Monumentenwacht. voor de Boerderij

Transcriptie

1 Monumentenwacht voor de Boerderij

2

3 Onderhoud is behoud Sinds hun ontstaan in de jaren zeventig van de vorige eeuw inspecteren de elf Nederlandse monumentenwachten jaarlijks zo n vijftienduizend monumentale gebouwen. Daar zijn veel boerderijen bij. Na de woonhuizen vormen de agrarische gebouwen de grootste groep in het monumentenbestand. Monumentenwacht beschikt hierdoor over veel kennis en ervaring als het gaat om doeltreffend onderhoud van historische boerderijen is uitgeroepen tot Jaar van de Boerderij. Dat gegeven in combinatie met het bovenstaande is aanleiding geweest om deze handige ringband uit te geven. U vindt hierin veel praktische informatie over bekende schadeverschijnselen bij historische boerderijen. Sommige passages zijn gewijd aan de achtergronden en oorzaken van onderhoudsproblemen, andere behandelen de herstelmogelijkheden. De paragrafen besluiten steeds met een reeks tips. Bewoners van historische boerderijen - al dan niet erkend als monument - kunnen aan de hand hiervan voorzorgs- en herstelmaatregelen (laten) uitvoeren. 1

4 Steeds meer mensen zijn van mening dat er te snel te veel beeldbepalende boerderijen verloren gaan. Monumentenwacht weet uit eigen ervaring dat het agrarisch erfgoed niet alleen verdwijnt door onvermijdelijke planologische ingrepen. Veel boerenhoeven verliezen hun waarde door gebrek aan onderhoud, met sloop of onverantwoorde bouwkundige ingrepen als gevolg. Met deze uitgave willen de provinciale monumentenwachten en de Federatie Monumentenwacht Nederland een bescheiden en effectieve bijdrage leveren aan de conservering van ons agrarisch erfgoed. Voor het behoud van die zo vanzelfsprekende en heel bijzondere bouwwerken, die in hun grote verscheidenheid gelukkig nog steeds ons cultuurlandschap karakteriseren, willen wij ons inzetten. Opdat bewoners en passanten er zo lang mogelijk van mogen genieten. 2 drs. J.J.L M. Janssen voorzitter Federatie Monumentenwacht Nederland

5 Gebruiksaanwijzing De manier waarop deze Onderhoudswijzer voor de Boerderij is opgebouwd, hangt sterk samen met de werkwijze van de monumentenwachten. Bij hun inspecties van de vele, zeer uiteenlopende monumenten komen zij een scala van technische problemen en mankementen tegen, die telkens om een andere oplossing vragen. Om zo veel mogelijk specialistische kennis snel en gemakkelijk beschikbaar te maken, is het Inspectiehandboek ontwikkeld. De inhoud van deze verzameling ringbanden is systematisch geordend naar de belangrijkste onderdelen van een gebouw. Bewoners en eigenaren van monumenten vinden diezelfde systematiek terug in de rapporten die zij kort na een inspectie van de monumentenwacht ontvangen. De kern van zowel het Inspectiehandboek als ieder afzonderlijk inspectierapport bestaat uit vier hoofdstukken: Gevels, Daken, Interieur en Diversen - namen die voor zich spreken. De hoofdstukken zijn onderverdeeld in paragrafen en subparagrafen. 3

6 Om een aantal praktische redenen is besloten ook voor deze Onderhoudswijzer de zojuist genoemde systematiek aan te houden. In de eerste plaats heeft de methodiek haar kwaliteit bewezen. De indeling is overzichtelijk en het gezochte onderwerp is meestal snel gevonden. In de tweede plaats zal een aantal boerderijbezitters een abonnement hebben bij een van de monumentenwachten en dus met enige regelmaat een inspectierapport ontvangen. Voor deze groep gebruikers is het handig dat zij deze Onderhoudswijzer als aanvulling op het rapport kunnen gebruiken. De rubrieken met cijfercode uit het rapport corresponderen met de hoofdstukindeling van de voorliggende uitgave. 4 Vanzelfsprekend zijn niet alle onderwerpen die in een inspectierapport aan de orde kunnen komen in deze Onderhoudswijzer beschreven. Eris een selectie gemaakt van die gebreken en oplossingen die bij boerderijen vaak aan de orde zijn. Uzult dus geen uiteenzetting aantreffen over de inspectie van natuursteen of torenspitsen, omdat dergelijke materialen en constructies op een boerderij zelden of nooit worden aangetroffen. Daarentegen wordt er vrij uitgebreid stilgestaan bij bakstenen muren, houten kapconstructies en schilderwerk. Het zijn vaste elementen op vrijwel elke historische boerderij. Het gevolg van deze selectieve aanpak is dat een aantal paragraafnummers in deze Onderhoudswijzer ontbreekt (zie ook de inhoudsopgave).

