40 jaar TG s in Nederland

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "40 jaar TG s in Nederland"

Transcriptie

1 KRANT VAN DE VERENIGING VAN VRIENDEN VAN DRUGVRIJE PROGRAMMA S DEEL VAN DE OPLOSSING anbi geregistreerd zomer jaar TG s in Nederland drugvrije therapeutische gemeenschappen bestaan 40 jaar in ons land De vriend, zomer

2 Van de redactie Dit jaar bestaat de TG in Nederland 40 jaar. De eerste drugvrije therapeutische gemeenschap in ons land was de Emiliehoeve, destijds opgericht door Martien Kooyman. Het toenmalig psychiatrisch centrum Bloemendaal zag wel wat in zijn experiment en gaf hem de beschikking over een oude boerderij van boer Vreugdenhil, de Emiliehoeve. De rest is geschiedenis. Er volgden veel ups en downs. De eerste tientallen jaren groeide het aantal TG s in Nederland snel. De laatste jaren zijn minder succesvol. De TG heeft het in ons land moeilijk. Dit in tegenstelling tot in veel andere landen binnen en buiten Europa. In dit nummer staat een verslag van het jubileum van de TG de Kiem in België. Ongelofelijk wat daar gebeurt, honderden toehoorders, vele bekende sprekers uit binnen- en buitenland. Zelfs de Minister hield een inspirerend verhaal en feliciteerde de Kiem met haar succes. En dat terwijl het lustrum van de Emiliehoeve niet of nauwelijks gevierd is. Onze vereniging streeft ernaar om alsnog dit najaar een reünie te organiseren voor oud-bewoners en -medewerkers van de EH. In het najaar 2011 gingen de plannen van het Ministerie van VWS om de TG s in te krimpen gelukkig van de baan. Maar helaas doet het Ministerie nog steeds pogingen om de financiering af te knijpen en te streven naar meer ambulante behandeling. Hierdoor kan bij een TG de omvang zodanig verminderen dat resterende beddencapaciteit onvoldoende is om een succesvolle TG te runnen en gebruik te maken van de ook financiële - voordelen die deze behandelvorm biedt. Persoonlijk ben ik helemaal niet tegen het streven naar meer ambulante behandeling. Ik geloof dat veel verslaafden onnodig opgenomen zijn en blijven, terwijl er in feite weinig gebeurt. Let wel, ik preek geen heiligverklaring van de TG. Alles wat werkt is mijns inziens per definitie goed, of het nu de AA of CA is, een ambulant spreekuur, het Minnesota-model of een vorm van TG. Maar er is een categorie verslaafden waarvoor de TG een goede behandeling biedt en een uitzicht op een leven zonder afhankelijkheid van middelen. Veel verslaafden, waaronder ikzelf, hebben in het verleden met succes deze kans gegrepen en hebben nu een baan, een huis, een gezin, betalen belasting, maken geen aanspraak meer op sociale vangnetten en zorg en komen niet in aanraking met Politie en Justitie. In dit nummer schrijft onze voorzitter Martien Kooyman hier meer over. Ook onze correspondentie met Minister Schippers, waarvan een brief in dit nummer is afgedrukt, getuigt hiervan. Met trots vermelden wij dat de Vriendenvereniging een nieuwe website heeft, te vinden op: Let op, het oude adres wordt niet automatisch doorgelinkt. Onze vorige provider bleek niet bereid om dit voor ons te regelen. Maak dus een favoriet van het nieuwe adres. Tenslotte wijs ik u op de volgende Algemene Ledenvergadering van onze vereniging op 18 september a.s. U bent van harte uitgenodigd! De uitnodiging en agenda worden later rondgestuurd. We zijn weer met veel plezier te gast bij Triple-Ex. In deze bijeenkomst zal zoals gebruikelijk ook weer een film getoond worden, deze keer een documentaire over de Haagse Verslavingszorg, die in première ging bij het symposium ter gelegenheid van het afscheid van Chris van der Meer bij Palier, waarover verderop in dit nummer meer. Kees van Eendenburg 2 De vriend, zomer 2012

3 Bericht van de Voorzitter Dit jaar bestaat de drugvrije behandeling in Nederland 40 jaar. Op 14 februari 1972 werd de Emiliehoeve opgericht als eerste drugvrije therapeutische gemeenschap in Nederland en na Alpha-House en Phoenix-House in Engeland de derde in Europa. In de loop van de jaren is het programma zich blijven ontwikkelen op basis van nieuwe inzichten. Hoewel het een bijzonder succesvolle behandeling is voor verslaafden, blijkt het nog steeds moeilijk om deze in Nederland in te passen in de bestaande structuur van de verslavingszorg. In veel landen wordt de therapeutische gemeenschap voor verslaafden op grote schaal succesvol toegepast. In Europa worden er momenteel Martien Kooyman ongeveer bewoners in therapeutische gemeenschappen behandeld. Nog vorig jaar heeft het bestuur van de Vriendenvereniging een actie moeten voeren om te voorkomen dat het plan om de capaciteit van de Emiliehoeve te halveren doorgang vond. De Emiliehoeve kan in de huidige omvang blijven bestaan. Ook het programma van Project 4, het eerste project in Nederland voor verslaafde ouders met kinderen, die tijdens de behandeling in een rijtjeshuis wonen, kon mede dankzij onze acties in een verbeterde vorm blijven bestaan. Het door minister Schippers gepresenteerde plan om binnen zeven en een half jaar een derde van de bedden voor psychiatrische patiënten te laten verdwijnen is op zichzelf goed voor bepaalde categorieën psychiatrische patiënten, maar desastreus voor de klinische verslavingszorg. Het betekent geen bezuiniging, maar voor drugsverslaafden juist een toename van de kosten voor de gemeenschap. Door de beperking van het aantal klinische behandelplaatsen gericht op abstinentie, waarvoor nu al wachtlijsten bestaan, zullen overlast en kosten voor politie, advocaten, gevangenissen en huizen van bewaring, meer langdurige en uitzichtloze ambulante begeleiding, toename van ziekenhuisopnamen en andere medische zorg, sociale voorzieningen en uitkeringen toenemen. Succesvol behandelde verslaafden zullen deze uitgaven niet meer veroorzaken en zullen een bijdrage leveren aan de samenleving doordat ze belasting betalen, een baan hebben, een huis bewonen, een gezin hebben, etc. Voor een therapeutische gemeenschap als de Emiliehoeve is een minimum capaciteit van 30 bedden nodig, alleen dan zijn er voldoende bewoners aanwezig die lang genoeg aan het programma deelnemen om er verantwoordelijkheid voor te dragen. Hierdoor is het mogelijk dat de medewerkers van het programma slechts tijdens kantooruren aanwezig zijn en dat zij in de avonden en weekends alleen telefonisch bereikbaar zijn. De besparing in kosten van programma s als de Emiliehoeve en Triple-Ex is, zelfs als slechts eenderde van de mensen die zijn opgenomen vrijkomt van zijn of haar verslaving (wat een voorzichtige schatting is), zodanig dat, met aftrek van de kosten voor behandeling, 3,5 mln. Euro per jaar bespaard wordt voor de samenleving. Hopelijk kunnen we bij het 50-jarig bestaan van de drugvrije behandeling terugzien op een grotere erkenning voor deze aanpak in ons land. Martien Kooyman, Voorzitter Vereniging Vrienden van Drugvrije Programma s Bezoek prinses Beatrix aan de Emiliehoeve 1976 De vriend, zomer

