Natuur. onderzoek. een ree-animatie. Bericht van overlijden reegeit Trees: Jaargang 18 Nummer 1 Maart 2008

Transcriptie

1 Natuur onderzoek 1 Bericht van overlijden reegeit Trees: een ree-animatie 5 Zwammen en een vlieg 6 Vossenontmoetingen 7 Geen vogelgriep in de AWduinen! 9 Een zeldzame vangst 10 Korte berichten 12 Fotorubriek Colofon Redactie: ir. Antje Ehrenburg (hoofdredacteur) dr. Ab Kessler (redacteur) ir. Mark van Til (redacteur) Gerard Scholten (redacteur) Kerstin Vogel (redacteur) Reacties op artikelen zijn altijd welkom. Stuur deze a.u.b. naar: Waternet Afdeling Onderzoek & Projecten / Ecologie Vogelenzangseweg 21, 2114 BA Vogelenzang antje.ehrenburg@waternet.nl Heeft u nieuws of kopij? Graag inleveren vóór 15 mei Overname en bewerking van artikelen, gegevens en illustraties uit deze uitgave is alléén toegestaan met bronvermelding en uitsluitend na verkregen toestemming van de redactie en - indien ondertekend - van de auteur(s). Bericht van overlijden reegeit Trees: een ree-animatie In het kader van het onderzoek naar reeën en damherten dat Waternet al jaren uitvoert, is ook een aantal dieren voorzien van een halsband met een zender zodat ze individueel te volgen zijn. Zo ook Trees. Op 12 december jl. werd reegeit Trees (geit 7) dood aangetroffen in het Oosterkanaal. Omdat we deze geit al jaren volgen en ze ons veel heeft geleerd, wil ik daar iets over vertellen. Het is bijna een soap; een verhaal met liefde, gevangenneming, sex, vreemde mannen, kindermoord en een dramatisch einde! Gevangen! Trees werd op 20 oktober 2000 gevangen bij de Berg van Dorus in het zuidoosten van de AWD, wat naar later zou blijken haar vaste woonomgeving was. Haar exacte leeftijd op dat moment is onbekend, maar ze was minimaal 2 jaar oud. Dat weten we omdat tegelijk haar kalf van dat jaar (bok 9 ofwel bok JP) werd gevangen en een ree voor het eerst werpt als tweejarige geit. Boswachter Huub Adank schatte (zonder kennis over haar geschiedenis) aan de hand van de gebitsslijtage de leeftijd bij overlijden op tenminste 9 jaar, wat dus prima lijkt te kloppen. Over de gemiddelde levensverwachting van eenmaal volwassen reeën in de AWD weten we nog erg weinig. Op basis van schattingen aan gestorven reeën denken we dat maar weinigen ouder worden dan jaar. Trees bevestigt dus het algemene beeld. Trees was altijd vrij makkelijk te observeren, schuw was ze niet en ze had een vast leefgebied. Dit laatste is normaal voor reeën in de AWD. Reeën zijn zomer en winter in hetzelfde gebied te vinden. De kern van Trees leefgebied (fig. 2) strekte zich uit tussen de Diepe del en de Ronde del en was circa 15 ha groot. Rekenen we alle uiterste waarnemingen mee vanaf 2000 dan komen we echter op 21 ha. Dit past goed in de range van ha die we meestal meten in de AWD. Uitstapjes maakte ze bijna nooit, slechts Waternet is de gemeenschappelijke organisatie van het waterschap Amstel, Gooi en Vecht en de gemeente Amsterdam

2 2 Van de redactie Winter and the birds Winter doth come at the close of the year and the birds fly away. The earth is asleep whilst the air doth weep snowflakes all the year. Wise men tell us in their wisdom: Birds bid us goodbye, frightened by the stormy weather and the wintry sky. Birds fly away at the close of the year, and then winter appears. The earth is alone, now the birds are flown, Hence, hence her tears. Thus the poet tells the story: Winter is the sigh of the earth left sad and dreary, at the birds goodbye. Uw redacteur kwam in aanraking met dit prachtige gedicht, en wilde het u niet onthouden. Het stamt duidelijk uit de tijd dat winters nog echt streng waren. De winter als de zucht van de aarde die bij het afscheid van de vogels treurig achterblijft Inmiddels is het nu eind januari, en echt koud is het nog niet geweest. Sterker nog, de eerste zingende vogels (heggenmus, roodborst en zanglijster) zijn al weer gehoord! Kortom, het wordt lente, seizoen van de hoop. Veel leesplezier in deze nieuwste editie van Natuuronderzoek, natuurberichten uit de Amsterdamse Waterleidingduinen. Figuur 1: Geit 7 in de zomer van 2005 (foto Cindy Kapiteijn). 3 keer is ze waargenomen in de 70-Bunders ten op dat moment volwassen werd geschat. Het noorden van haar vaste leefgebied. De plek van leefgebied van Rik overlapte dat van Trees en ze overlijden ligt iets ten westen van haar leefgebied, nooit eerder werd ze in deze buurt waar waargenomen, vooral rond de bronst. De zender leken een echt paar. Heel vaak werden ze samen genomen. van Rik hield er al in november 2002 mee op, maar hij wordt nog steeds vaak waargenomen. Zenders In augustus 2007 werd door Piet Rotteveel een In de loop der jaren heeft Trees verschillende paring waargenomen tussen Rik en Trees, dus redelijkerwijs kunnen we aannemen dat de na zenders gedragen. Haar eerste halsband kreeg ze op 20 oktober Op 17 maart 2004 liep komelingen van Trees, deze Rik als vader hebben. Helemaal zeker kunnen we echter niet zijn, ze opnieuw in de netten en is ze voorzien van een nieuwe zender. Deze zender viel echter vrijwel onmiddellijk weer af (en bleek bovendien genomen in deze omgeving. Meestal zijn