7 Aan het begin van elk hoofdstuk is eerst een korte, inleidende tekst over het desbetreffende onderwerp opgenomen. In de daaropvolgende paragrafen worden de diverse onderdelen uitgewerkt. In het algemeen beginnen de paragrafen met wat historische en/of technische achtergrondinformatie. Daarna wordt ingegaan op de meestvoorkomende problemen en hun oorzaken. Vervolgens wordt duidelijk gemaakt wat boerderijbezitters kunnen doen om problemen op te lossen en - beter nog - te voorkomen. Voor herstelwerk zal in veel gevallen een specialist nodig zijn, maar in de preventieve sfeer kunnen eigenaren veel zelf doen. Elke paragraaf wordt dan ook besloten met een aantalonderhoudstips. De inhoud van de Onderhoudswijzer voor de Boerderij is in belangrijke mate ontleend aan het eerder genoemde Inspectiehandboek. Die omvangrijke, eveneens losbladige uitgave, waarvan met enige regelmaat supplementen verschijnen, is sinds kort ook beschikbaar voor abonnees van monumentenwachten. Daarnaast is onder meer gebruikgemaakt van het veelgeprezen boek Monumenten Onderhouden, dat in '-~ 1998 werd uitgebracht in het kader van het Jaar van het Monumentenonderhoud. Inmiddels is hiervan een derde, gewijzigde druk verschenen. Meer informatie over beide uitgaven is verkrijgbaar bij de Federatie Monumentenwacht Nederland. 5

8 6

9 Inhoud Inhoud

10 Inhoud INLEIDING 9 1. GEVELS Funderingen Gevels Buitenpleisterwerk Vensters Glas en schilderwerk DAKEN Kapconstructies Dakbedekking Riet Pannen Loodaansluitingen Goten en hemelwaterafvoeren 99 7

11 3. INTERIEUR Vloeren Kelders Binnenpleisterwerk DIVERSEN Technische installaties Bereikbaarheid en toegankelijkheid 144 BIJLAGEN 149 Nuttige adressen 149 8

12 Inleiding Inleiding

13 Inleiding De Stichting Historisch Boerderij-Onderzoek, die zich sinds de jaren zestig van de vorige eeuw toelegt op de bestudering van ons agrarisch cultureel erfgoed, becijfert dat Nederland nog zo n boerderijen van historische betekenis telt. Dat aantal neemt in hoog tempo af: rond 1950 bedroeg het aantal historische boerderijen nog het dubbele. Als deze trend zich doorzet, is de karakteristieke boerenhoeve, met zijn vele verschijningsvormen, over enkele decennia nagenoeg uit ons landschap verdwenen. De verklaring voor deze betreurenswaardige ontwikkeling zit hem niet alleen in uitbreidingsplannen, aanleg van infrastructuur of brand. Ook onvoldoende onderhoud is een belangrijke oorzaak. Als verf gaat bladderen en hout gaat rotten, daken beginnen te lekken en muren klam worden, zijn voor menige oude boerderij de dagen geteld. De (nieuwe) eigenaar komt - vaak niet ten onrechte - tot de conclusie dat slopen en nieuw bouwen economischer is dan volledige restauratie. Met pijn in het hart of juist met veel genoegen worden de overblijfselen van een ver verleden opgeruimd om plaats te maken voor 9