4 De eerste tien jaar van de Emiliehoeve Martien Kooyman, psychiater en oprichter van de Emiliehoeve. Directeur van Op 14 februari 1972 vond de opening plaats van de Emiliehoeve als eerste drugvrije therapeutische gemeenschap voor drugsverslaafden in Nederland. Alle toenmalige hulpverleners aan verslaafden in Nederland waren uitgenodigd. Mijn woorden bij de opening hier komt de eerste plek waar in Nederland drugsverslaafden voorgoed van hun verslaving af zullen komen, werd met de nodige scepsis ontvangen. Tot die tijd bestonden er alleen ambulante programma s. De methadon werd hier in tabletten en later vloeibaar verstrekt. Uit urinecontroles bleek dat de deelnemers massaal bijgebruikten en voorts dat zij snel de banen kwijtraakten die voor hen waren gezocht. Om dit te veranderen was blijkbaar meer nodig. In 1971 woonde ik een toneelstuk bij, opgevoerd door ex-verslaafden, re-entrybewoners van de therapeutische gemeenschap Daytop Village in New York, in een theater in Den Haag. Ik zag daar voor het eerst ex-drugverslaafden. Zij speelden de geschiedenis van hun gebruik en de opname in een therapeutische gemeenschap na. Op het toneel werd onder meer een encountergroep getoond met heftige emoties. Aan het slot kwamen de spelers de zaal in met uitgestrekte armen roepend: Would you love me? ik was toen blij dat ik niet op de eerste rij zat. Door dit toneelstuk raakte ik overtuigd dat een succesvolle behandeling van drugverslaafden mogelijk was, wat door velen toen (en ook nu nog...) voor onmogelijk werd gehouden. Met opzet werden als stafleden geen verpleegkundigen ingezet, omdat zij zijn opgeleid om anderen te helpen, terwijl de kracht van het TG-programma is dat de bewoners moeten leren zichzelf te helpen. Omdat we het Amerikaanse voorbeeld niet zonder meer wilden overnemen, werd aanvankelijk geëxperimenteerd met de zogenaamde democratische vorm van een therapeutische gemeenschap, die toen in de psychiatrie werd toegepast. De bewoners hadden evenveel stem als de stafleden wat resulteerde in het vermijden van moeilijke zaken en het kiezen voor bijvoorbeeld naar het strand gaan of in bed blijven liggen in plaats van in de tuin werken. In de groepsgesprekken werden geen emoties getoond. Het werd een antitherapeutische gemeenschap met subgroepen en het vermijden van confrontaties. In juli 1972 werd door mij samen met Gerrit van Wijk, een Zuid Afrikaanse psycholoog die de eerste drie jaar op de Emiliehoeve heeft gewerkt en daarna een therapeutische gemeenschap in Kaapstad stichtte, deelgenomen aan een marathon encountergroep. Deze werd geleid door Denny Yuson, een exverslaafde, voormalig staflid van Phoenix House New York en ex-directeur van Phoenix House Londen. Deze groep duurde 54 uur met 4 uur slaap. Nog in de volgende week werden op de Emiliehoeve encountergroepen ingevoerd waarin de bewoners werden uitgenodigd elkaar aan te spreken op hun gedrag en daarbij de opgeroepen emoties te uiten. Door deze groepen veranderde de sfeer in huis totaal. Eerlijkheid en het confronteren van negatief gedrag werd de nieuwe houding van staf en bewoners. Nadien werden me hulp van consulenten, voormalige stafleden van Amerikaanse en Engelse therapeutische gemeenschappen, meerdere methoden uit de Amerikaanse therapeutische gemeenschappen ingevoerd, zoals de hiërarchische structuur van staf en bewoners, waarbij de bewoners verantwoordelijkheid kregen voor de dagelijkse gang van zaken in huis. Er kwamen duidelijke basisregels: geen drugs, geen alcohol, geen geweld of het dreigen ermee en geen onderlinge seks. Er werden geen drugs meer gebruikt. De Emiliehoeve werd een therapeutische gemeenschap met een filosofie gebaseerd op: jezelf leren helpen met de hulp van anderen. Dit gebeurde allemaal in het eerste jaar, 40 jaar geleden. Aan het programma werden toegevoegd: een introductiecentrum en een terugkeerprogramma in het halfweghuis Maretak in de stad, geleid door Robert Chênevert. Een verdere ontwikkeling was de introductie van morning-meetings, seminars, peergroepen en leerervaringen. Ook zaken, die later weer werden afgeschaft, zoals het kaalscheren, als iemand terugkwam na te zijn weggelopen en het dragen van borden met teksten als leerervaring Deze gebruiken uit de begintijd van de Amerikaanse therapeutische gemeenschappen, die wel positief uitpakten voor de betrokkenen, hebben het imago van de Emiliehoeve ernstig beschadigd. Hoewel ze al ruim dertig jaar geleden zijn 4 De vriend, zomer 2012