deze want af en toe werd een vreemde man waar niet te werken). We konden haar toch blijven volgen omdat een van haar kalveren uit 2003 territoriale tijd (die loopt van ca. maart-augustus), waarnemingen in de winter gedaan, buiten de (bokkalf 35) ook gezenderd was en nog steeds maar niet allemaal (zie figuur 4 en 5 uit 2001). bij haar in de buurt bleef. Kalf 35 werd sinds eind Door een territoriale bok worden zeker in de maart 2004 echter steeds vaker alleen gesignaleerd, waardoor Trees steeds minder vaak met reerd en verjaagd. Soms wordt een eigen zoon zomer andere mannetjes absoluut niet getole zekerheid kon worden waargenomen. geaccepteerd in de omgeving mits hij zich gedeisd houdt en op enige afstand blijft. Aan Op 3 januari 2005 is ze echter opnieuw gevangen en gezenderd en op 17 november werd ze nemelijk is dus dat het bij de waargenomen alweer gevangen en (per ongeluk) wederom van vreemde mannen gaat om één of meer nakomelingen van Trees (en Rik), maar zekerheid een nieuwe zender voorzien. hebben we niet! Niet uit te sluiten is zelfs dat Rik Partner en onbekende mannen zelf nog geen territorium had in 2001 en de Gelijk met Trees werd in oktober 2000 ook volwassen bok Rik (bok 8) gevangen en gezenderd. Of zou Rik gewoon even niet hebben opgelet? vreemde bok in dat jaar zijn vader is geweest. Over de leeftijd van Rik weten we alleen dat hij

3 kalfjes (nrs 72 en 74) van Trees gezenderd 1-2 dagen na hun geboorte. Bokkalf 74 heeft niet lang geleefd. Hij groeide aanvankelijk goed, maar plotseling stopte dat en nam zijn gewicht zelfs weer af. Uiteindelijk, sterk vermagerd en stervend is hij op 2 augustus door een vos gepakt. Autopsie op de kadaverresten wees uit dat hij een enorme ontsteking had aan zijn heupgewricht. De oorzaak daarvan is onbekend, maar een klap van bok Rik is niet uit te sluiten. Rik had rond die tijd namelijk duidelijk belangstelling (bronst) voor de Trees en mogelijk liep kalf 74 iets te veel in de weg. Zijn zusje geit 72 leeft nog wel en is recent nog waargenomen samen met de één jaar jongere geit 66. Tot voor kort nog altijd in de directe nabijheid van Trees. Nu moet ze het alleen zien te rooien. Figuur 2: Leefgebied van Trees in de loop der jaren (in lila). In totaal bijna 21 ha. Kinderen en familiedrama s hebben gevestigd in het Bos van Verrassing, zo n Van Trees (en dus vermoedelijk ook van Rik) hebben we in de loop der jaren diverse kalveren In 2001 is een aantal keren een bokkalf waar 2 km noordelijk van zijn geboorteplaats. kunnen zenderen en volgen. Zoals reeds gemeld genomen bij Trees en in 2002 werden regelmatig werd in 2000 behalve Trees ook haar zoon JP 2 kalfjes bij haar waargenomen. Tenminste 1 daarvan overleefde de eerste winter, getuige diverse (bok 9) gevangen en gezenderd (de familieband blijkt uit het gedrag). Helaas is de zender van JP waarnemingen. inmiddels uitgeput waardoor het zoeken erg lastig is, maar voor zover bekend leeft hij nog op 30 mei kort na de geboorte gezenderd In 2003 had Trees twee kalveren, één daarvan is steeds in zijn eigen territorium in het Bos van (geitkalf 34), de ander (bokkalf 35) op 27 november Geitkalf 34 is slechts 2 weken oud ge Verrassing, aan de noordwestkant van het Oosterkanaal. Als jonge bok bleef hij dicht bij worden. Ze vertoonde verschijnselen van diarree zijn moeder Trees, maar in de loop van 2001 begon hij meer rond te zwerven. Aanvankelijk nog Bokkalf 35 bleef in de omgeving rondlopen en is en is vermoedelijk aan uitdroging gestorven. vlak bij het leefgebied van z n moeder, maar op een leeftijd van 2 jaar in het voorjaar van steeds vaker werden uitstapjes in noordelijke 2005 door onbekende oorzaak overleden. richting (70-Bunders) gemaakt. In de herfst van Uit 2004 ontbreken gegevens over eventuele kalveren van Trees, maar in 2005 is ze een aantal 2002 wordt JP enige tijd waargenomen in het Zegvelderbos, ca 2,5 km noordelijk van het leefgebied van zijn moeder. Met enige regelmaat ber van dat jaar is het kalf niet meer waargenom keren waargenomen met een geitkalf. Na okto keerde hij echter ook weer even terug naar zijn en, zodat vermoed kan worden dat ze niet oud is geboortegebied. In de zomer van 2003 lijkt JP, geworden. als driejarige bok, een definitief territorium te Op respectievelijk 1 en 2 juni 2006 zijn twee (Achter)kleinkinderen? Opmerkelijk is dat geitkalf 66 steeds samen met 72 werd waargenomen bij Trees. Geitje 66 werd op 16 mei 2006 gezenderd vlak na haar geboorte, evenals haar zusje 67. Een onbekende geit leek hun moeder te zijn, afgaande op het alarmerende gedrag dat deze geit vertoonde tijdens het zenderen en diverse latere waarnemingen van hun samen. Dit gezinnetje werd daarna regelmatig samen gezien met Trees en haar kinderen. Ook geit 58, gezenderd als volwassen geit in november 2005 werd vaak samen met dit groepje gezien en soms was er ook een onbekende bok bij. Dit groepsgedrag doet familiebanden vermoeden, het waren dan mogelijk (achter)kleinkinderen van Trees. Over het alge Figuur 3: Bok Rik beschouwen we als de vaste levenspartner van wijlen Trees. Hier op een foto in de zomer van 2007 genomen door John Franssen.

