meedoen op tamboerijn. Als ik s avonds in de bar zit te eten komt het orkest langs voor een aubade aan de pelgrim. Langs de Camino de Levant geen tienduizenden pelgrims, zeker niet in februari of maart, maar toch wordt de pelgrim er snel uitgepikt. De schelp achter op de rugzak doet weer zijn wonderlijke werk en zorgt voor contact, een kop koffie, een gratis knipbeurt bij de kapper, voor onderdak in een onooglijk dorp en belangstelling in een bar. Bent u echt een pelgrim? En helemaal uit Nederland? En helemaal te voet? Zo moet de sfeer van de Camino Francés geweest zijn in de vroege jaren tachtig! Wie die sfeer wil ervaren, moet de Levant lopen! De gids en de bewegwijzering De gids geeft een degelijke beschrijving van de route en bevat uniek kaartmateriaal waarop de route ingetekend is. De fraaie vormgeving is enigszins ten koste gegaan van de inhoud en de leesbaarheid. Het lettertje is erg klein en in grijs gedrukt. De speciaal gemaakte kaarten geven alleen de relevante informatie en laten iets te veel weg, zodat het niet gemakkelijk is om vast te stellen of je op de goede weg bent. Ook is bij de grotere plaatsen nogal eens wat bebouwing weggelaten, waardoor de oriëntatie moeilijk wordt. Verder is niet aangegeven of het landschap bestaat uit bos, akkers of bergachtig terrein. De hoogtekaarten hebben een steeds wisselende schaal en bij de bepaling van de dagafstanden zijn de stukken binnen de steden niet meegeteld: men loopt dus meer dan de aangegeven afstanden. PAGINA

6 De route is voor zowel lopers als fietsers geschikt. De gids bevat helaas geen overzichtskaart, zodat men soms geen houvast heeft. Voor wie dat wil, zijn er van het Instituto Geografico Nacional provinciekaarten van 1: verkrijgbaar. De routes zijn gemarkeerd met de bekende gele pijlen, die echter in de dorpen en steden ontbreken. Dan dient men de uitgang te vinden door de tekst goed te lezen en de kaarten te bestuderen. Ook buiten de dorpen wil er nog wel eens een pijl ontbreken. Men dient dus steevast bedacht te zijn op het volgen van de juiste route. De gids is geheel en uitsluitend in het Spaans geschreven. Een redelijke basiskennis van het Spaans is noodzakelijk. De gids bevat duidelijke gegevens over onderdak. Op de website is een actuele, uitgebreidere lijst van onderdakmogelijkheden beschikbaar. Tot slot De Cami de Llevant loopt dwars door Spanje. Ik liep de weg in februari en maart, en dat leverde buitengewone weerverschillen op. In Valencia waren de terrassen vol, de zon scheen en de sinaasappels hingen in de boompjes. In Mora sneeuwde het, in Toledo zat ik weer op een terras. In de Sierra de Gredos lag een halve meter sneeuw, maar in Ourense was het 21 graden in de zon. Geruststellend: in Santiago regende het gewoon elke dag. De route tussen Valencia en Santiago is opgedeeld in 42 dagetappes. Het is vanwege de afstanden tussen de dorpen nauwelijks mogelijk om af te wijken van de voorgeschreven etappes. Daarbuiten is simpelweg geen onderdak. De pelgrim is dus exact zes weken onderweg. Wie dat te lang vindt, of zoveel tijd niet kan vrijmaken, kan ook goed beginnen in Toledo, dat via Madrid uitstekend bereikbaar is. Dan slaat men het wat saaie stuk tussen Valencia en Toledo over. Maar dan mist men wel Quichot en de prachtige plaatsen San Clemente en Tembleque. De Cami de Llevant is een pelgrimsweg voor gevorderden. Wie de sfeer van de Camino Francés niet kent, weet deze weg van Valencia mogelijk onvoldoende te waarderen. Voor lopers uit Nederland kost het wat moeite en wat tijd om pelgrim te worden. De aanwezigheid van een Hollander op deze route is immers niet vanzelfsprekend. Maar wie in Valencia begint heeft na 500 kilometer Toledo bereikt en voelt zich dan als pelgrim wel verbonden met de Cami de Llevant, de weg van de eenzaamheid. Praktische informatie De gids De Valencia a Santiago. Otra ruta a Compostela is geschreven door Amparo Sanchez Ribes en uitgegeven door de Asociacion Amigos del Camino de Santiago de la Comunidad Valenciana. ISBN: Verkrijgbaar in Valencia bij verscheidene boekhandels, in Nederland bij het Nederlands Genootschap van Sint Jacob en verder bij gespecialiseerde reisboekhandels. De prijs ligt rond de 25 euro. De Asociación Valenciana heeft een website: Hier zijn adres en openingstijden zijn te vinden, maar ook meer informatie over de Camino de Levant. Valencia is per vliegtuig goed te bereiken. De Spaanse goedkope luchtvaartmaatschappij Vueling vliegt dagelijks rechtstreeks van Schiphol op Valencia. Toledo is goed te bereiken via Madrid. Ook hier vliegt Vueling dagelijks naartoe. In Madrid kan men vanaf station Atocha een hogesnelheidstrein nemen die in een ruim halfuur Toledo bereikt. PAGINA