5 afgeschaft is dit beeld bij sommige mensen blijven hangen. Als eerste verslavingsinstelling werden door de Emiliehoeve ouders van bewoners uitgenodigd om aan oudergroepen deel te nemen, geleid door de maatschappelijk werkster Cobie Bos. In het later door mij vanuit de Erasmus Universiteit uitgevoerd promotieonderzoek bleek, dat als tenminste een ouder minimaal twee oudergroepen had bijgewoond, de kans op een succesvolle behandeling meer dan twee maal zo groot was! Er werd vriendenvereniging opgericht om de activiteiten te ondersteunen, die buiten het ziekenhuisbudget vielen. Toen bleek, dat de behandeling op de Emiliehoeve succes had (de helft van alle opgenomen bewoners bleek twee jaar na het einde van hun behandeling niet meer afhankelijk van drugs of alcohol) ontstond vooral bij hulpverleners kritiek, zoals het is een druppel op de groeiende plaat. Anderen waren wel in de methode geïnteresseerd. De Emiliehoeve was na twee TG s in 1972 Engeland de eerste drugvrije TG op het vasteland van Europa en werd een rolmodel voor veel programma s. De deelname aan een weekendworkshop op de Emiliehoeve, waarbij de hulpverleners werden ingedeeld in groepen geleid door de bewoners, was voor sommigen aanleiding hun visie op de behandeling van verslaafden drastisch te veranderen. Op de eerste dag van deze workshop bleven de stafleden onzichtbaar. Ook de encountergroepen werden door bewoners geleid. De volgende dag gaf de staf informatie over de filosofie en de behandeling van de TG. Na deze workshop werden verschillende TG s gestart zoals de Essenlaan in Rotterdam en de Rode Brug in Utrecht. Andere instellingen namen het programma over: De Breegweestee en Hoog Hullen in Eelde. Staf van de Emiliehoeve trainde staf van de nieuwe TG in Oirschot en Welland in Heerlen; in België De Kiem, De Sleutel, De Spiegel en Trempoline, in Italië het Centro Italiano di Solidariéta in Rome en Kethea in Griekenland. Helaas zij in Nederland een aantal van deze TG s ondanks een succesvolle behandeling opgeheven of veranderd in een medisch model kliniek. In het buiteland namen de TG s in aantal toe. In 2012 zij er in Europa ruim personen opgenomen in een TG programma. Toen er meer dan dertig bewoners waren opgenomen op de oude boerderij, die een officiële capaciteit had van tien bedden, werden plannen gemaakt voor nieuwbouw. Negen maanden na de goedkeuring van de bouwtekeningen kon in op 31 augustus 1976 het nieuwe gebouw worden geopend door, toen nog Prinses, Beatrix (die daarvoor al enige malen de verschillende programmaonderdelen had bezocht) en de Minister van Justitie Mr. van Agt. Ex-bewoners werden opgenomen in de staf. Een aantal van hen werd hoofd van de T.G. zoals Edo Uffen en Wayne Laudermilk. Het detoxificatiecentrum De Weg werd opgericht om de kandidaten voor te bereiden op een opname in de Emiliehoeve of in het, naar model van de Emiliehoeve opgezette, dagcentrum Het Witte Huis. In 1980 was Emiliehoeve gastheer van de vijfde World Conference of Therapeutic Communities, met als een van de hoogtepunten de fietstocht van ruim vijfhonderd deelnemers, vanuit Noordwijkerhout naar de Emiliehoeve. Veel van de enerverende gebeurtenissen uit de eerste tien jaar van de Emiliehoeve zijn terug te vinden mijn proefschrift dat ik schreef over de therapeutische gemeenschap als een succesvolle behandeling voor drugsverslaafden. Bij het tienjarig bestaan nam ik afscheid als directeur van het programma, om later weer terug te keren als voorzitter van de vriendenvereniging van drugvrije programma s. DE BELANGRIJKSTE CONCLUSIES UIT DE EERSTE TIEN JAAR WAREN: Hoe langer het verblijf was in het behandelprogramma hoe groter het succes. Als ouders betrokken waren d.m.v. oudergroepen was het succes meer dan tweemaal zo groot en wel omdat de bewoners daardoor langer in het programma bleven. De behandeling in een therapeutische gemeenschap moet gevolg worden door een vervolgbehandeling in een re-entry huis. Van hieruit kunnen opleidingen worden gevolgd en werk gevonden. Pas hier is individuele begeleiding goed op zijn plaats. Van degenen die het gehele programma afmaakten bleek 80% twee jaar na vertrek uit het programma niet meer verslaafd. Als de TG voldoende bewoners heeft (tenminste dertig) zij er voldoende deelnemers die langer aanwezig zijn zodat de bewoners zelf de verantwoordelijkheid kunnen dragen voor het huis in de avonden en het weekend. Dit betekent dat alleen overdag op weekdagen medewerkers aanwezig zijn. In de avond en in het weekend is een dienstdoend staflid eventueel telefonisch bereikbaar (hier werd overigens zelden gebruik van gemaakt). Ex verslaafden die het programma met succes hebben afgerond kunnen na een externe opleiding een belangrijke rol vervullen als afdelingshoofd of medewerker in het behandelteam. De groepsbijeenkomsten zijn tijdens het verblijf naast de verantwoordelijkheid voor taken in het huis (koken, schoonhouden en onderhoudswerkzaamheden, tuin en dierenverzorging, bewonersadministratie) de belangrijkste therapeutische elementen bij de behandeling in een therapeutische gemeenschap. Een door alle bewoners en stafleden ondersteunde behandelfilosofie, namelijk: jezelf leren helpen met hulp van anderen, is essentieel voor het succes van de behandeling. De vriend, zomer

6 Deel van de oplossing Onderstaand artikel gaat over ontwikkelingen in het Programma van de Emiliehoeve, resp. in de jaren tachtig en negentig. De auteur, Chris van de Meer, was in die tijd als psychiater betrokken bij het programma. Onlangs nam hij afscheid hij als directeur bij Palier als psychiater bij Triple-Ex en Weerlanden, de nieuwe kliniek voor verslaafde justitiabelen met LVB- (licht verstandelijke beperkingen) problematiek. JAREN TACHTIG: DEEL VAN DE OPLOSSING Belangrijk was in 1980 het organiseren door de Emiliehoeve van de conferentie van de World Federation of Therapeutic Communities) voor therapeutische gemeenschappen in Noordwijkerhout. Gedurende een week was het programma het bruisend middelpunt voor alle kopstukken van de internationale TG-beweging. Het was te beschouwen als een blijk van waardering voor het vele missionaire werk dat tot dan toe door staf en bewoners was verricht. Zowel binnen Nederland als in tal van Europese landen was immers actief bijgedragen aan het verspreiden van het gedachtegoed van de TG. ners die terugkeerden na weglopen) werden zonder problemen afgeschaft. Niet alle aanpassingen verliepen overigens soepel. Het introduceren van het werken met behandelplannen stond op gespannen voet met de kern van de TGbenadering, waarbij de staf vooral een begeleidende en bewakende rol heeft, maar waarbij het veranderings- en groeiproces zich vooral tussen de bewo- INHOUDELIJKE AANPASSINGEN Al snel ontstond binnen het Haags Drugvrije Programma de behoefte aan een eigen detoxificatieafdeling. Opiaten hadden inmiddels de amfetamines als belangrijkste middel verdrongen en door het toegenomen methadongebruik werd ambulant afkicken moeilijker. De detox De Weg was overigens ook grotendeels op het zelfhulpmodel gebaseerd, waardoor de aansluiting op de Emiliehoeve gegarandeerd was. Het van oorsprong Amerikaanse model van de Emiliehoeve kreeg stap voor stap meer eigenheid, paradoxaal genoeg onder leiding van de uit Amerika afkomstige Wayne Laudermilk. Sommige aanpassingen aan de Nederlandse cultuur, andere aan de wetgeving, veelal als resultaat van zelfverworven inzichten van staf en bewoners. En er kwam aandacht voor het individu en de individuele behoeften. De slaapzalen werden verbouwd tot meerpersoonskamers, de overalls verdwenen. Ook andere opvallende uiterlijke kenmerken van de Emiliehoeve (het dragen van tekstborden, het haarknippen van bewo- 6 De vriend, zomer 2012