4 meen wordt beschreven dat mannelijke nakomelingen vrij snel wegtrekken van hun geboortegrond, vaak gedwongen door de daar heersende territoriale bok, op zoek naar een eigen territorium (zoals JP heeft gedaan). Dochters blijven meestal echter hangen in de buurt van hun moeders leefgebied. Geiten zijn dan ook veel minder strikt territoriaal dan bokken. Vooral in de winter zouden verwanten vaak dicht bij elkaar te vinden zijn in zogenaamde familiesprongen. Bij Trees en haar familie lijkt dat ook te gebeuren, hoewel we niet van alle nakomelingen zekerheid hebben over de familieband. Kalf 67 is vermoedelijk ten prooi gevallen aan een vos (we vonden alleen de halsband terug met bijtsporen), maar 66 en 72 worden nog steeds (januari 2008) samen waargenomen. Veel van Trees kinderen en (achter) kleinkinderen was geen lang leven beschoren en ze kenden verschillende doodsoorzaken. Dit komt volledig overeen met de algemene bevindingen in de AWD dat slechts circa 20% van de kalveren het (foto: Esmeralda Dols). redt tot volwassenheid. Predatie door vossen speelt daarbij een grote rol, maar ook andere doodsoorzaken komen veel voor. Mysterieuze dood Op 12 december 2007 werd Trees dood aangetroffen in het Oosterkanaal ergens halver Figuur 5: JP, de dan 1-jarige zoon van Trees loopt achter een onbekende bok in de zomer van 2001 (Foto: Esmeralda Dols). Figuur 4: Trees eind maart 2001 met een onbekende bok wege de Paardenkerkhofbrug en Vogelenvelderbrug. Dat is circa 100m uit haar vaste leefgebied. Hoewel ze ontegenzeggelijk is verdronken, werd toch ouderdom als doodsoorzaak ingeschat (mager, scherpe rug, gebit afgesleten). Mogelijk begon Trees sterk verzwakt aan haar laatste uitstapje omdat ze het einde voelde naderen en was het zwemmen haar net fataal. Van reeën is, ook uit de AWD, bekend dat het zwemmen normaal gesproken geen enkel probleem is. Toch is echter al een aantal keer waargenomen dat als tijdens het zwemmen paniek uitbreekt reeën snel het loodje leggen. Het blijft gissen wat Trees heeft gedreven tot dit uitstapje en wat er uiteindelijk precies is gebeurd, maar duidelijk is wel dat haar conditie slecht was. Het einde van een veel bewogen leven van deze soapster het wachten is nu op Trees de musical! Leo van Breukelen Naschrift Iedere gelijkenis met bestaande personen berust op louter toeval. Met dank aan de vele stagiairs (23 stuks!) die de dieren hebben gevolgd en de boswachters en vrijwilligers voor hun inzet bij het vangen van de reeën.