7 Loop en laat je verbeelding spreken Arnold Wennekers Arnold Wennekers werd tijdens het afleggen van de Camino Francés in 2003 getroffen door een bijzondere plaquette. De plaquette bevindt zich op het hoogste punt bij de Frans/Spaanse grensovergang. Het is een eenvoudige bronzen plaat op een grote steen, geplaatst in Bij thuiskomst heeft hij de Baskische titel Ibili eta amets egin en de Franse tekst vertaald. In de hoop dat nóg meer mensen kunnen delen in het bij de camino horende gevoel deel uit te maken van een groter geheel. Het is druilerig weer deze morgen bij het vertrek van Jérôme uit Saint-Jean-Pied-de-Port. Op de steil stijgende weg naar Hontto mengt de fijne motregen zich met het zweet op zijn gezicht. Hij zal spoedig worden omgeven door de grauwgrijze mist en zich bevinden in een witte tunnel. Alles wordt aan zijn zicht onttrokken, behalve zijn stok, zijn schoenen en een strook asfalt. De stilte om hem heen maakt zijn gedachten haast hoorbaar. Och, wat doet het ertoe? Zon of regen, stilte of lawaai, dag of nacht, de weg die naar Sint-Jacob in Galicië voert is nog erg lang. De klok slaat negen op deze vijfentwintigste julidag en Jérôme loopt nog steeds door. Een stenen kruis: hij verlaat de zwarte, verharde weg en gaat verder door het afgemaaide gras dat het spoor volgt van de aloude weg. Onmerkbaar verandert de mist in een nevel. Het lost langzamerhand op, maar scheert nog langs de rotsen van Leizar Atheka. Hiervan worden de contouren soms prijsgegeven, dan weer veranderd in geheimzinnige schaduwen. Van tijd tot tijd ziet de pelgrim Jérôme nu de bleke zon, die door de nevel schemert en haar licht werpt op het midden van de weg. Vermoeid gaat hij naast zijn rugzak zitten, zijn stok tegen zich aan houdend. Zijn ogen vernauwen zich tot spleetjes, gericht op de eindeloze verte voor hem, die op tien passen afstand al begint. Tien passen tegenover hem staat glimlachend Valerius Corvinus, de oude centurion van het vierde legioen van Flavia. Hij keert over deze bergen terug naar Aquitanië. De veldslagen en zijn verwondingen van Cantabrië, de tevreden glimlach over de schoonheid van het Iberisch Schiereiland op het gezicht van consul Octavianus Augustus op de Briñasbrug over de Ebro. Het komt allemaal terug in zijn herinnering. Vlakbij het ravijn 25 Juli 1813 Bernard- Antoine Carrère, met een van pijn vertrokken gezicht. De venijnige sabelhouw van een Engelsman kostte hem de helft van zijn onderarm. Zoveel glorieuze veldtochten, zoveel gewonnen gevechten met zijn vijftigste regiment, zonder ook maar een schrammetje! Van Ulm tot Salamanca Om uiteindelijk vroegtijdig oud te worden en bijna invalide. En op tien passen afstand bidt emir Abd-al- Rahman al-gafeki. Hij dankt Allah. Hier, bij deze rotsen en verderop, waar het gras werd omgeploegd onder de hoeven van de talloze lastdieren en zijn onoverwinnelijke leger. En verderop, bij Poitiers, bidt Karel, genaamd Martel, hertog van Austrasie, en smeekt hij de hulp af van God. Een beetje lager gelegen zit Artzain Zamar te PAGINA 7

8 peinzen. De bergtop Ohry ligt aan de horizon. Hier ligt zijn enige geluk: de kleine kudde, die hem begeleidt over heuvels en dalen. Zijn thuis, zijn ziel en zijn zaligheid liggen hier. En temidden van de stenen cirkel daar beneden ligt de smeulende houtskool met daarop de verkoolde resten van zijn vader. Een paard hinnikt. Jérôme beweegt met een lichte schok. Een vaag gevoel van droogte in de keel. Hij doezelt. Niet ver van de nauwe bergpas drinkt Aymeri Picaud wat. Zijn kalebas is bijna leeg en zijn maag ook. Wat hij draagt weegt zwaar en de gehuchten liggen tot aan Compostela ver van elkaar af. Waar blijft dan toch die befaamde abdij van Roncesvalles met het verse brood, de geurige soep, de robijnrode wijn en het zachte beddenstro? Roncevalles Collegiata. Foto: Tieleke Huijbers Ook verbergt Charles Dinigo zich op tien passen afstand. De Gestapo zit op zijn hielen. Twintig jaar en nu al opgejaagd, om te worden geslagen en gemarteld in het fort van Ha. Hij verkiest het liever gearresteerd te worden door Carlos Sanchez, de kalme wacht die surveilleert voor zijn huisje. De grens bij Bentarte, het kamp van het verzet, de Mirands, Gibraltar, en wie weet misschien Londen? Daarboven, op duizend passen afstand, wacht Loup, graaf van Vasconïe, geduldig af. Vanaf de bergkam van Xangoa ziet hij heel het leger van Karel de Grote. Van voren de bewapende infanteristen met hun gegijzelden, Basken en Moren, tot aan de muilezels daarachter, zwaar beladen met de oorlogsbuit van de Navarrezen uit Pamplona. Over een uur zal Roland ten onder gaan in een spervuur van keien en rotsblokken, en met hem Eggihard en Anselme en nog vele anderen. Vlakbij, op de weg, beeft Jeanne. Het konvooi koetsen en wagens wordt geblokkeerd door de sneeuw. Hare Hoogheid, prinses Elisabeth de Valois, is beloofd aan de Heerser over alle Spanjaarden, Philips II. Deze heeft koorts en Jeanne geeft hem de door Chirurgijn Gaston Moncade voorgeschreven druppels. Ze heeft het geproefd en trekt tien stappen lang een vies gezicht. Tien stappen, honderd stappen, duizend stappen, de mist verdwijnt de mist is verdwenen. De zon blaast het gezicht van Jérôme nieuw leven in. Zijn dagdromen vermengen zich met de universele herinnering. Zijn existentie versmelt met de hele geschiedenis. Hij opent langzaam zijn ogen en een hevig verlangen overvalt hem. De geur van narcissen stroomt hem tegemoet vanuit het zuiden. Ergens luidt de klok van Aymery, in de richting van Elizachar. Een paard hinnikt. Het wordt tijd om de camino te beginnen. PAGINA