7 ners afspeelt. Ook het klachtrecht en Wet Geneeskundige Behandelovereenkomst lieten zich niet gemakkelijk incorporeren, met name in relatie tot de vrijheidsbeperkende maatregelen van de TG-waarin de bewoner pas geleidelijk rechten opbouwt. FILOSOFIE Bij alle wijzigingen moest de kern van de hiërarchische TG bewaard worden, namelijk een veilige plaats waar verwaarloosde, geschonden en vaak gedragsgestoorde verslaafden (soms voor het eerst) leren op een positieve wijze met anderen om te gaan. Om zo te leren een succes van hun leven te maken, zonder hun toevlucht te nemen tot drugs of andere vluchtpatronen. De kern omvat een model dat duidelijke grenzen stelt aan de bewoners via een strakke structuur met regels en sancties, met hiërarchie en fasering. Een model dat tevens maximale verantwoordelijkheid geeft aan haar deelnemers, om hen op deze wijze uit te dagen tot verandering in gedrag en op weg naar een beter zelfbeeld. Maar ook een model dat richting geeft aan de verandering via een expliciet normen- en waardensysteem, via concepten en via de filosofie. FOLLOW-UP Dat een dergelijk systeem uiterst krachtig werkt, bleek eind jaren tachtig bij de tweede grote follow-up studie over de cohorten Van de voltooiers bleek 87% duurzame abstinentie en maatschappelijk herstel bereikt te hebben, bij een gemiddelde follow-up termijn van bijna drie jaar. Van de totale groep bewoners (inclusief vroege weglopers) bleek 31% een succes te zijn geworden. Opnieuw was aangetoond dat dit steeds professioneler werkende maar nog immer creatieve model, dat in de (aan harm reduction verslaafd geraakte ) buitenwereld soms aan forse kritiek blootstond, een volwassen en effectieve behandelvorm voor ernstige verslavingsproblematiek was geworden. Er kwam aandacht voor het individu en de individuele behoeften JAREN NEGENTIG: NIEUWE DELEN VAN DE OPLOSSING Van eiland naar zorgnetwerk In de jaren negentig verandert in hoog tempo de context van de Emiliehoeve. Zorg op maat dringt ook door tot het verslavingscircuit, terwijl tevens de noodzaak om samen te werken met justitie steeds dringender wordt. Vrij plotseling weet de Emiliehoeve zich omringd door programma s als de Ambulante Behandeling (1991), Mistral (1993, kortdurend programma), Projekt 4 (1994, vrouwen met kinderen), Triple-Ex (1995, justitiabelen), en het Motivatiecentrum (1996, laagdrempelige instroom). Door de start van deze voorzieningen kreeg het proces van een vrij gesloten therapeutische gemeenschap naar een meer open netwerk van verslavingszorg hierdoor een sterke impuls. Terwijl de Emiliehoeve in de beginjaren er ondermeer op was gericht om elders steun te verlenen bij het opzetten van soortgelijke programma s, wordt in deze periode meer de nadruk gelegd op ontwikkeling van een eigen circuit. Met de komst van de verschillende afdelingen is de Emiliehoeve niet meer het veilige, voor de buitenwereld afgeschermde, vrijstaatje van weleer. Met bewoners van verschillende afdelingen worden gezamenlijk therapeutische groepen gedaan. Vrouwen van het Projekt 4 kunnen aan het dagprogramma van de Emiliehoeve deelnemen zonder bewoner te zijn. Met Triple-Ex wordt het leerwerkcentrum opgericht en bemand. Het (eigen) Re-entry programma verzorgt nazorg voor alle programma s van het Verslavingscircuit Bloemendaal. STICHTING VERSLAVINGSZORG ZUID- HOLLAND-NOORD Sinds medio 1996 is ook op bestuurlijk niveau de circuit- en centrumvorming zover gevorderd dat de verslavingszorg van Bloemendaal, Stichting Rosenburg en Centrum Zeestraat samen opgaan in de Stichting Verslavingszorg Zuid- Holland-Noord. Hierdoor wordt de ontwikkeling naar brede, doelgroep gerichte zorgprogramma s vergemakkelijkt. Ook komt continuïteit van zorg tussen voorheen zeer verschillende programma s (bijvoorbeeld De Emiliehoeve en Methadonprogramma) binnen bereik. DE BEWONERS De gemiddelde leeftijd van de bewoners ligt hoger en het aantal polydruggebruikers neemt toe. Dit betekent: langer verslaafd en zwaardere maatschappelijke problematiek, zoals langere werkloosheid, detentie, sociale neergang en mislukte behandelingen. Nog steeds is heroïne het belangrijkste middel, maar steeds vaker is cocaïne de belangrijkste ontregelaar. Het gebruik ervan veroorzaakt veelal agressie, psychopathologie en sociale verloedering. Daarmee is de typische bewoner van de Emiliehoeve een langdurig polydrugverslaafde met forse psychische en sociale problemen. VAN BEWONER NAAR CLIËNT Ook nieuwe wetgeving (BOPZ, WGBO, en WMCZ), maakt het de therapeutische gemeenschap niet gemakkelijk. Waar vrijheden, verantwoordelijkheden en privileges in de Emiliehoeve moeten worden verdiend als onderdeel van het sociaal leersysteem, stelt de nieuwe wetgeving deze al haast bij voorbaat aan de cliënten ter beschikking. Beperkende en controlerende maatregelen worden aan strenge regelgeving onderworpen. Er moet veel op papier worden gezet en de cliënt heeft inzage in de stukken. Het netto effect is een lossere structuur voor de bewoners, meer conform de normale samenleving en hogere eisen aan de medewerkers. Of de therapeutische kracht behouden blijft, zal onderzoek moeten uitwijzen. VAN AFDELING NAAR LEERWERK- TRAJECT De wijze waarop de Emiliehoeve haar bewoners p het arbeidsproces voorbereidde, was typisch voor een therapeutische gemeenschap: dagelijkse activiteiten ten behoeve van de gemeenschap, georganiseerd in afdelingen met een hiërarchische structuur. Het hoofddoel was eerder therapie dan vaardigheidstraining. Emiliehoevebewoners werden goede werkers maar in de maatschappij bleken arbeidsgat en scholingstekorten toch vaak bepalend voor het werkniveau, dat zij konden verrichten. In 1995 werd de overgang naar leerwerktrajecten gemaakt, eerst op de Emiliehoeve, later op het leerwerkcentrum t Filiaal, dat samen met Triple- Ex werd opgericht. Vier dagdelen per week doen de bewoners van de Emiliehoeve een opleiding naar keuze. Dit doen zij samen met de deelnemers van andere programma s van het Verslavingscircuit Bloemendaal. Op Re-entry is sindsdien een sterke toename te zien van bewoners die een opleiding zijn gaan volgen. Chris van der Meer De vriend, zomer