5 5 Vuurzwammetje en zwartwordende wasplaat duiden op een heischraal milieu (foto: Joop Mourik) Zwammen en een vlieg, een excursie van de wasplatenwerkgroep De veranderingen in het begrazingsbeheer waren voor de wasplatenwerkgroep in oktober 2007 een reden om een kijkje te nemen in de omgeving van het Haasveld. Ten zuiden van het naaldbos op het Haasveld ligt een duingrasland met een proefvlak waar al jarenlang de wasplaten, knotszwammen en aardtongen worden geteld. De begrazing met koeien die in 2004 begon, is daar beëindigd, er grazen nog louter schapen. En konijnen natuurlijk, want dit deel van het duin levert tegenwoordig bij de konijnentellingen hoge aantallen op. Hoe die verandering in het beheer verder gaat uitpakken, moeten we nog afwachten, maar de waarnemingen van de excursie op 5 oktober 2007 waren leuk genoeg om er verslag van te doen. Vegetatie met veel knotszwammen De begroeiing van de graslandjes ten zuiden van het Haasvelderbos is laag en bestaat voor het overgrote deel uit grassen. De schapen grazen bepaalde plekken in de grasmat kort af en daar vallen de wasplaten en andere paddenstoelen het snelst op. Aanvankelijk vonden we een enkele zwartwordende wasplaat en bescheiden groepjes vuurzwammen, maar toen we de knotszwammen in de gaten kregen, liepen de aantallen snel op. Bij elkaar hebben we honderden verblekende knotszwammen geteld, en minstens zoveel gele of fraaie knotszwammen. De verblekende knotszwam is in het veld goed te herkennen aan de oranje kleur, die inderdaad wat bleek kan zijn. Soms is de top zelfs bijna wit. De gele en de fraaie knotszwam zijn in het veld niet uit elkaar te houden, beide zijn fel geel. Een aantal exemplaren verdween in doosjes voor een microscopische determinatie thuis, net als diverse satijnzwammen, ook een notoir lastige groep om in het veld op naam te brengen. Afwijkende kleuren en vormen September en begin oktober 2007 waren afwisselend warm en koud, nat en droog. In de natte, warme perioden in september zijn veel paddenstoelen opgekomen, maar op de zonnige dagen daartussen zijn de jonge paddenstoelen plaatselijk ingedroogd. Als het na zo n droge periode gaat regenen, strekt de hoed van de paddenstoel zich wel weer uit, maar de ingedroogde plekken groeien niet mee. En zo komt het dat wij paddenstoelen vonden met kleuren en vormen die soms sterk afweken van wat gebruikelijk is. De jonge vuurzwammen die wij vonden, waren inderdaad vuurrood tot oranje, prachtig fel gekleurd en sterk afstekend tegen het bleke geel en groen van afstervende witbol en duinriet. Oudere exemplaren echter waren bleekrood tot bijna wit met een kurkdroge, vlakke hoed, kennelijk gebleekt door de zon. Er waren zwartwordende wasplaatjes (gewoonlijk licht tot donker oranje en zwartwordend bij veroudering of beschadiging) met een groenachtige tint, en gele of fraaie knotszwammen met bruine topjes. Elfenwasplaten, aardtongen en schapenkeutels Een leuke vondst was ook de grote plek elfenwasplaten, gele paddenstoeltjes met een halfronde hoed. Bij al die kleuren staken de kleverige aardtongen maar somber af: kleine zwarte dingetjes (tot 2 cm hoog) die verraderlijk veel leken op rechtopstaande schapenkeutels. En er lagen heel veel keutels! Je kunt je voorstellen dat het dan lang duurt voor je de aardtongen in de gaten hebt. Van de rupsendoder, een oranje gekleurde verwant van de aardtongen, vonden we maar één exemplaar. Maar toch: een rijke oogst aan waarnemingen van graslandpaddenstoelen die buiten de duinen schaars zijn. Het onbekende lokt Van de proefvlakken is wel zo n beetje bekend wat er groeit, maar het onbekende lokt. Daarom togen we met de hele groep naar de Ruigthoek, langs de Nieuwe Haasvelderweg, waar de schapen al wat langer grazen. De ruigte is in de loop der jaren veranderd in een grasmat met hier en daar grote plekken zeegroene zegge. Ook hier vonden we tientallen vuurzwammen, honderden verblekende en gele of fraaie knotszwammen, en zowaar nog een groepje aardtongen. lees verder op p.6 >>

6 6 Vossenontmoetingen Vos (foto: Joop Hilster) Grote roofvlieg Tijdens het speuren naar al dat kleine grut zag Joop Mourik een groot insect, dat op het eerste gezicht sterk aan een hoornaar deed denken. Hoornaars zijn in de zomer van 2007 op diverse plaatsen in de Amsterdamse Waterleidingduinen gesignaleerd, dus dat is geen gekke gedachte. Dit beest was echter behaard en had maar één paar vleugels, terwijl hoornaars twee paar vleugels hebben. t Was dus een vlieg, maar wel een monsterlijk grote: 2,5 cm lang! Siem Langeveld vond de naam van dit dier: Grote roofvlieg, Asilus crabroniformis. Crabroniformis betekent met de vorm van een hoornaar. Toepasselijke naam. Het is de grootste vlieg die in Nederland voorkomt, vooral in droge zandstreken op lage vegetatie (heidevelden). Zelden worden ze op of bij weilanden gevangen (ref. Mark van Veen: De blaaskopvliegen en roofvliegen van Nederland en België, Jeugdbondsuitgeverij, 5e gewijzigde druk, 1984). Ze planten zich voort in koeienvlaaien en andere mest en jagen op insecten die ook op de mest afkomen. Hier zien we hetzelfde fenomeen als met paddenstoelen zoals de geringde vlekplaat, die in de duinen talrijk zijn op koeienmest, maar in de Hollandse productieweilanden ontbreken. Begrazing door vee mits goed ingesteld verrijkt de biodiversiteit van het duin, niet alleen met paddenstoelen, maar ook met grote vliegen. Oktober 2003, Waterdellen. We hadden onze hokken geïnventariseerd op wasplaten en zaten lekker in de zon koffie te drinken, toen we op ongeveer 5 meter van ons af een vos zagen zitten. Die probeerde dichterbij te komen, maar durfde toch ook niet en bleef daar zitten. We hadden volop tijd om opnamen te maken. Toen we daarna wegreden zagen we in de spiegel de vos naar ons plekje komen en daar rondsnuffelen. Was hij (zij?) op de koffielucht afgekomen en dacht: Koffie, daar hoort koek bij?? Is er iets voor mij? Ook deze vos was helemaal niet schuw. Was het dezelfde vos van 4 jaar terug die hier ergens zijn burcht had? Toen leek het me een jong beest, en deze groter, ouder, dus dat zou kunnen. Hij/zij had een opvallend witte bef. Agnes Becker Kees Langeveld (lid wasplatenwerkgroep) 2 november We zijn weer in de Waterdellen onze hokken aan het inventariseren, nu met z n vieren. Achter in het veldje. Ik was iets achtergebleven, kijk om me heen en zie, weer op enige meters afstand van me (5 7 m) een vos! Weer dat twijfelende gedrag: dichterbij, nee, terug, weer komen. De drie anderen stonden een eindje verder al te fotograferen, wat ik óók deed. Maar we waren nog niet aan de koffie en de thermosfles was nog stijf dicht. Zelfs voorbijgangers op het schouwpad achter het riet stonden te kijken.