14 een nieuw bouwwerk. Helaas blijkt dit laatste maar zelden een gelijkwaardige vervanger, maar dat terzijde. Om de historische boerderij te behouden is het dus van het grootste belang deze goed te onderhouden. Daarbij moet direct worden toegegeven dat dit gemakkelijker is gezegd dan gedaan. Enkele redenen daarvoor zijn dat historische constructies en materialen relatief gevoelig zijn voor aantastingen en schade, dat de oude bouwtechnieken - en dus ook herstelwerk hieraan - veel arbeidsintensiever zijn dan de moderne en dat juist boerderijen ten volle zijn blootgesteld aan weer en wind. Bovendien zijn boerderijen vaak omvangrijke objecten, met bijgebouwen en een erf. Goed onderhoud verlangt daarom voldoende aandacht, enige deskundigheid en nogal wat tijd en/of geld. 10 Daar staat tegenover dat elke historische boerderij een uniek bezit is, met een eigen uiterlijk, een eigen verhaal en een eigen uitstraling. Het is bijna altijd mogelijk die kwaliteiten te handhaven en toch tegemoet te komen aan de moderne comforteisen. Deze Onderhoudswijzer gaat, zoals de naam aangeeft, vooral over het onderhouden van diverse belangrijke onderdelen van de historische boerderij. Om iets meer inzicht te geven in het ontstaan en de aard van het grote geheel, behandelt deze inleiding - zeer beknopt - het ontstaan en de verschijningsvormen van de boerderij.

15 BEDRIJF Een boerderij is voor alles een bedrijf. Natuurlijk werd en wordt er ook gewoond, soms heel primitief en soms heel luxe, maar het geheel dankt zijn vorm en zijn identiteit toch in de eerste plaats aan het feit dat er vee werd gehouden, graan werd verbouwd, groente of fruit werd geteeld of een of ander gemengd bedrijf werd uitgeoefend. De diverse vormen van boerderijen die we kennen, hangen rechtstreeks samen met de activiteiten die er (oorspronkelijk) plaatsvonden. De eerste boerderijen verschenen al geruime tijd voor onze jaartelling. Ze bestonden uit eenvoudige palenconstructies met daken van stro en wanden van vlechtwerk dat werd besmeerd met een mengsel van leem en stro. In deze zogeheten woonstalhuizen leefden, net als in het middeleeuwse los hoes (open huis), mensen en dieren samen in één ruimte. In de daaropvolgende eeuwen zijn boeren gaan zoeken naar de meest praktische en economische indeling van het gebouw voor de diverse activiteiten. Omdat de eisen aan woonruimte, stalruimte (eventueel voor diverse diersoorten), werkruimte (dorsen bijvoorbeeld) en tasruimte (opslag van graan, hooi, zaden) sterk konden verschillen, ontstonden telkens andere oplossingen. Hierbij speelden ook de financiële draagkracht van de eigenaar, de bodemsoort, de beschikbaarheid van bouwmaterialen en de plaatselijke tradities een rol. Bovendien 11

16 pasten volgende generaties boeren de gebouwen telkens aan de nieuwe eisen des tijds aan. Vooropgesteld dus dat geen boerderij hetzelfde is en een volledig sluitend systeem nooit haalbaar is, kan toch een indeling op hoofdlijnen worden gemaakt. INDELING De hoofdgroep van de Friese huizen komt voor in noordelijk Noord-Holland, Friesland en Groningen. Vertegenwoordigers hiervan zijn de piramidevormige Noordhollandse stolp, met zijn vierkante plattegrond, en de Friese stelpboerderij, met een rechthoek als basis. De Friese kop-hals-rompboerderij werd gebruikt voor akkerbouw en veeteelt. De indrukwekkende Oldambtster boerderij, genoemd naar deze Groningse streek, met zijn enorme opslagschuren, was geheel afgestemd op de akkerbouw. Een kenmerk van deze hoofdgroep is het dekbalkgebint: de verbinding tussen de twee staanders van elk gebint komt tot stand door een balk die aan beide zijden bovenop het uiteinde van de stijlen ligt. 12 Veruit de meeste boerderijen behoren tot de hallehuisgroep, die de provincies Drenthe, Overijssel, Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland beslaat, alsmede Het Gooi en enkele delen van Noord-Brabant. Een van de gemeenschappelijke kenmerken is het ankerbalkgebint. Hierbij steekt de horizontale dwarsbalk tussen de staanders van het gebint door deze staanders heen. De