8 Enige citaten uit de actualiteit, met daarbij het commentaar van Martien Kooyman Citaat 1 Minister Edith Schippers van VWS in het januarinummer van 2012 van Psy, Tijdschrift over Geestelijke Gezondheid en Verslaving: Ach, die dbc s. Iedereen die ik spreek in de GGZ zegt dat die dingen waardeloos zijn. Het is vreselijk, je kunt er niets mee. Ze zeggen heel weinig over het resultaat van de behandeling. Eigenlijk moeten ze weg. Maar dat kan ook op termijn, want de GGZ heeft een enorme stap gezet op het punt van de ROM-routine outcome monitoring. Met dat system kun je financieren op basis van het resultaat van je behandeling, in plaats van het aantal behandelminuten, zoals nu gebeurt met de dbc s in de GGZ. Dan krijg je dat goede initiatieven worden beloond. Kritische opmerking van Martien Kooyman hierover: De ROM is een onderzoek naar de tevredenheid van cliënten. Enige jaren geleden werd een dergelijk tevredenheids onderzoek bij cliënten, die opgenomen waren in Triple-Ex vergeleken met een onderzoek naar het resultaat van hun behandeling door middel van een follow-up onderzoek na hun ontslag. Er bleek geen correlatie te bestaan tussen de mate van tevredenheid tijdens de opname en het resultaat van de behandeling. Zo waren er cliënten die tijdens hun opname ontevreden waren die succesvol waren na ontslag en cliënten die tevreden waren geweest over hun behandeling tijdens de opname die kort na vertrek waren teruggevallen in hun oude verslavingsgedrag. Citaat 2 Prof. Dr. Jo Hermanns, Hoogleraar Opvoedkunde aan de Universiteit van Amsterdam op het congres van de Raad voor Strafrechtstoepassing en Jeugdbescherming op 29 maart 2012 : De evidence based gedragsinterventies die momenteel worden toegepast bij gedetineerden moeten worden uitgevoerd in een situatie waarin ermee na de trainingen kan worden geoefend. Dit is binnen het gevangeniswezen niet het geval, ook niet in de Inrichtingen voor Stelselmatige Daders. Bij een dergelijke uitvoering kan er geen enkel resultaat van worden verwacht. Correspondentie de voorgenomen bezuinigingen in de GGZ Op 23 december 2011 schreven de ondernemingsraden van de verslavingszorginstellingen in Nederland een open brief aan de regering, de tweede kamer en zorgverzekeraars waarin opgeroepen werd om de bezuinigingen in de gezondheidszorg met betrekking tot de behandeling van verslaafden te heroverwegen. De Vereniging van Vrienden van Drugvrije Programma s heeft zich hierbij aangesloten door op 31 december 2011 een open brief te schrijven aan de regering, de tweede kamer en de zorgverzekeraars. In deze brief stelden wij dat door deze bezuinigingen niet alleen het personeel in de kou komt te staan, maar ook de verslaafden. Wij wezen nogmaals op de positieve resultaten van behandeling in een TG. Minister Schippers heeft hier per brief van 1 maart 2012 op gereageerd. Deze brief drukken wij hier af. Later bleek toch dat deze plannen steeds concreter werden en daarom klommen wij weer in de pen en schreven op 25 juni 2012 een nieuwe brief, waarin we ons standpunt verder onderbouwden. We zijn natuurlijk heel erg benieuwd naar haar reactie! Kritische opmerking van Martien Kooyman hierover: Prof. Dr. Jo Hermanns was in het verleden lid van de Erkenningscommissie Gedragsinterventie van het Ministerie van Justitie. Een van de voorwaarden waaraan het werken met de erkende gedragsinterventies moet voldoen is de mogelijkheid om het geleerde in de praktijk te oefenen. Deze gedraginterventies worden momenteel in de vorm van groepstrainingen voor gedetineerden uitgevoerd door van buiten de inrichtingen komende medewerkers van reclasseringsinstellingen. Er wordt na de trainingen niet meer op het geleerde teruggekomen. 8 De vriend, zomer 2012