7 7 Geen Vogelgriep in de AW duinen! Het Vogelringstation AW duinen heeft meegedaan aan het verzamelen van vogelpoepmonsters voor het onderzoek naar influenza A-virus bij wilde vogels. Wat is de relatie tussen vogels en mensen op virusgebied? Hieronder volgt een samenvatting van het rapport Aviaire influenzavirussen in wilde vogels waarin dit wordt uitgelegd. Auteurs zijn: V.J. Munster, E. De Wit, A.D.M.E. Osterhaus en R.A.M. Fouchier. Het influenza A-virus Het influenza A-virus is vooral bekend als veroorzaker van de jaarlijkse griepepidemieën en incidentele pandemieën in de mens. Watervogels vormen echter het natuurlijke reservoir van het influenza A-virus. Vanuit dit reservoir kan het virus worden overgedragen aan andere gastheren zoals pluimvee, varkens, paarden en mensen. De bij vogels voorkomende influenza A-virussen worden onderverdeeld in lage- en hoge ziekteveroorzakers. De hoge staan bekend als vogelpest en veroorzaken massale sterfte onder pluimvee. In wilde vogels komt de lage ziekteveroorzaker van nature voor, maar als dit wordt overgebracht in pluimvee, dan kan het muteren naar een hoge ziekteveroorzaker. Watervogels als natuurlijk reservoir In meer dan 105 verschillende gezonde vogelsoorten is een subtype van het influenza A-virus aangetroffen. Er worden maar weinig subtypen bij andere diersoorten aangetroffen. In de mens worden normaal gesproken alleen influenza A-virussen van de subtypen H1N1 en H3N2 aangetroffen. Hoewel het influenza A-virus al bij veel verschillende vogelsoorten wordt aangetroffen, komt het toch het meest voor bij eenden, ganzen en zwanen, maar ook bij meeuwen, alken en steltlopers. Zij vormen het belangrijkste natuurlijke reservoir. Bij vogels wordt aangenomen dat de hoogste concentratie aan virussen via de uitwerpselen wordt uitgescheiden. Dit vormt dan ook de belangrijkste besmettingsbron. Influenzavirussen kunnen 4-30 dagen besmettelijk blijven in oppervlaktewater. Dit verklaart waarschijnlijk het belangrijkste voorkomen bij vogels uit een nat milieu. Bemonstering van wilde vogels Door gebrek aan kennis in Europa over het voorkomen van influenzavirussen bij wilde vogels begon de afdeling Virologie van het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam in 1998 aan een nieuw grootschalig onderzoek. Hierbij werd voor het verkrijgen van monsters medewerking gezocht bij een groot aantal experts op het gebied van de ornithologie, zoals eendenkooikers, ganzen- en goudplevierenvangers en vogelringstations. Met behulp van een steriel wattenstaafje wordt een uitstrijkje van de cloaca gemaakt of (bij kleine vogels) het poepje verzameld. In kleine buisjes, waar een transportmedium in zit, wordt het naar het laboratorium van de afdeling Virologie verstuurd. Als er een virus wordt vastgesteld, dan wordt het monster ingeënt in bebroede kippeneieren. In het ei wordt het virus gekweekt, waarna hieruit het subtype bepaald kan worden. AW duinen Van 1999 t/m 2006 deed het Vogelringstation AW duinen mee aan het verzamelen van vogelpoepmonsters voor het onderzoek naar influenza A-virus bij wilde vogels. Op het Vogelringstation verzamelden wij van zo n 100 vogelsoorten in totaal meer dan 6100 monsters. Onze opdracht was om van zoveel mogelijk zangvogelsoorten poepmonsters te verzamelen (per jaar maximaal 30 monsters per soort). Dat is aardig gelukt. Daarnaast verzamelden we poep van wilde zwanen, aalscholvers, wilde eenden, krakeenden, kuifeenden en steltlopers zoals rosse grutto, witgat, oeverloper en groenpootruiter. Alle monsters werden op de universiteit geanalyseerd. Gelukkig troffen de onderzoekers in Rotterdam in geen enkel monster het influenza A-virus aan. Voor ons is het onderzoek (voorlopig?) beëindigd. Het Vogelringstation AW duinen heeft een aanzienlijke bijdrage geleverd aan het onderzoek van de Erasmus universiteit. Onze monsters bleken ruim 16% uit te maken van het totaal aantal verzamelde monsters. Influenza A-virus in eenden, ganzen en zwanen In totaal werden tussen 1998 en monsters verzameld van gezonde wilde vogels. De grootste aantallen monsters waren afkomstig uit Nederland, maar ook uit Zweden, Finland, Noorwegen, Estland en Letland. Ook werden monsters verzameld uit de beide poolgebieden, Afrika, Noord- en Zuid-Amerika. De monsters kwamen van meer dan 300 vogelsoorten. Ongeveer 1000 van de vogels waren geïnfecteerd