17 houtverbinding is met wiggen is verankerd. Een ander kenmerk is de drieledige ruimte, met het middendeel onder de nok. Vaak wordt bij hallehuizen het hooi buiten het bedrijfsgebouw opgeslagen, in een of meer hooibergen. Voorbeelden van hallehuizen zijn de Drentse boerderij met zijn hoge baanderdeuren achter of opzij, de Twentse vakwerkboerderij met zijn eikenhouten topgevels, de Zuid-Hollandse krukhuizen met hun eenzijdige uitbouw aan de voorzijde, de T-huizen in het Rivierengebied met hun haaks op het achterhuis geplaatste voorhuis en het boerderijtype van Staphorst en Rouveen, dat onder meer opvalt door de kleurrijke beschildering. In delen van Noord-Brabant en Limburg komt de dwarshuisgroep voor. De langgevelboerderijen van de Brabantse zandgronden zijn in dwarsrichting ingedeeld: woonhuis, stal en bedrijfsgedeelte liggen onder één kap naast elkaar, evenwijdig aan de weg. Bij de gesloten hoeve in Zuid-Limburg is de grote lengte als het ware omgevouwen tot een hoefijzer of vierkant, waarbij vaak ook vakwerk is toegepast. Naast deze drie hoofdgroepen vormen de Zeeuwse schuurgroep en het Vlaamse schuurtype, dat in het noordwesten van Noord-Brabant voorkomt, twee kleinere en onderling verwante groepen. De eerste kenmerkt zich door een grote schuur bij een relatief klein huis, de tweede door een volledige scheiding van schuur en woonhuis. 13

18 14

19 Gevels Gevels

20 1. Gevels De buitenwanden van gebouwen worden gevels genoemd. Het gaat daarbij niet alleen om het zichtbare, bovengrondse deel, maar ook om het gedeelte onder het maaiveld. Dat laatste kan een aanzienlijk oppervlak beslaan. Als zich in een gebouw bijvoorbeeld kelders bevinden, kan de gevel - van buitenaf gezien - best twee meter onder het maaiveld doorlopen. Soms rusten gevels direct op de ondergrond. Muren van baksteen kunnen bijvoorbeeld naar beneden breed uitlopen en zo hun eigen fundering vormen. Het is ook mogelijk dat eerst een speciale fundering is aangebracht, waarop vervolgens de gevels zijn gebouwd. De staat van de fundering en van het onderste deel van de gevel zijn zeer bepalend voor de staat van het hogere, zichtbare deel van de gevel. Als de fundering is gescheurd of verzakt, of als de onderzijde van de gevel erg vochtig is, heeft dat meestal schadelijke gevolgen voor de constructie daarboven: muren, kozijnen, opgelegde balklagen enzovoort. Daarom wordt in dit hoofdstuk eerst aandacht geschonken aan de fundering. 15

21 De onderhoudstoestand wordt verder bepaald door de kwaliteit van de gevel zelf: zijn er deugdelijke materialen gebruikt, zijn deze goed toegepast, zijn de verschillende onderdelen - zoals metselwerk, deuren en vensters - op een juiste wijze samengesteld en met elkaar verbonden? Over deze onderwerpen gaat het in de volgende paragrafen. Ook het dak, of beter gezegd de kapconstructie, kan van invloed zijn op de gevel. Bij boerderijen komen relatief grote daken voor. Hoewel deze vrijwel altijd in de eerste plaats rusten op een constructie van gebinten, balken, gordingen en sporen, kunnen de daken in de loop der tijd ook steeds meer kracht gaan uitoefenen op de gevels: het dak drukt de muren als het ware uiteen. Nu is een scheve muur niet altijd rampzalig, maar het is wel iets om in de gaten te houden. Ook dit onderwerp komt in dit hoofdstuk ter sprake. 16 Bij boerderijen komen heel verschillende soorten gevels voor. Er zijn lichte wanden van gevlochten wilgentenen, afgesmeerd met leem, en wanden van gepotdekselde planken. Maar er zijn ook stevige bakstenen muren en statige puien in landhuisstijl, verrijkt met pleisterwerk en ornamenten. Er komen bovendien allerlei combinaties voor. Zo kan de onderste twee meter van een schuur uit metselwerk bestaan, terwijl zich daarboven een regelwerk bevindt dat is afgetimmerd met houten delen.