9 De vriend, zomer

10 Terug in het Programma door Hans Bogers Ervaringen van een preventiewerker van het begin van De Emiliehoeve, die daar na een aantal jaren weer terug keerde. Van het Utopische Synanon en het leven in een Bhagwan commune naar het meedraaien in de Haagse methadonbus en het werken met gedetineerde verslaafden in het Huis van Bewaring is een lange weg. Maar dit waren andere tijden in de gezondheidszorg. Ingegeven door de onhoudbaarheid dat de verschillende hulpverleningsinstellingen die zich met de verslavingszorg bezig hielden nauwelijks bereid waren om samen te werken, hadden de instellingsbesturen besloten dat de welhaast sektarische richtingenstrijd in hulpverleningsland maar eens afgelopen moest zijn. Verslavingszorg claimde een groeiend marktaandeel van de gemeentebegroting; ook de junk werd steeds meer gezien als een cliënt die een bepaalde dienst afnam en van hulpverleners werd verwacht een daarop afgestemd product af te leveren. Voor moderne no nonsens bestuurders maakte het niets uit of het product bestond uit een schone spuiten omruil programma, een onderhoudsdosis methadon van de bus of een uitgebreid therapeutisch programma à la Emiliehoeve. Efficiency en meetbare resultaten reisden in het voetspoor van de bedrijfseconomen, dat na het onderwijs nu ook in de gezondheidszorg de nieuwe sleutelwoorden macht inbliezen. Zoals altijd bij zoveel overdosis ijzeren logica waren er geen passende hokjes voor de bevlogen idealisten; deze types verdwenen uit het gezichtsveld van het reguliere verslavingsveld. In de nieuwe opzet werd een centrale computer gepresenteerd waarin alle cliënten c ontacten centraal geregistreerd zouden worden. Het grote gebeuren was natuurlijk dat de directies de medewerkers van de verschillende instellingen verplicht hadden om eens over de schutting van de eigen behandelovertuigingen bij elkaar in de keuken te gaan kijken. Buiten allerlei stereotiepe voorstellingen over elkaars werkwijze was er de voorgaande jaren opmerkelijk weinig inhoudelijke uitwisseling geweest. Voor mijzelf was dit een moeilijk punt. Vanuit het standpunt van efficiënte hulpverlening was samenwerking natuurlijk de hoogste tijd. Het was eigenlijk te zot voor woorden, al die versplinterde belangen die uit dezelfde subsidieruif aten en die, als puntje bij paaltje kwam, vooral aan de instandhouding dachten van hun eigen toko, zoals de programma s in hulpverleningstaal heetten. Toetreding tot het samenwerkingsverband was in het licht van de bedrijfsvoering gewoon een must. Maar weinig collega s wisten nog iets af van de oorsprong van de Emiliehoeve, de inspiratie, het optimisme en het geloof in eigen kracht van de mensen van Synanon. Voor mij betekende de samenwerking met die andere programma s het definitieve afscheid van de anarchie en de tegendraadsigheid van mensen die de destructieve krachten van de verslaving omgezet hadden in een onstuimig verlangen om zelf hun leven vorm te geven. Met de intrede van de centrale computer en de collegiale uitwisseling met hulpverleners die het werken met verslaafden als een onderdeel van hun loopbaan beschouwden, trad de Emiliehoeve onherroepelijk toe in het zog van de verslavingsindustrie. Concreet betekende dit alles dat medewerkers van het methadonprogramma bij de Emiliehoeve mee zouden gaan draaien, op mijn beurt zou ik er ook aan moeten geloven om met de methadonbus mee te rijden. Het was 15 jaar geleden dat we met honderden mensen voor het Stadhuis gedemonstreerd hadden tegen de komst van de methadonbus. Geen dope, maar hoop! Geen dokters als staatsdealers! Dit waren nog de vriendelijkste teksten op de spandoeken, waar ik samen met verontwaardigde bewoners en andere ongeruste burgers zelf nog achter had gelopen. Zijn alle overtuigingen gewoon zo makkelijk inwisselbaar? vroeg ik mij af. 10 De vriend, zomer 2012

11 Van de Synanon filosofie, dat verandering voor iedereen mogelijk was, naar de laissez faire van een methadonprogramma, dit alles onder de dwingende economische werkelijkheid van een gestroomlijnde gezondheidszorgkoepel? Waren dat de nieuwe eisen van de tijd? Mijn zes jaren in de Bhagwan commune Anubhava op het Groningse platteland zorgden voor een aardige cultureshock om weer in het stramien van een grote stad en een vaste baan te wennen. Ik belde enkele bekenden op uit Den Haag en vertelde dat ik weer in de stad was en werk zocht. De reacties waren gevarieerd; bij een aantal mensen bespeurde ik een nauwelijks verholen triomfantelijke ondertoon. Je kon ze horen denken; zie je nou wel, al dat sektarische gedoe dat leidt gewoon nergens toe. Nu komt ie weer met hangende pootjes bij ons aankloppen. De meeste mensen hadden intussen geïnvesteerd in opleidingen en hadden via de daarbij horende promoties de smaak van upward mobility aardig te pakken gekregen. In die tijd stonden de media bol van de onthullingen over Bhagwan, Sheela, vergiftigingen en het hele opgeblazen gedoe met geld en macht in Oregon. Het had zeker gescheeld als ik me faliekant had gedistantieerd van alles wat met Bhagwan te maken had, en me zou scharen bij de mensen die in duizend maal eenvoudiger situaties op afstand zulke haarscherpe diagnoses konden stellen. Ondanks dat de jaren met Osho mij met meer dan lege handen deden staan in mijn maatschappelijke functioneren, heb ik het nooit over mijn hart kunnen krijgen om voor buitenstaanders dit alles af te vallen. Ik droeg dan wel weer een blauwe spijkerbroek en had de onbewuste kledingcode van de stadsmensen weer overgenomen toen ik nieuwe uniformen in de warenhuizen ging aanschaffen, maar van binnen was ik verder losgeslagen van de grote sektes die opgroeien zonder zich hiervan bewust te zijn. De directeur van de Emiliehoeve was nu Wayne Laudermilk, een Amerikaanse ex-verslaafde die ik nog kende van de tijd dat hij als bewoner in het programma verbleef. Door de jaren heen was er regelmatig contact gebleven en bij verschillende situaties hadden we in Anubhava zelfs trainingsgroepen gegeven voor personeel van het programma. Wayne vertelde me dat er een vacature vrij zou komen voor coördinator van het introductiecentrum. Dat is geknipt voor jou, je bent verantwoordelijk voor alle intakes en hebt veel contacten met Huizen van Bewaring en andere hulpverleningsinstellingen. Je moet zeker solliciteren. Hij voegde er nog wel aan toe dat ik er rekening mee moest houden dat het therapie-programma wel veel veranderd was sinds mijn vertrek. Een van de eerste veranderingen viel me gelijk al op. Sollicitaties werden nu professioneel georganiseerd. In totaal moest ik vier keer komen opdraven voor gesprekken met het team, personeelszaken, de unit managers en een verplichte psychologische keuring. Zeer tegen mijn zin bracht ik een hele dag door bij een psycholoog die na veel blokken stapelen en vragenlijsten invullen tot de slotsom kwam dat de functie van coördinator te licht voor mij zou zijn. Hij verwachtte competentieproblemen binnen de organisatie. Zowel de directeur van de Emiliehoeve als die van De Weg, had ik nog meegemaakt als bewoners. In die zes jaar tijd waren zij opgeklommen tot directeur en hiërarchisch zou ik onder hen gaan vallen. Het introductie centrum bevond zich aan de rand van de Haagse Schilderswijk en de straat was vernoemd naar zoals het van oudsher bekend stond: het Zieken. In vroegere tijden was hier een gevreesd oord voor t.b.c.-lijders en andere geheimzinnige ziekten gevestigd. Nadat deze kwalen gedemystificeerd waren en zoals dat nu heette: goed behandelbaar waren, werden de hedendaagse angstbeelden geprojecteerd op andere groepen. Dagelijks trok een trieste stoet verslaafden, daklozen, weggelopen jongeren en verwarde psychiatrische patiënten langs het inlooppunt. De taak van de medewerkers van het introductieteam was te beoordelen welke vorm van dienstverlening uit de uitgebreide Haagse sociale kaart aan zou sluiten bij de hulpzoeker. Een vast onderdeel van deze rituele dans was dat de verslaafde zoveel mogelijk wilde bereiken op het gebied van huisvesting, kleding en zorg, dit alles met zo min mogelijk inspanning. Onderscheid tussen wie alleen een dak boven zijn hoofd zocht en bij wie nog ergens ver weg een sprankje hoop op een leven zonder dope gloorde was niet altijd makkelijk te maken. In het kantoortje dronken we veel koffie uit plastic bekertjes en ik werkte daar als enig professioneel opgeleide met een team van ex-verslaafden. DIRK Dirk was met zijn 35 jaar een routinier in de dope scene en had alle afkickcentra van Nederland al met een bezoek vereerd; vaak stond hij binnen enkele dagen weer buiten met een uitgebreide lijst van klachten over de verleende zorg. Dirk was het prototype van de junk die allergisch was om als patiënt aangesproken te worden, terwijl hij tegelijkertijd geen dag in zijn leven gewerkt had en volledig leunde op hetgeen uit de hulpverleningsruif te graaien was. Hij was een polygebruiker, dat wil zeggen dat hij alles door elkaar gebruikte, waarbij vooral de jaren met de amfetaminen hem uitgemergeld hadden, ook zijn gebit liet de kenmerkende sporen zien van het speedgebruik. Vanuit heel zijn uitzichtloze situatie was dit vreemd De vriend, zomer