met een influenza A-virus. Een derde hiervan kon gekarakteriseerd worden. Deze monsters waren alle afkomstig van eenden, zwanen, ganzen, strandlopers, alken, meeuwen, waterrallen en meerkoeten. In geen van de andere vogelsoorten werden influenza A-virussen aangetroffen. Vooral bij grondeleenden waren grotere hoeveelheden influenza A-virus aanwezig dan bij alle andere vogelsoorten. Bij de wilde eend waren de hoeveelheden het grootst en deze piekten in september en oktober. Bij ganzen en zwanen was het Influenza A-virus in mindere mate aanwezig dan bij de eendensoorten. Er werd een proef genomen bij kleine zwanen, zij werden geïnfecteerd met influenza A-virus. Deze geïnfecteerde zwanen kregen een halsband met GPS-zender om. Het bleek dat de infectie wel invloed had op het gedrag van het dier. De terugtrek naar Noord-Rusland werd met meer dan een maand uitgesteld ten opzichte van niet geïnfecteerde kleine zwanen. Ook was de lichamelijke conditie van de geïnfecteerde zwanen slechter.

8 Influenza A-virus in meeuwen en andere vogelsoorten Bij meeuwen waren de virussen in geringe mate aanwezig. Wel werd in 2005 een nieuwe soort influenza A-virus subtype vastgesteld. Dit type kreeg de naam H16. In tegenstelling tot onderzoek in Amerika werden geen besmette steltlopers aangetroffen. Wel werd voor het eerst influenza A-virus aangetroffen in monsters van zeekoeten uit Zweden. In alle andere vogelsoorten werd ondanks het grote aantal onderzochte monsters geen influenza A-virus aangetroffen. Verschillende H5N1-uitbraken In 1997 werd HongKong getroffen door een grootschalige uitbraak van H5N1 op markten waar levend pluimvee werd verkocht. Het verschil met vorige uitbraken was dat in HongKong nu 18 mensen geïnfecteerd raakten, waarvan er 6 overleden. Deze uitbraak werd gestopt door het ruimen van meer dan 3 miljoen kippen. In 2003/2004 verspreidde het H5N1-virus zich in grote delen van Zuidoost-Azië, in 2005 in Rusland, Kazakstan, Mongolië en Turkije en vervolgens in 2006 in Europa, Afrika en het Midden- Oosten. Tot op heden werd het virus aangetoond in 300 mensen, waarvan meer dan de helft is overleden. In 2005 vond een uitbraak plaats in wilde vogels (voornamelijk ganzen en meeuwen) rond het Qhinghaimeer in Noord-China. In februari 2006 dook het virus op in Griekenland, Italië, Bulgarije, Duitsland en Oostenrijk. Deze laatste verspreiding viel samen met trek van zwanen in westelijke richting als gevolg van extreme kou rond de Zwarte Zee, waar uitbraken waren in pluimvee. Deze uitbraken in wilde vogels in Europa waren dus waarschijnlijk het gevolg van wilde vogels die besmet waren met H5N1. De rol die wilde vogels hebben gespeeld in de verspreiding van H5N1 is nog steeds niet duidelijk. De verspreiding van het virus in grote delen van Azië, Afrika en Midden-Oosten is waarschijnlijk vooral te wijten aan de gebruikte landbouwmethoden en het transport van pluimvee en Conclusie producten hiervan. De studies van influenza A-virussen bij Europese In 2007 was een nieuwe uitbraak in Hongarije en wilde vogels hebben geleid tot meer kennis over Engeland. De rol van wilde vogels hierin is onduidelijk. Het is echter aannemelijk dat de invoer den nieuwe gastheren van het virus aangetrof de ecologie van deze virussen. Bovendien wer van pluimvee en pluimveeproducten van Hongarije naar Engeland voor de verspreiding van gans, rotgans en stormmeeuw. fen, zoals zeekoet, kleine zwaan, brandgans, riet het virus verantwoordelijk is. Tot februari 2007 is het H5N1-virus niet in gezonde wilde vogelpopulaties in Nederland Tot februari 2007 is het H5N1-virus niet in gezonde wildevogelpopulaties in Nederland aangetroffen. De onderzoekuitkomsten van de aangetroffen. In Europa (buiten Nederland) zijn virussen worden nu gebruikt in onderzoek naar echter in 2006 meer dan 700 wilde vogels evolutie van de virussen en voor vaccinonderzoek. Het verdere onderzoek naar wilde vogels aangetroffen die geïnfecteerd waren met H5N1. Deze vogels werden dood of ernstig ziek gevondensen wordt op een ander niveau voortgezet, zodat als mogelijke overbrengers van influenza A-virus Het is mogelijk dat het niet aantreffen van H5N1 steeds een vinger aan de pols wordt gehouden. bij Europese gezonde wilde vogels het gevolg is van niet optimale bemonstering. Daarom zal met Hans Vader ingang van 2007 worden begonnen met, behalve het cloaca uitstrijkje, ook een uitstrijkje uit de luchtwegen. Bij een aantal vogelsoorten is voor meer info over vogelgriep zie ook: namelijk vastgesteld dat monsters uit de luchtwegen een hogere trefkans geven dan monsters uit de cloaca. Het zal duidelijk zijn dat dit bij kleine vogels echter een ondoenlijke methode is. Zelfs bij de watervogels, zoals eenden werd in de AWD geen vogelgriep aangetroffen (foto: Hans Vader)