22 Er komen hierna verschillende soorten materialen aan bod, maar ligt het accent op gevels van baksteen. In de gevels kunnen zich allerlei soorten raam- en deuropeningen bevinden. Veel historische boerderijen kennen vensters die verdeeld zijn door kruisroeden en die voorzien zijn van luiken. Deze elementen zijn zeer karakteristiek, maar ook zeer gevoelig voor onderhoud. Daarnaast komt bij boerderijen een grote verscheidenheid aan deuren voor. Variërend van eenvoudige planken opklampdeuren tot kunstig bewerkte voordeuren en imposante baanderdeuren. Natuurlijk is het belangrijk om vensters en deuren, maar ook gootlijsten en muurankers, goed in de verf te houden. Daarom wordt vrij uitgebreid stilgestaan bij het bijhouden van schilderwerk. 17

23 1.1 Funderingen 18 Voor de eerste gebouwen hebben mensen steeds de meest geschikte plaatsen in hun omgeving uitgezocht. Ook voor boerderijen koos men als het even kon de wat hogere en drogere plaatsen, bijvoorbeeld op een zandplaat of een oeverwal. Vaak werd direct op de aanwezige ondergrond gebouwd ( op staal ), soms werd een eenvoudige funderingslaag van keien of metselwerk aangebracht. De verdere opbouw was meestal geheel van hout. Met het beschikbaar komen van baksteen in de zestiende en zeventiende eeuw, werden stadshuizen steeds vaker uit dit materiaal opgetrokken. In een aantal plaatsen werd stenen bouw zelfs verplicht om het brandgevaar terug te dringen. Op het platteland bleef hout nog lange tijd een belangrijk bouwmateriaal, maar vooral de rijkere boeren pasten steeds vaker steen toe. Met uitzondering van Zuid-Limburg heeft natuursteen vrijwel nergens een rol van betekenis gespeeld voor de constructie van boerderijen. Geleidelijk aan werden de gunstige natuurlijke bouwlocaties schaarser, zodat men gedwongen werd op minder stevige ondergronden te gaan bouwen. Los daarvan is de bodem in

24 sommige delen van het land, met name het noorden en westen, over grote gebieden weinig draagkrachtig. Hierdoor ontstond de noodzaak te gaan funderen, of anders gezegd, eerst te zorgen voor een draagkrachtige basis, waarop vervolgens verder kon worden gebouwd. Er zijn in de loop der eeuwen nogal wat verschillende methodes van funderen ontwikkeld, met wisselende resultaten. Omdat er oorspronkelijk veel in hout werd gebouwd, waarbij de gevel als het ware werd opgehangen aan een reeks rechtopstaande palen, richtte de aandacht zich aanvankelijk vooral op het funderen van deze staanders. Hiervoor bouwde men zogeheten poeren: meestal zijn dit gemetselde stapelconstructies van baksteen, die naar beneden breed uitlopen. Dankzij de poeren - die trouwens ook veel voorkomen als fundering van houten gebinten bij boerderijen - verzakten de palen minder snel, maar een probleem bleef dat de diverse palen van een gevel vaak ongelijk verzakten. Hierdoor werd de gevelconstructie ontwricht. Om dit probleem tegen te gaan, werden houten of stenen verbindingsstroken tussen de palen aangebracht, die later zelf ook weer op palen werden gefundeerd. Al in de zestiende eeuw werden er voor belangrijke gebouwen heipalen de grond ingedreven. Voor de verbinding tussen de palen en de aansluiting met het bovengelegen metselwerk zijn diverse systemen ontwikkeld. 19

25 VEELVOORKOMENDE SCHADE Een veelvoorkomend probleem bij alle funderingssystemen met houten onderdelen (palen, balken) is dat deze onderdelen kunnen rotten en schimmelen. Zolang palen volledig in het grondwater staan, gebeurt dit niet gauw. Maar de combinatie van veel water of vocht en lucht, die zich in kelders en kruipruimten natuurlijk gemakkelijk voordoet, is funest voor de fundering. Als paalkoppen en verbindingsbalken bezwijken, verliest de fundering haar stabiliteit, waardoor scheuren en andere schades in de gevel zullen optreden. 20 Een geluk bij een ongeluk is dat oude muren vaak in staat zijn beperkte funderingsschade op te vangen. Dat komt omdat ze veel elastischer zijn dan moderne bakstenen gevels. Om dat te kunnen begrijpen eerst iets over metselwerk. Metselen met bakstenen is vooral een kwestie van verantwoord stapelen. Dat laatste betekent dat stenen niet als torentjes op elkaar gelegd moeten worden, maar juist overlappend. Of in vaktermen: in verband. Dat geeft samenhang en dus stevigheid. De mortel houdt de stenen op hun plaats. De afzonderlijke stenen zijn berekend op het opnemen van druk en dus kun je, mits de stenen in verband worden aangebracht, het metselwerk flink hoog optrekken. Zoals gezegd zijn er verschillen tussen historisch en modern metselwerk. Oud werk is niet zo homogeen als nieuw. Dit komt door verschillen in steenkwaliteit, mortelsamenstelling en eerdere aanpassingen en repa-