9 Sobrado dos Monxes Jan Galjé In het verre verleden waren kloosters de vaste en misschien ook wel voornaamste pleisterplaatsen van jacobspelgrims. Hoewel de jacobspaden door Frankrijk en Spanje nog steeds bezaaid zijn met kloosters, zijn de meeste hiervan ontmonnikt of ontnond geraakt en nog slechts als monument historique of doodgewone ruïne te bewonderen. Kloosters die in onze dagen een officiële refugio onder hun dak hebben ingericht, zijn schaars. Een van de dankbaarste voorbeelden van zo n klooster is de cisterciënzerabdij Sobrado de los Monjes in Spanje, oftewel in het Galicisch: Sobrado dos Monxes. Tijdens mijn laatste twee pelgrimages mocht ik daar verblijven en dat verblijf heeft beide keren een zo diepe indruk op mij gemaakt dat ik erover schrijven wil en pelgrims langs de Camino primitivo en de Camino del norte wil verleiden om in Sobrado een buitengewone pelgrimsnacht door te brengen. Sobrado werd gesticht in 952 als een benedictijns dubbelklooster. Dat is een klooster voor monniken en monialen (nonnen) onder één dak. Daar werden vaak gniffelende fantasieverhalen over verteld. In Frankrijk is het meest indrukwekkende voorbeeld van een dubbelklooster de abdij Fontevraud, gelegen aan de Loire nabij Saumur. Het is in 1099 gesticht door de kloosterhervormer Robert d Arbrissel, dus een klooster voor zowel mannen als vrouwen. Hoewel de beide sekses het Opus Dei (het Werk Gods, de kerkelijke ceremonies) gezamenlijk vierden, moet toch wel gezegd worden dat hun dagelijkse levens zich gescheiden van elkaar afspeelden. Het mannenklooster werd bestierd door een abt, het vrouwenklooster door een abdis. Een van beiden was de baas over het geheel. Sympathiek aan dubbelkloosters was dat ook een vrouw, dus een abdis, de scepter over het geheel kon zwaaien. In emancipatorische zin is dit wellicht het verst ontwikkelde middeleeuwse verschijnsel op dit gebied, een soort feminisme avant la lettre. In 1142 sloot Sobrado zich aan bij de op dat moment op de toppen van haar expansie verkerende cisterciënser orde. Zij werd daarmee het eerste cisterciënsenklooster op het Iberisch Schiereiland. In de komende honderdvijftig jaar zouden daar nog zestig tot zeventig kloosters op volgen. Ten aanzien van het belang voor de jacobspelgrimage heeft de orde altijd vooropgelopen. Veel van de vooral ook Nederlandse en Belgische cisterciënsenkloosters leven volgens de zeer strikte hervormingen van het Franse klooster La Trappe in de vroege negentiende eeuw en zijn om die reden trappistenkloosters geworden. In Spanje is dat ook gebeurd met de caminokloosters Cobreces (Santander) langs de Camino del norte, Oseira (Ourense) langs de Via Sanabria en San Pedro de Cardeña (Burgos) langs de Camino Francés. Hun bewoners heten dan ook Trapensas (Trappisten). Maar de monniken van Sobrado zijn gewoon Cisterciensas gebleven. Zij vormen een naar huidige begrippen goed bemande communiteit van monniken en novicen. Van de oorspronkelijk twaalfde-eeuwse abdij is niet veel meer over. In de zestiende eeuw werden de monastieke gebouwen vervangen door een renaissancistische schepping. De middeleeuwse kerk moest er in de zeventien- PAGINA