9 9 Een zeldzame vangst Uit Nederland verdwenen gewaande schorsloopkever in AWD teruggevonden Op 27 december 2006 zochten we in het Zegvelderbos achter boomschors naar loopkevertjes. Bijna elk jaar zoeken we enkele grove dennen na. Dit gebeurt meest rond de jaarwisseling omdat de schorsbewonende loopkevertjes winterdieren zijn. Van de vijf soorten die achter de schors van grove dennen leven, is er één die landelijk vrij zeldzaam is, maar in de AWD algemeen genoemd kan worden. Op 27 december 2006 was de vangst wat loopkevertjes betreft heel mager. Maar we deden die dag toch een bijzondere ontdekking Eén kevertje zag er wat afwijkend uit, had een hoekiger halsschild en de kop achter de ogen was meer ingesnoerd. We vermoedden dat dit een andere soort was. Het bleek een kevertje te zijn waarvan men dacht dat het uit ons land verdwenen was: Philorhizus quadrisignatus. E. Everts schrijft in zijn Coleoptera Neerlandica (1903): Zeer zeldzaam, alleen bij Den Haag gevangen en als vangplaats werd genoemd achter boomschors. In De Loopkevers van Nederland door Michiel Boeken et. al. (2002) staat Zeer zeldzaam, op stammen van loofbomen, ook tussen dode takken op de grond. Slechts enige vangsten in het westen en zuiden van Nederland. Waarschijnlijk verdwenen. De atlas De Nederlandse Loopkevers van H. Turin is wat duidelijker over de vindplaatsen: Den Haag 1885, Meijendel 1927 en Oisterwijk Ondanks dat er na deze tijd veel geïnventariseerd is, werd dit kevertje niet meer gevonden. Het is dus niet te verwonderen dat werd verondersteld dat hij uit ons land verdwenen was. Omdat de vangplaatsen ver uitéén liggen, veronderstelt Turin dat het waarschijnlijk zwervers waren. In de ons omringende landen is hij ook zeer zeldzaam en in Vlaanderen is hij nooit gevonden. Omdat onze vangst in een oud gemengd bos plaatsvond en het landgoed Huis te Vogelenzang op Philorhizus melanocephalus is een neef van en lijkt op de in de AWD ontdekte Philorhizus quadrisignatus (foto: K. Hall) zeer korte afstand ligt en ook veel oud bos bevat, denken wij meer aan een restpopulatie. In de schaarse literatuurverwijzingen worden steeds loofbomen genoemd waardoor de grove den dan een uitzondering lijkt te zijn. Als we in de gelegenheid zijn zullen we ook eens aandacht aan loofbomen besteden. De vangst is door K. Alders bevestigd. Martien Koning Boommarter gefotografeerd Op 20 februari 2008 ontdekte vrijwilliger Clarence Wever op zoek naar eekhoorns - een ander, groter beest hoog in een boom in de AWD: het bleek te gaan om een boommarter. Dit is niet de eerste boommarterwaarneming uit de AWD (deze dateert uit 2003), maar hij had wel het geluk als eerste waarnemer ook een foto te kunnen maken. Boommarter in AWD, 20 februari 2008 (foto: Clarence Wever)

10 10 Korte berichten Groot leermos Chris van Daalen vond een mooie groeiplaats van groot leermos (Peltigera canina) langs het oeverrandje van de toevoersloot. Hij vond op deze locatie op 8 plaatsen leermos op een stuk oever, verdeeld over ca. 20 meter. Het mos overgroeit daar ter plekke via zandgrond de betonnen waterkant. Het behoorlijk frequent belopen pad loopt ca. 1 meter langs de vindplaats. Chris heeft contact opgenomen met een deskundige om zijn vondst te laten determineren (Bert Oving, zie zijn artikel over Leermossen in Natura 2007/6). Navraag bij Niko Buiten leert het volgende: groot leermos is bekend uit de AWD. Hoewel hij als bedreigd op de Rode lijst staat en in Nederland op landelijke schaal zeldzaam is, is hij dat zeker niet in de duinen. In de AWD is hij talrijk. Niko kent hem van niet te grazige, kalkrijke plaatsen. Volgens Niko komt hij al zeer lang in de duinen voor. Voor hem is het een echte duinsoort. Er is trouwens een sterk gelijkende soort (P. membranacea) met langere, niet vertakte rhizinen. Groot leermos tussen Klauwtjesmos, 10 januari 2008 (foto: Chris van Daalen) Zonnedauw Als er ergens gesnoeid, gerooid of geruimd wordt, heb ik er altijd enige moeite mee. Maar soms ontdek je later dat deze acties gunstige gevolgen kunnen hebben. In één van onze terreinen was in 2006 een plas opgeschoond en de opslag verwijderd. Maar in 2007 vonden we langs deze plas nieuw veenmos. Op deze plek groeiden al op 2 augustus aardtongen, wat anders altijd eind november, begin december pas gebeurt. Dit was een leuke vondst, want in dit terrein vonden we zelden aardtongen. De verrassing werd nog groter toen we een week later ontdekten dat er tussen dat veenmos Rond zonnedauw groeide en bloeide. Agnes Becker