26 raties. Het is ook gevoeliger voor kleine beschadigingen. Daarentegen zijn oude muren, zoals gezegd, doorgaans beter in staat zich te voegen naar veranderende omstandigheden. Dit komt vooral omdat ze zijn gemetseld met zachte mortels of (deels) met leem. Oude muren kunnen daarom behoorlijk scheef zakken zonder al te ernstige gevolgen. Maar er zijn natuurlijk wel grenzen. Monumentenwacht controleert gevels daarom altijd op kantelen, zakkingen en scheuren. De oorzaak van deze verschijnselen voert vaak terug naar de fundering en/of ondergrond. Een veel toegepaste methode om bij voorbaat het kantelen van gevels tegen te gaan, is het verankeren van balklagen aan muren. Door deze verbindingen ontstaat een raamwerk, een doos van vloeren en wanden als het ware, die optimale stevigheid biedt. Om te bepalen of een overhellende muur of een samenstel van muren gevaarlijk is, kan de vuistregel gebruikt worden dat het snijpunt van de diagonalen (= het zwaartepunt) niet voorbij de middelste 1/2 mag komen. 21

27 TIPS tips Zorg voor een goede afwatering van het omliggende terrein om een hoge concentratie van water bij de fundering te voorkomen. Zorg ervoor dat bomen niet te dicht op de gevels staan. Ze kunnen de vochthuishouding rond de fundering verstoren en met hun wortels op termijn de fundering omhoog drukken. Laat bij verbouwplannen door een deskundige onderzoeken of fundering en gevels, indien nodig, extra belasting kunnen opnemen; bouw nooit zomaar een extra verdieping op het gebouw.

28 1.2 Gevels HOUTEN WANDEN De wanden van de vroegste huizen bestonden uit rijen in de grond gedreven staanders, waartussen een vlechtwerk was aangebracht van wilgen, berken of elzenhout. Zo blijkt uit archeologische vondsten. Later werden houten raamwerken ontwikkeld, verstevigd met diagonale windverbanden. Ze werden bekleed met zogeheten schotwerk, ofwel planken in één of meer richtingen. In sommige steden werd bouwen in hout in de zeventiende eeuw al verboden wegens brandgevaar, maar voor het platteland werd die bepaling pas in 1901 van kracht - en dan alleen voorzover het huizen voor permanente bewoning betrof. Houten huizen werden vaak aan beide zijden van het skelet betimmerd, schuren meestal alleen aan de buitenkant. Van oorsprong werden planken verticaal toegepast, later vrijwel uitsluitend horizontaal en gepotdekseld. Het laatste wil zeggen dat een hoger aangebrachte plank over een beperkte lengte de lager aangebrachte plank overlapt. Hemelwater kan hierdoor niet naar binnen komen. Door het krimpen en weer uitzetten 23

29 van het hout waren er echter altijd kieren en dat leverde tocht op; daarom bracht men tussen de delen een geteerd touwtje aan, de pikdraad genoemd. Begin negentiende eeuw komen de rabatdelen op de markt. Dit zijn regelmatig gezaagde planken voorzien van messing en groef; hierdoor kan uit afzonderlijke planken een gesloten wand worden gemaakt. STENEN WANDEN Herstel van metselwerk speelt vooral bij restauratie, maar kan ook bij onderhoud aan de orde zijn, zoals bij het herstellen van scheuren. Voor een goede uitvoering is een specialist nodig. Bij ernstige beschadiging moet men nieuwe oude stenen terugplaatsen, het zogeheten inboeten. Zulke stenen moeten in alle opzichten zo veel mogelijk aansluiten bij het bestaande werk. Ze moeten ook met een vergelijkbare mortel in juiste verband worden vermetseld. Dit heeft niet alleen een esthetische reden, maar het is ook van belang voor de vochthuishouding in de muur. 24 Als zich problemen voordoen met metselwerk, is het noodzakelijk eerst de oorzaak hiervan te bepalen alvorens te gaan herstellen. Anders kan de oplossing niet-effectief of zelfs schadelijk blijken. Enkele veelvoorkomende oorzaken waardoor metselwerk schade oploopt, zijn: Het vochtgehalte in de stenen is te hoog, waardoor ze kapotvriezen.