10 de eeuw aan geloven ten gunste van een even immense als somptueuze barokke bidcreatie. Het zijn indrukwekkende bouwsels waarvan de geest zich evenwel mijlenver verwijderd heeft van de oorspronkelijke en, als het goed is ook nog hedendaagse, spiritualiteit van de cisterciënsers. Daar ging en gaat het nog steeds om: eenvoud, kaalheid, soberheid, en meer daarvan. Komend langs de Camino del norte voert het pelgrimspad na Ribadeo en Mondoñedo via Villalba, Baamonde en Miraz automatisch langs Sobrado. Maar vanaf de Camino primitivo moeten we daar een list voor verzinnen. Als je braaf de gidsen en de pijlen volgt, dan word je na Lugo in Palas de Rei of Melide op de (overvolle) Camino Francés gezet. Maar het is vele malen aantrekkelijker om na Lugo in twee redelijke dagetappes via Friol naar Sobrado te gaan. In Friol kun je dan overnachten in Pension Benigno, waar een nette eenpersoonskamer con bagno slechts 7,50 kost. En in Sobrado wacht je de monastieke herberg. Zij is gevestigd in een van de twee classicistische claustra (kloosteromgangen) die het klooster rijk is. Het claustrum waarin je binnenkomt en waarin ook de refugio is ondergebracht heet toepasselijk claustro de los peregrinos. De slaapzaal heeft twee verdiepingen en veel sfeer. Zij biedt gulle gastvrijheid aan minstens zestig pelgrims. In de eetkeuken kan een potje worden gekookt en gezamenlijk worden gegeten. Maar vrees de muizen niet. Die doen zich daar, als wij er niet zijn, tegoed aan de welvaartsresten van onze pelgrimage. Het is overigens doodstil in de kloostergang. Ga op een stoel zitten en laat de sfeer op je inwerken. Doe een tijdje niets, lees je gids voor morgen, schrijf in je dagboek of aan je geliefde. Of denk na over wat je de afgelopen weken allemaal hebt meegemaakt. Sobrado heeft nog twee verrassingen. Allereerst het middag- en avondofficie, de visperas en de completas. Als je niet al te laat in de middag arriveert, dan kun je die in de kapel over je heen laten komen. Ze zijn er met genoeg en ze zingen mooi. Het is een geheel eigen officie en mijzelf overkomt het niet vaak dat ik in een monnikenkoor het gregoriaans mis. De tweede verrassing bevindt zich ergens in het onmetelijke kerkgebouw. Het is een enorme maquette op een schaal van 1 op 25 van de kathedraal van Santiago de Compostela met al haar aanbouwsels. Zij bestrijkt een oppervlak van vijf bij vijf meter en is tot in de meest minutieuze details uitgevoerd met beelden en ornamenten. Dit overzicht krijg je nooit in de werkelijkheid. Een fantastische opsteker voor het aanschouwen van ons einddoel in levenden lijve. Je zou eigenlijk in één keer van Sobrado naar Santiago moeten kunnen wandelen, zonder het lawaaierige massatoerisme van Arzúa of Arca te hoeven meebeleven... PAGINA 10

11 De oversteek van de Pyreneeën Als deze Jacobsstaf verschijnt, zullen honderden aankomende pelgrims druk bezig zijn met de voorbereiding van hun tocht. Kaarten liggen op tafel, reisgidsen worden bestudeerd en er wordt druk gesurfd op de digitale camino. De grote trek naar het zuiden staat voor de deur. De eersten zullen zelfs al op pad gaan, voor de lange tocht te voet. Kortom, een goed moment om nog eens aandacht te vragen voor een belangrijke etappe op vrijwel ieders weg: de oversteek van de Pyreneeën, met name in het vroege voorjaar. Het feit dat eind december de eerste struiken al in de knop stonden, doet daar weinig aan af. Het is immers niet alleen de eventuele sneeuw die de oversteek lastig of zelfs gevaarlijk kan maken. Andere factoren zijn de soms loeiharde wind, de soms plotseling opkomende mist, de lengte van de etappe en het feit dat het voor velen de eerste etappe is. Hier willen we alvast twee tips geven: 1. Oefen, zeker als je je tocht aan de voet van de bergen begint, thuis met de bepakking die je wilt meenemen; 2. Informeer ter plaatse naar de weersomstandigheden en... handel naar de adviezen die je krijgt. Want als zelfs berglanders zich door de Pyreneeën in de luren laten leggen, moeten wij mensen uit de polder extra opletten, nietwaar? Twee Zwitsers, nadat zij de berg waren afgeblazen, terug naar Saint-Jean-Pied-de-Port, bibberend van de kou: Wij wonen op zo n duizend meter hoogte, maar zoiets als dit hebben we Huberta Wiertsema en Arno Cuppen nog nooit meegemaakt. En een naar eigen zeggen zeer ervaren Oostenrijker, na een vergeefse poging om tegen alle adviezen in de besneeuwde berg over te steken: Tja, ondertussen zijn armen berustend de lucht instekend. Ochtendmis over Baskenland. Foto: Michel Botton. De genoemde weersomstandigheden zijn, gelukkig, uitzonderlijk. Maar het is natuurlijk de kunst om juist die uitzonderingen te onderkennen, om veilig over te komen. En... te kunnen genieten van je tocht. Want deze etappe kan een van de mooiste van je camino zijn. Op de website van onze pelgrimsherberg geven we graag nog wat aanvullende tips voor de bergetappe van Saint-Jean-Pied-de-Port naar Roncesvalles: org. Buen camino! Huberta Wiertsema en Arno Cuppen PAGINA 11