11 11 Korte berichten Werkzaamheden damhertwerend raster Op een aantal plaatsen langs de Amsterdamse Waterleidingduinen zijn 2,5 meter hoge hekken geplaatst. Dit om te voorkomen dat de damherten de weg op kunnen springen, wat gevaar oplevert voor de verkeersveiligheid. De onderkant van de hekken moet echter nog worden afgewerkt. Door de sterke hoogtewisselingen in het duin sluiten de hekken nu niet overal goed op de ondergrond aan. Daardoor kunnen er nog dieren onderdoor kruipen. Normaal gesproken worden werkzaamheden tijdens het broedseizoen stopgezet. In dit geval gaan de werkzaamheden aan de hekken door tot na 1 maart. Belangrijkste reden hiervoor is dat het maatregelen zijn voor de verkeersveiligheid. Het is niet verantwoord om dit uit te stellen. De werkzaamheden vinden aan de rand van het gebied plaats, waardoor de onrust voor het gebied beperkt blijft. Volgens de planning zijn de werkzaamheden uiterlijk medio april gereed. Raten van uitgezwermde bijen vernield Niet ver van de Zandvoortselaan ontdekte Huib Koel afgelopen najaar in een meidoorn een zwerm bijen die daar raten hadden gebouwd. Gezien de hoeveelheid raten en het donkere geel hing de zwerm er al meer dan twee maanden. Zo n zwerm is een afsplitsing van een officieel volk van een imker. Huib zag dat ze stuifmeel aan het halen waren, wat betekent dat er broed is. In Nederland zal zo n volkje normaal gesproken niet overleven vanwege de koude. Ook zal de hoeveelheid opgeslagen nectar opraken en dan sterft het volk van de honger. Tot zijn ontzetting ontdekte Huib niet lang daarna op 20 november dat vernielzuchtige mensen de raten hadden stukgeslagen Er was duidelijk met een stok tegen de raten geslagen, precies op de plek waar het bijenvolk zich had teruggetrokken om de koude te overleven. Dat is nu niet meer mogelijk en het volk is niet meer. Jammer, want het zou best een leuk experiment zijn geweest om te kijken of ze de winter toch hadden kunnen overleven. Het hing namelijk best beschut tegen de (zuid)westenwind, ondanks dat het niet in een holle boom was gebouwd of in een oud spechtennest. Stukgeslagen honingraten in meidoorn (foto: Huib Koel) Nieuwe soort in de AWD: tongvaren In de AWD is een nieuwe soort gevonden, het gaat hier om de tongvaren Asplenium scolopendrium uit het geslacht streepvarens. Het is een liefhebber van vochtige schaduwrijke plaatsen, liefst kalkhoudend, bijvoorbeeld oude stadsmuren. In een schuttersput uit de tweede wereldoorlog in de Amsterdamse Waterleidingduinen heeft de tongvaren deze voorwaarden gevonden en zich vervolgens kunnen vestigen. In de wijde omtrek komt hij verder niet voor, de vindplaats is nogal westelijk. Waar die oude bunkers al niet goed voor zijn. Martin Jonker Tongvaren: nieuwe groeiplaats in bunker (foto: Joop Hilster)

12 12 Fotorubriek Beuken aan de Oranjekom Op 21 maart 1984 heeft Jaap Duijve een foto gemaakt van de groep oude beuken die tussen de Blauwe weg en de Oranjekom in staan. De linkergroep is 24 jaar later anno 2008 nog steeds aanwezig en in stamomvang toegenomen. De middelste en rechter beuk zijn inmiddels ter ziele. De middelste is rond de milleniumwisseling al doodgegaan en deze is als dode stam blijven staan (er zijn wel wat takken verwijderd). De rechter is 5 jaar geleden omgewaaid bij de najaarsstorm van 27 oktober Aan de jaarringen te zien was de boom toen ca. 150 jaar oud. Een deel van de enorme stam ligt er nu nog. In de loop van de afgelopen 5 jaar is deze stam gekoloniseerd (geweest) door zeer vele paddenstoelen van verschillende soorten. Misschien is er wel iemand die deze mycologische successie genoteerd heeft?? Jaap Duijve 21 maart 1984 We hopen in elk geval dat de beuken die er nu nog staan nog vele jaren zullen meegaan! Antje Ehrenburg Joop Hilster 4 februari 2008