30 Er loopt te veel water langs de gevel. Hierdoor zullen ankers gaan roesten en balkkoppen uitzetten. Metselwerk wordt daardoor kapot gedrukt. Vervolgens zullen de balkkoppen gaan rotten, waardoor de stevigheid van de vloer in het geding raakt. Er treden zettingen in de ondergrond op, bijvoorbeeld door verandering van het grondwaterpeil of het aanbrengen van nieuwe bouwmassa. De fundering wordt opgedrukt door boomwortels. Er zijn te agressieve reinigingsmiddelen of -methoden gebruikt, waardoor de beschermende bakhuid van de stenen is verdwenen. Er zijn renovaties uitgevoerd met verkeerde materialen. Scheurvorming in baksteen muren die aangeeft in welke richting krachten werken door scheurbreedteverschillen van lint- en stootveeg. 25

31 VOEGWERK Goed uitgevoerd voegwerk kan net zo lang mee als een steen van goede kwaliteit. Maar door te weinig vakmanschap, tijd en/of geld gaan er bij het voegen regelmatig dingen mis. Zowel bij de eerste keer, als bij daaropvolgend herstel. Hier volgen enkele problemen die monumentenwachters regelmatig tegenkomen. Overzicht van diverse typen voegwerk. doorgestreken voeg platvolle voeg iets terugliggende voeg verdiepte voeg door gestreken platvolle voeg met dagstreep gesneden voeg geknipte voeg schaduw voeg 26 De voeg is verzand omdat destijds een te schrale mortel (te weinig bindmiddel) is toegepast; hierdoor kan te veel water binnendringen. Er vallen gaten in het voegwerk omdat de mortel geen gelijkmatige samenstelling had. Op het voegwerk hebben zich mossen en algen gevestigd, die zich vervolgens zullen uitbreiden naar de stenen. De zuren die de wortels van mossen afscheiden, kunnen het bindmiddel (verder) aantasten. De oorzaak is te veel vocht in en/of op de muur.

32 Er is een te sterke mortel gebruikt (vooral bij herstelwerk), met te veel of te sterk bindmiddel (cement). Hierdoor is geen of onvoldoende hechting met het achterliggende oude voegwerk ontstaan en/of worden omliggende bakstenen kapot gedrukt. Herstel van voegwerk verlangt vakmanschap. Enkele veel gemaakte fouten zijn: Het oude voegwerk is te ondiep of te onvoorzichtig uitgehaald; Er is gebruik gemaakt van verkeerde stenen en/of verkeerde specie; De mortel is onvoldoende aangedrukt; De mortel is te snel gedroogd; De mortel heeft (na droging) niet de juiste kleur. Het gebruik van slijptollen en pneumatische hamers moet per geval worden afgewogen. Het gebruik van een hogedrukspuit wordt afgeraden. In de eerste plaats omdat hierbij te veel vocht in de muur komt en ten tweede omdat het spuiten gemakkelijk beschadigingen veroorzaakt aan voegwerk en bakstenen. VOCHT BESTRIJDEN Oude muren zijn gevoelig voor schade als gevolg van vocht. Daarom is het van groot belang een overmaat aan vocht in en om de muur te bestrijden. In het verleden werden lang niet altijd 27