12 genoeg ook het eerste waar hij zijn binnenkomst mee opende ik heb zo n verrotte kiespijn dat ik al een halfjaar lang iedere dag een buisje paracetamol moet nemen tegen de pijn. Ik wil nu eindelijk wel eens naar de tandarts. Vanuit ervaring wist ik dat dit vaak de openingszetten waren in een heel ritueel waarin een verslaafde aangaf wat hij eigenlijk kwam halen. Waren junks binnen het behandelprogramma door de eerste fase heen, dan was een deel van hun resocialisatie programma dat de tandarts bezocht kon worden. Toch was Dirk niet zeker of hij de opname op het afkickcentrum van de Emiliehoeve de volgende ochtend wel zou halen. Tussen nu en morgen kan nog zoveel gebeuren, om iets zeker te weten moet je me hier aan een stoel vastbinden. was zijn commentaar toen ik hem de overbekende regels voor een opname vertelde. Ik word de laatste tijd hartstikke gestoord van al die stemmen die ik hoor, die me allemaal maar een ding willen laten doen. Ik ben zo para dat ik niet eens meer durf te gaan slapen. Maar daar wordt ik zo versleten van dat ik weer aan de speed ga lopen denken om weer de straat op te durven, zo beschreef hij de vicieuze cirkel waarin hij terecht was gekomen. Waarom weet ik nog steeds niet maar op dat moment besloot ik te breken met een ijzeren regel van de introductie junks moesten zelfstandig de weg naar het afkickcentrum bewandelen. Uit ervaring wisten we dat als ze aan de hand van welwillende hulpverleners de drempel over geduwd werden ze even snel weer vertrokken waren. Morgenochtend om 8 uur kom ik je halen, zorg dat je je tas gepakt hebt, dan breng ik je naar de afkickboerderij. Dirk keek me even ongelovig aan en zei vervolgens Meen je dah nao? en toen ik bevestigend antwoordde zag ik hem snel nadenken om te overzien of dit nou echt wel in de bedoeling lag. Toen ik de volgende dag op de afgesproken tijd de smalle straat met de hoge huizen van de Schilderswijk indraaide zag ik hem al van een afstand op de stoep zitten met de hengsels van zijn weekend tas stevig in zijn hand. Zijn lange zwarte haren waren nog nat en strak achterover gekamd. Tot de dag van vandaag heb ik nooit geweten waarom maar ik wist dat binnen deze subcultuurgroep natte achterovergekamde haren een teken waren dat er iets belangrijks stond te gebeuren. Eenmaal in de auto vertelde hij me nog ruzie gehad te hebben met zijn hospita die genoeg had gekregen van zijn nachtelijk geijsbeer door de kamer en zich vertwijfeld af had gevraagd waarom hij s nachts liep te spoken en overdag met geblindeerde ramen zat. In de auto keek hij strak voor zich uit en zei op een gegeven moment zachtjes: weet je, ik vind dope eigenlijk al heel lang gewoon niet lekker meer, laatst heb ik zelfs staan te kotsen na weer een shot maar ik word gewoon gek van al die foute gedachten in mijn hoofd. Dat gefluister houdt gewoon niet op, hiervan word ik zo vreselijk opgefokt dat ik pas weer een beetje rust krijg als ik dan weer gescoord heb. Ook de kick zegt me niet zo veel meer als de flashes van vroeger, maar ik ben gewoon doodsbenauwd om te stoppen. Als coördinator van het introductiecentrum moest ik eigenlijk altijd contact opnemen met de behandelpsychiater want het horen ven stemmen was een teken van een psychotische beleving. En wanneer de dope dan weg zou vallen binnen het behandelprogramma zouden dit soort verschijnselen zich nogal kunnen verergeren, een contraindicatie voor opname dus. Het horen van stemmen of het zien van dingen die anderen niet zagen kwam beslist veel meer voor, maar het was een van de taboe onderwerpen binnen het programma. STEVEN Na ruim een jaar in behandeling was het voor Steven tijd op stage te komen lopen op het introductieprogramma. Op deze wijze konden cleane ex-verslaafden de junks die zo van de straat kwamen de weg wijzen. Het was een van de grondslagen van de behandelfilosofie dat mensen die in behandeling hun verleden al een flink deel hadden overwonnen, zo de gelegenheid kregen om als een rolmodel voor anderen te functioneren. Steven was een tengere boscreool die zijn jeugd in de bossen van de binnenlanden van Suriname had doorgebracht. Samen met zijn broer was hij op zijn zestiende naar het beloofde land gekomen, maar was al in het eerste halfjaar van zijn verblijf hier terecht gekomen, in het voor Zuid Amerikanen veel bekendere informele dealers circuit. Hij was opgegroeid onder de traditionele bescherming van de Goden en geesten uit het bos. Wellicht kwam het doordat ik veel gereisd had in het Oosten, maar verschillende keren heb ik interessante gesprekken gevoerd met bewoners over wat zij ervoeren in plaats van wat er van hen verwacht werd. Zo sprak Steven over zijn grootvader die een bekend bonuman geweest was in zijn geboortedorp en dat hij pas later gehoord had dat hij overleden was. Hij voelde de geesten van zijn vader sterk om zich heen én ook in mijn dromen zie ik steeds weer mijn grootvaders gezicht en wat schichtig om zich heenkijkend vervolgde hij bijna fluisterend: ze zeggen ook tegen mij dat ik naar mijn dorp terug moet gaan, en dat ik nu veel verkeerde spirits heb en dat zolang die niet verdreven zijn, ik altijd bang zal blijven om weer terug te vallen in het dopegebruik Heeft je grootvader daar ervaring mee met de geesten die dan met dope te maken hebben vroeg ik hem. Na enig denken antwoordde hij: nou niet met de spirits van de dope, want dat was daar toen nog onbekend, maar ik heb daar als jongetje wel uitdrijvingsbijeenkomsten in het bos meegemaakt van een man die teveel uit de fles dronk. Er was toen een bonuman uit het andere dorp gekomen en samen hadden ze met kruiden en gezangen die boze spirit verdreven. Ik zou ook graag zoiets meemaken, want ik heb het idee dat ik nu wel clean ben maar dat ik nog helemaal niet vrij ben. Zijn verhaal stemde me tot nadenken en ik vroeg of hij hier wel eens met andere stafleden over gesproken had. Hij antwoordde van niet, alleen met de donkere jongens, maar die zijn ook een beetje bang voor dit soort dingen. Zij komen trouwens allemaal uit de stad en de mensen daar weten nog maar weinig van dit soort dingen. Toch komt die stem van mijn grootvader steeds weer terug en ik wil daar gewoon naar toe. HET PROGRAMMA Er was een groot verschil met Synanon. In de V.S. had zelfs de meest verlopen junk of afgeslofte alcoholist nog enigszins het benul dat hij iets moest doen om zijn geld bij elkaar te verdienen. Het gebrek aan een sociaal vangnet zorgde ervoor dat mensen zelfs in hun diepste downs zo nu en dan voor iets te eten moesten zorgen. De Nederlandse junks die ik aantrof waren over het algemeen jonger en hadden zich het voorrecht aangemeten om zich over werkelijk niets meer zorgen te maken. Een telefoonnummer dat ze allemaal uit hun hoofd kenden was van hun contactpersoon bij de Sociale Dienst. Dat een sociaal vangnet tegelijk 12 De vriend, zomer 2012