12 Flarden Dan zie ik langs de weg een campingbordje. Het is in Campsegret, een stuk vóór Bergerac. De camping ligt bij een grote boerderij. Er staan caravans op het terrein en daar zijn mensen bij. Er komt een vriendelijke man van voor in de dertig naar me toe. De camping is helaas dicht. Maar die caravans dan?. Wij zijn wegwerkers. We werken verderop aan de autoroute en hier overnachten we. Ik zet hem mijn probleem uiteen. Kom mee, we gaan naar de boerderij. Henk Ruhe liep naar Santiago vanuit Nederland en Portugal. Vanuit zijn huidige woonplaats Milfontes in Portugal verhaalt hij ons over zijn eerste pelgrimsavonturen in Frankrijk. Tijdens deze tocht zit het weer niet mee, maar Sint Jacob draagt zorg voor een goede ontvangst. Het wordt een lastige loopdag. Ik wil in een ruk doorgaan naar Bergerac. Het wordt een afstand van 52 kilometer en ik heb geen kaart van dit gebied. Dan maar rechttoe-rechtaan langs de Route Nationale. Het wordt een dagje snelverkeer vlak langs mijn voetzolen. Er drijft een loodgrijze lucht over. Gauw de poncho aan. Die werkt even, tot me een vrachtwagen tegemoetkomt. Voor ik het weet staat de poncho als een zwam omhoog en ben ik nat. Dan zijn er drie vrachtwagens op een rij, in afdaling van een heuvel. Ze denderen langs me en ik sta vertwijfeld in de berm. Opnieuw nat, maar nu door en door. Ik ben in de berm gaan staan en heb geschreeuwd: OOK-DAT-IS-PEL-GRI-ME-REN! Dat luchtte op. Achter de heg staat een oude man te schoffelen in de moestuin. Voilà, zegt mijn begeleider. Ik zeg dat ik pelgrim ben en dat ik moe ben en Het is goed, het terrein is van mijn dochter. Ik zal haar zeggen dat het moet van Saint Jacques. U komt vanavond bij ons in de caravan eten. Ik zeg dat ik al van alles heb ingekocht. Dat gooit u dan weg. Vanavond bij ons. Oké? Het weer is intussen beter. Ik zet mijn tentje op. Ik ben er even in gaan liggen. Een paar minuutjes uitrusten voor ik het weet ben ik weg. Ik weet niet hoe lang ik heb geslapen. Dan Ik stoor u niet? Het is de dochter, ze komt geld ophalen. We hebben op u gewacht. Ik ga mee de caravan in. Er is als aperitief een Ricard. Het hoofdgerecht is vissoep. Heeft mijn vrouw gemaakt, de vis heeft ze zelf gevangen. Daarnaast zijn er kippenpootjes, buiten gegrild. We eten uit de schalen. Aan een gemeenschappelijke kopjesdoek veeg je je vingers af. Wat een lieve mensen, ik voel een golf van geluk. Er is wijn van de Bergerac, recht uit het vat aan de overkant van de weg. Het smaakt al- PAGINA 12

13 lemaal zo lekker. Er zijn witte druiven uit de streek en volop walnoten, direct van de boom. Ik eet ze met stokbrood. Intussen vertellen ze over zichzelf en vragen ze wie ik ben. Hij heet Jean-Luc en zijn vrouw heet Mathilde. Hij komt uit Tarbes, richting Hautes-Pyrenées. We hebben geen kinderen, maar we hebben wel een hondje. Het is een klein keffertje. Bij aankomst stond het vast aan een touwtje, het was een ander klein hondje aan alle kanten aan het berijden. Het andere hondje, u hebt het gezien? Het is van een maat van me. Een copain uit het zuiden. De maat heeft zich bij het werk lelijk bezeerd. Hij ligt nu in het ziekenhuis. Dus nemen we zijn hondje erbij. Intussen eten we door. Er zwerft een grote hond over de camping en door het dorp. Mensen zijn op vakantie gegaan en hebben m buiten gezet. Hij is agressief geworden, maar het is een lief dier. Als je hem eten geeft, is hij blij. Het is een fantastisch maal in een kleine caravan die met drie personen overvol is en nu lekker warm wordt. Ik zeg dat ik me bij ze thuis voel. Ik heb ze mijn eigen afkomst verteld en zeg dat zo met elkaar eten de wereld beter maakt. Intussen is het keihard gaan regenen. We hebben uren doorgepraat. Ik dank ze hartelijk als ik wegga. Ik mag niet helpen met de afwas. En als u ergens mee zit, dan bonst u maar op de deur. Ik ben een beleving rijker. Pelgrimeren is mooi. s Nachts is er inderdaad een grote hond, een boxer. Ik voer hem mijn stokbrood en hij krijgt er geitenkaas bij. Het beest snuift enorm. Ik heb al een naam, ik noem hem Bandon, van abandonné, in de steek gelaten. Neem het andere geitenkaasje ook maar, en ik rits de tent dicht. Het beest snuffelt nog rond. Hij pist tegen een van de flappen. Dan vertrekt hij, in afwachting van zijn baas. Op pad naar Santiago loopt Aalt van de Glind plotseling in een laaghangende wolk. Hij staat oog in oog met een mistboog, een bijzonder weersverschijnsel. Later, op het eind van zijn tocht, breekt de zon opeens door de wolken. Mistboog In de vorm van een kei of een paar steentjes neem je iets van thuis mee. Je zonden, je toekomstverwachting, je liefde. Spreek het uit in je gebed. Laat alles achter bij dit kruis. Zo had mij verleden jaar een pelgrim verteld. Dus loop ik weer in Spanje. Van Rabanal del Camino naar Molinaseca, met op het hoogste punt op iets meer dan vijftienhonderd meter el Cruz del Ferro, het Kruis van IJzer. Ik ben vroeg opgestaan. Achter wolken komt de zon op. Het licht neemt langzaam maar zeker toe. Het is opnieuw een belevenis. Ik geniet van wolken soms onder mij in het dal. Ik geniet van de zon die af en toe schijnt. De sfeer is bijna geheimzinnig. Soms hoor ik in de verte andere pelgrims praten. Om een uur of negen zie ik iets wat ik meen verkeerd te zien. Een soort regenboog, maar dan wit. Verbeelding, denk ik. PAGINA 13