33 goten toegepast bij boerderijen. Als men deze authentieke situatie wil handhaven, is het aan te bevelen om verharding aan te brengen met een verval van de gevel af. Waar de terreinomstandigheden ongunstig zijn, kan het zinvol zijn drainage aan te brengen om de vochthuishouding te verbeteren. Overigens kan een plotselinge verandering van het grondwaterpeil ook ongewenste gevolgen hebben. Raadpleeg daarom bij ernstige vochtproblemen met de fundering en de gevels eerst een deskundige. Het zogenaamde doorslaan van regen in de muur komt vooral voor bij de ouderwetse steensmuren (en dikker) die gelegen zijn tussen de zuid- en westrichting. Meestal is de oorzaak de mindere kwaliteit van het metselwerk zelf. Naast alle technische bezwaren van een natte muur, kan er ook visuele schade optreden: onregelmatige vlekken, zoutuitbloei en eventueel doorslaand roet. Monumentenwacht schenkt vooral aandacht aan de oorzaken van zulke verschijnselen, omdat die eerst moeten worden opgeheven voordat herstel zin heeft. Bij monumenten is voor algeheel gevelherstel en ook voor gevelreiniging een vergunning nodig. 28 Goed gevoegde en deskundig herstelde muren hoeven in beginsel niet te worden behandeld met een impregneermiddel. Niet zelden is het middel erger dan de kwaal. Wees daarom zeer terughoudend met het waterafstotend maken van muren (hydrofoberen).

34 TIPS Voorkom zo veel mogelijk dat er water langs de gevel loopt, bijvoorbeeld door lijsten en afdekkingen beter te detailleren. Zorg dat uitstekende randen en lijsten worden beschermd door een afdekking in lood, zink of koper. Zorg voor een goede afwatering van het terrein. Neem voorzorgsmaatregelen tegen het inwateren van metselwerk. Houd de begroeiing van en dicht bij gevels beperkt. Houd in elk geval kozijnen, daklijsten, windveren, ander schilderwerk en goten vrij van begroeiing. Kies bij het (opnieuw) schilderen van de gevel (hout of steen) een juiste soort beschermingsmiddel (verf, beits, enz.); door een verkeerde keus kan de vochthuishouding ernstig worden verstoord. Voorzie houten wanden regelmatig van een nieuwe laag verf, beits of teervervangend medium. Let er bij metsel- en voegwerk op dat de veren van muurankers worden vrijgehouden van specie; een open voeg is noodzakelijk voor de ventilatie van de balkkop - in het bijzonder bij vochtige muren. tips

35 tips Bestrijd mossen op gevels. Ze kunnen worden verwijderd door behandeling met een speciaal preparaat dat de begroeiing doodt. Na enkele dagen kunnen de restanten worden verwijderd met een koperen of harde nylon borstel. Gebruik geen stalen borstel; deze beschadigt het voegwerk en de bakhuid van de stenen en kan bovendien roestsporen nalaten.

36 BAKSTENEN IN SOORTEN MATEN De Romeinen waren al zeer ver in de kunst van de baksteenvervaardiging, maar in Nederland worden bakstenen pas in de elfde eeuw voor het eerst toegepast. De oude soorten zijn in het algemeen groter en meestal ook zachter en brosser dan de moderne bakstenen. De zogeheten strengpersstenen, die sinds ongeveer 1890 machinaal worden geproduceerd, zijn daarentegen relatief hard en veel minder poreus. Bij het herstellen van metselwerk is het van groot belang zo goed mogelijk aan te sluiten bij de eigenschappen van het bestaande metselwerk. Het gaat dan met name om de afmetingen, de kleur en kwaliteit van de stenen en om de samenstelling van de metsel- en voegspecie. De tabel (op de volgende pagina) geeft een overzicht van de meestvoorkomende oude baksteensoorten (lengte x breedte x hoogte in cm). 31

37 32 Kloostermop 32 x 15 x 8 Groninger steen 28 x 13 x 6 Friese steen (moppen) 21,5 x 10,6 x 4,5 geel, rood, appelbloesem Friese steen (drieling) 18 x 8,8 x 4 geel, rood, appelbloesem Waalsteen 21,5 x 10,6 x 5,3 Utrechtse platte 23 x 11 x 3,8/4,2 Rijnsteen (drieling) 18 x 9 x 4,3 fris oranje (Hollandse) IJsselsteen 16 x 7,8 x 4,5 geel Dordtse drieling 18 x 9 x 4,5 Noord-Brabantse steen 18 x 9 x 5,2 rood/bruin Limburgse steen 24 x 11,8 x 6 paars/bruin Limburgse steen (drieling) 18 x 8,7 x 5 paars/bruin