14 Muntjes Mist bij El Acebo. Foto: Tieleke Huijbers Maar even later zie ik het weer. Duidelijk een halve cirkel, wit, en vooral daar waar hij de grond raakt een soort oplichting van het witte. Aangenaam spannend. Ik wrijf m n ogen uit. Het is echt. In verwondering loop ik langzaam door. Ik kijk mijn ogen uit. Het is net of ik steeds dichterbij die boog kom. Alsof ik er zo dadelijk onderdoor ga lopen. Naar een andere zijde. Ik zal toch niet doodgaan of zoiets, loop ik te mompelen. En dan hoor ik stemmen: Duitse pelgrims. Aards en degelijk. Ze hebben het over de mooie ochtend. Ik stap nu bijna de witte boog in en op hetzelfde moment zie ik het kruis middenin de boog. Een paar stappen verder lost de boog op met de ochtendmist. Bij het kruis zijn de Duitsers bezig met het maken van foto s. Aan een picknicktafel eet ik wat. Ik doe mijn gebeden. Ik loop naar het kruis en gooi mijn steentjes op de grote hoop. Nog even tikkend, rammelend, voor ze tot rust komen tussen grotere keien. Mijn rugzak weegt minder als ik opgewekt verder ga. Paasfeest bij het kruis. Op donderdag 4 mei loop ik van Santiago naar Finisterre, een schiereiland in de oceaan en het uiteinde van de aarde. Lang voor het christendom was het al een heilige plek van de Kelten. Hier verbranden pelgrims hun schoenen en andere spullen. Na meer dan vijfentwintighonderd kilometer sta ik tijdens een bewolkte morgen op die rotsachtige punt. Tussen de rotsen liggen asresten en halfverbrande schoenen. Er is verder niemand. Na weken en dagen kan ik niet meer verder en sta ik stil bij mezelf. Mijn schoenen moeten nog langer mee, maar een klein offer breng ik wel. Ik steek een papieren zakdoekje in brand en glimlach om het vuurtje. Ik ben blij dat ik niet verder hoef. Ik ben dankbaar dat ik op eigen kracht tot hier gekomen ben. Ik besef dat er zo veel meer is dan al mijn materiële bezittingen. En of andere pelgrims dat ook doen weet ik niet, maar ik pak wat muntgeld en gooi het de zee in. Precies op dat moment breekt de zon door. Verrassend zo licht. De muntjes schitteren nog even in het vuur van de zon en verdwijnen in de diepte. Opnieuw ben ik onder de indruk van het wonder van aarde, water, vuur en lucht. Er was licht om mij heen en er was licht in mij. Ik ga terug en stevig doorstappend haal ik de bus van elf uur, terug naar Santiago. Op weg naar huis. N.B.: de witte boog is een zogenaamde mistboog, die vrij zeldzaam is. PAGINA 14

15 Galicische klanken: Milladoiro Paul Kentie Wie ooit in Santiago de Compostela is geweest, moet de muziek van Milladoiro haast wel kennen, bewust of onbewust De muziek die altijd uit de talrijke winkels, cafés en restaurants klinkt en zo de sfeer van deze oude stad bepaalt, is meestal van deze muziekgroep. Het was Milladoiro die rond 1978 de aloude, vaak mondeling overgeleverde, Keltische muziektradities van Galicië oppakte en een nieuw leven inblies. En nog altijd geldt Milladoiro als de belangrijkste vertegenwoordiger van de Galicische muziek. Ook wereldwijd is deze muziek intussen populair geworden en zo trekt Milladoiro, als één van de toonaangevende Keltische groepen, de hele aardbol over. Mede daarom zijn ze ook maar weinig in de Lage Landen te zien. De meeste leden van Milladoiro speelden al vroeg in diverse traditionele muziekgroepen voordat zij elkaar in 1978 ontmoetten bij een project rond overgeleverde muziek van Antón Seoane en Rodrigo Romaní. Met de komst van Xosé A. Méndez, die zich bezighield met de klassieke muziek uit Galicië, ontstond een jaar later de groep Milladoiro en vormde zich ook het zo typische eigen geluid van Milladoiro. Chamber folk, zoals ze dat zelf wel omschrijven. De groepsnaam verwijst naar de steenhopen die de pelgrims op hun route naar Santiago de Compostela als merkteken achterlaten. De titel ook voor het allereerste platenproject uit 1978, dat zo n markant merkteken werd voor de Galicische muziek. In navolging van Milladoiro ontstonden er overal al snel nieuwe muziekgroepen, die vaak erg klonken als Milladoiro, zoals Citania. Geleidelijk aan gingen deze groepen echter meer op zoek naar een eigen geluid en werd het spectrum breder. Zo ontstond een heel dynamische muziekscene, die ook internationaal begon op te vallen. In Nederland trad Milladoiro voor het eerst op in 1997, op het Harpfestival in Vlissingen, gevolgd door een kleine serie concerten in Ook hier bereidde Milladoiro het pad voor anderen. Artiesten en groepen als Luar na Lubre, Berrogüetto, Carlos Nuñes, Susana Seivane, Xosé Budino, Uxía en Leilia stonden sindsdien op de podia. Groepen als Ialma, Camaxe en Contrabanda, voortkomend uit de Galicische gemeenschap in Brussel, veroverden hier eveneens een publiek. Vandaag de dag is eigenlijk geen enkel Keltisch muziekfestival nog compleet zonder een Galicische groep. In de maand april zal Milladoiro Nederland aandoen. Voor alle Santiagogangers is een gang naar het theater een uitgelezen kans Milladoiro in levende lijve te zien en te horen, zo weer helemaal in de ban van Galicië te komen en allicht nieuwe inspiratie op te doen. Tijdens deze 25+ concerten speelt Milladoiro het mooiste uit hun indrukwekkende repertoire en nieuwe songs van hun komende album. Voor wie meer wil weten over Milladoiro is er de muzieksite: com of de groepssite PAGINA 15

16 Geloof & Geluk Pelgrimstekens en insignes Van oktober 2006 tot februari 2007 kon men in het Bruggemuseum-Gruuthuse in Brugge pelgrimstekens en profane insignes uit de middeleeuwen bewonderen. Dit vond plaats in het teken van de tentoonstelling Geloof & Geluk. Naar aanleiding van deze tentoonstelling en de expositie die Filips de Schone tot onderwerp had, werd op 30 en 31 januari 2007 in het Groeningemuseum te Brugge een symposium georganiseerd. Aart en Mieke Ligthart hebben namens het genootschap hieraan deelgenomen. Het was erg de moeite waard en een korte impressie van hun reis willen zij graag geven. Insignes zijn volkse sieraden uit de periode van de dertiende tot het midden van de zestiende eeuw. De meeste van deze draagspeldjes zijn met behulp van een gietmal gegoten uit een gemakkelijk te verwerken lood-tinlegering. Ze werden in grote hoeveelheden vervaardigd en verkocht en kenden een verspreiding onder alle lagen van de bevolking. Mensen van alle rangen en standen tooiden zich met insignes. Men droeg een insigne opgespeld of vastgenaaid op een hoed, mantel of ransel. Of als sieraad, maar altijd met een bepaalde betekenis: als liefdesteken, als symbool van vroomheid, als bedevaartsouvenir, Aart en Mieke Ligthart soms als beschermend amulet, maar bovenal om de identiteit van de drager te laten zien. Ook konden insignes aangeven tot welke broederschap of politieke stroming iemand behoorde. Pelgrims kochten ze als aandenken in de bedevaartplaatsen die zij bezochten. De behoefte van mensen om zichzelf en anderen te voorzien van onderscheidings- en herkenningstekens was toen al populair. Men weet dat er miljoenen pelgrimsinsignes moeten zijn geweest. Met behulp van de metaaldetector zijn sinds de jaren zeventig vele duizenden insignes gevonden in Nederland en Vlaanderen. Juist de massale vervaardiging en het grootschalige gebruik vertellen veel over de culturele leefwereld van de middeleeuwen. Middeleeuwse beeldcultuur De tentoonstelling ademde de sfeer van het middeleeuwse Vlaanderen. Van de late twaalfde eeuw tot halverwege de zestiende eeuw veranderde de maatschappij ingrijpend tot een verstedelijkte, moderne samenleving. Die ontwikkeling lag in feite aan de basis voor de beeldcultuur die we nu kennen. Dat zien we bij de middeleeuwse mens aan de sieraden waarmee hij of zij zich tooide: van kostbare en veelal unieke juwelen tot in reeksen goedkope volkssieraden. Men droeg sieraden als tekens, vandaar de benaming insigne. Uitgangspunt van de tentoonstelling was de stelling dat de mens een insigne opspelt met een bepaalde bedoeling, om een boodschap uit te zenden en dat de ander die boodschap ook lezen kan. Visuele communicatie dus. De metalen bedevaartspeldjes kwamen in zwang als teken dat men een bepaalde be- PAGINA 16

17 devaart had volbracht. Men geloofde dat een gedeelte van de kracht van het vereerde overging naar het insigne als de insigne in aanraking was geweest met het vereerde beeld of ter ere daarvan gedragen werd. Het kwade kon zo worden afgeweerd en daarmee geluk worden gevonden. Elke bedevaartplaats had zijn eigen specifieke insigne, ook de bedevaartplaatsen in Vlaanderen. Rome had zijn Petrussleutel, Canterbury voor de bedevaart naar de tombe van Thomas Becket insignes met zijn afbeelding, Maastricht had zijn Sint Servaas en vanuit Santiago kon de pelgrim de jacobsschelp of beeltenissen van Jacobus meebrengen. De pelgrim was door het dragen van insignes herkenbaar en kon zo rekenen op liefdadigheid op de weg heen, maar ook op de weg terug. Immers, de pelgrim was een reiziger Gods. Het gold als een daad van barmhartigheid om pelgrims te helpen. Thema s Het was een tentoonstelling die de bezoeker veel vrijheid bood. Per zaal was er een thema. Het nodigde uit om het middeleeuwse geloof en vooral het volksgeloof te leren kennen en te vergelijken met het denken over religie en magie in onze tijd. Door naar het verleden te kijken, kunnen we beter realiseren waarom en hoe we ons nog steeds gedragen. Naast de insignes waren er schilderijen en beelden te zien. Zo was er een uniek triptiek uit de Jeruzalemkerk tentoongesteld van de Brugse schilder Jan Provoost, voor het eerst sinds vele eeuwen en na veel speurwerk. De afzonderlijke luiken worden normaal bewaard in Antwerpen en Rotterdam en in een lezing werd toegelicht waarom de drie delen bij elkaar horen. Verder was er een fraai schilderij van een Moor, waarvan men aanneemt dat hij deel uitmaakte van de lijfwacht van Karel V. De betere luiden hadden betere insignes van goud of zilver en lieten dat graag zien. Daarnaast kon men een schitterend bewerkte jacobsstaf bewonderen, stempelboeken uit die tijd (ter grootte van een A4 tje!), bijbels die men onderweg meenam en enkele jacobsschelpen van pelgrims, die ermee werden begraven. Prof. dr. Jos Koldeweij, hoogleraar Kunstgeschiedenis aan de Universiteit van Nijmegen, gespecialiseerd in kunst uit de late middeleeuwen, bedacht het concept voor de tentoonstelling. Hij beheert een archief van middeleeuwse insignes en ampullen en is erg geïnteresseerd in nieuwe vondsten en informatie. Gegevens die hij graag zou willen hebben, zijn: afbeeldingen, materiaal, afmetingen, vindplaats en vondstjaar. Alleen als de eigenaar geen bezwaar heeft, worden de gegevens in de database opgenomen. Het e- mailadres is kunera@let.ru.nl. U kunt uiteraard ook de werkgroep Cultuur en geschiedenis van het genootschap benaderen. Twee tentoonstellingen De tentoonstelling was ondergebracht in het voormalig stadspaleis van de Gulden-Vlies- PAGINA 17

18 ridder Lodewijk van Gruuthuse. Deze had in 1472 een kapel laten bouwen als luchtbrug tussen zijn paleis en het koor van de Onze- Lieve-Vrouwekerk. Deze kapel, van waaruit men achter ramen de mis in de kerk kon volgen, vormde het concrete verbindingspunt tussen Geloof & Geluk, een tentoonstelling over geloof en devotie, en de tentoonstelling De schoonheid en de waanzin, die het verhaal over Filips I, bijgenaamd de Schone en zijn Castiliaanse vrouw Johanna de Waanzinnige vertelt. Filips de Schone ( ) is geboren in Brugge en gestorven in Burgos, en was heerser over een groot gedeelte van Europa. Tijdens zijn korte koningsschap heeft hij veel kunst verzameld en opdrachten voor kunst verstrekt. De tentoonstelling is voor het eerst gehouden in Burgos en was daar een groot succes. Onder grote belangstelling, ook van Project :28 Pagina 1 de media, en dat zal vooral te maken hebben gehad met de aanwezigheid van prins Philip en prinses Mathilde, werd de expositie in de Onze-Lieve-Vrouwekerk geopend. Men kan er het volgende bewonderen: de stamboom van Karel V, een wieg met wapenschilden van Filips I, het hart van Filips I in een loden kist (vanuit Burgos naar Brugge overgebracht om bijgezet te worden bij zijn moeder, Maria van Bourgondië), een schitterend bewerkte toernooihelm, Filips immens grote zwaard (bijna mansgroot), fraaie muziekinstrumenten (het eerste orgel van de wereld, of was het een klavecimbel?), een mooi processiekruis, wandtapijten en veel manuscripten. Ter conclusie kan worden gezegd dat beide exposities een unieke kijk gaven op een bloeiperiode in de Vlaamse en West-Europese geschiedenis van de late middeleeuwen. Fietsvervoer Uw fiets retour vanuit Santiago de Compostela naar Nederland en Belgie! In samenwerking met het Spaanse bedrijf Tournride verzorgt Soetens Transport elke vrijdag het vervoer met fietsen vanuit Santiago de Compostela naar Vessem (NL). Vanuit het distributiecentrum in Vessem wordt uw fiets door heel Nederland en Vlaanderen thuis afgeleverd. U betaalt voor de verzekering, de stalling in Santiago de Compostela en het vervoer naar huis éénmalig 119,-- incl. btw. Vraag naar de mogelijkheden. SOETENS TR ANSPORT Tel (0) kantoor gsm 0031 (0) fax 0031 (0) jsoetens1950@hetnet.nl PAGINA 18

19 Register van de Jacobsstaf Register jaargang 18 Geregistreerd naar: Onderwerp Auteur Boekbespreking Register naar onderwerp A Algemene ledenvergadering 25 maart /35 Auf dem Ökumenische Pilgerweg Niekerk J. v. en Voorhuijzen A 18/168 B Bibliotheek van het Genootschap 18/151, 201 C Caminofestival 18/35 Caminos in kleur Huijbers T. en Galjé J. 18/120 Caspar, Balthasar, Melchior Dorenbosch T. 18/176 Compostelaregister 18/46, 91, 155, 204 D De camino als idee Valkenburg M. 18/181 De camino Norte? Niet doen! Galjé J. 18/30 De eerste voorzitter Hulten J. van 18/114 De granzen van een pelgrim Vliet J. van 18/15 De Jacobsstaf verandert Hulten J. van 18/180 De passie van Jan Kerstholt Hulten J. van 18/17 De ziel gaat te voet Zon M. van 18/162 Dwalen door de Jacobsstaf Stokmans H. en Wienk J. 18/98 F Finisterre, gedicht Koot J. 18/140 Flarden 18/2, 70, 117 Fotowedstrijd Brouwer B. en Galjé J. 18/37 PAGINA 19

20 G Gedicht Finisterre Koot J. 18/140 Gedicht Meseta in maart Galjé J. 18/12 Gelezen bij de buren Wienk J. 18/75 H Hoe een Jacobspad wordt gedragen Zeinstra S. 18/76 J Jacobsweg als inspiratiebron Vliet C. van 18/50 Jacobusboek Mors K. Jacobus in Rolde Kamsma A. 18/63 Jacobus in Zwijndrecht Vliet C. van 18/177 N Najaarsledenvergadering 11 nov Holtmaat H. 18/142 O Op weg naar Santiago tussen Genève en Le Puys Berg K. van den 18/138 P Pelgrimstocht Bergen H. van 18/56 Pelgrims in Zevenaar Wienk J. 18/69 R Religieus toerisme Poel K. van der 18/179 T Tannhäuser, een pelgrim in de opera Heugten P. van 18/58 Te voet naar Compostela, heel lang geleden Burgman H. 18/185 U Uitslag fotowedstrijd Wienk J. 18/73 V Van de voorzitter Dorenbosch T. 18/38, 76, 141, 187 Van Tallin naar Santiago Dorenbosch T. W Wandelen en mediteren Galjé J. 18/172 Weg of doel? Reacties van lezers 18/64 Werkgroep Herbergen Slegers C. 18/45 Werkgroep Cultuur en Geschiedenis Gresnigt H. 18/86 Brouwer A. 18/33 PAGINA 20