13 in een valkuil kan veranderen, waarbij de Staat als een onverschillige artificiële verzorgster iedere prikkel tot zelfredzaamheid in hulpverleningskanalen om zeep brengt, moge duidelijk zijn. Het model van de Emiliehoeve functioneerde als een uit de kluiten gegroeid pleeggezin, waar de bewoners onderling een oudere broer of zus toegewezen kregen. De staf namen dan de ooms, tantes en vader en moeder posities in. Zo kwam er na de afbreekfase een weliswaar volstrekt kunstmatige, maar door de gedeelde emoties toch een heel werkzame nieuwe levensvorm te voorschijn. Natuurlijk gold dit niet voor iedereen. Een flink aantal mensen haakte al snel af. Zowel in hun schoolopleiding als in de echte fantasie wereld van de T.G. Ook bij de Emiliehoeve waren degenen die om een of andere redenen het programma (het leek inderdaad op een wasmachine die immers ook een voorwas, hoofdwas en nadrogen-behandeling van de vuile was kende: introductie -behandeling-nazorg) voortijdig verlaten hadden, de hardste kritiek. Maar wanneer ik soms jaren later de ouder en grijzer geworden verslaafden, in gezelschap van kinderwagen of veel te grote hond in de stad tegenkwam, bleek iedereen een stuk milder geworden over wat hen op de EH aangedaan was. In een aantal gevallen was er een interessant mechanisme in werking getreden: de aanvankelijke boosheid over het programma hadden deze mensen weten om te zetten in een soort ik zal hun wel eens even laten zien, dat ik het zelf wel kan redden zonder al die heavy encounter groepen en zo. Vaak ook zag je in deze geslaagde weglopers dat ze, nog steeds in overeenstemming met de opzet van het behandelprogramma, hun kwaadheid op de stafleden hadden geprojecteerd. Dat bleek net een meer bereikbare brug te zijn, dan de veelal ongrijpbare jeugdervaringen, die natuurlijk in de eerste plaats de redenen waren dat ze bij de Emiliehoeve voor hulp aangeklopt hadden. Eigenlijk heb ik er toch best veel aan gehad. Was vaak de afsluitende opmerking, waarbij de spontane ontmoeting in de stad, een belangrijke rol had gespeeld. Een aantal andere weglopers zag ik ook veel slechter worden. Zelfs in de Emiliehoeve, met al die succesvolle en soms opgefokt ambitieuze ex-verslaafden, hadden ze het niet gemaakt. Het beetje geloof dat ze in hun lekke persoonlijkheid hadden was hun nu ook nog ontnomen, en zonder er iets voor terug te krijgen zonken zij nog verder in hun gevoel van onwaardig zijn. Na de eerste euforie waarin een aantal mensen gered waren van een wisse dood, ontstond al snel de misleidende overtuiging die door veel mensen gemaakt wordt die iets meegemaakt hebben dat hun leven een onverwachte wending gaf. De gedachtegang ging dan vervolgens dat het ook voor iedereen in een vergelijkbare situatie van toepassing zou zijn, maar gelukkig bleek ook hier de realiteit complexer te zijn dan een behandelprogramma of wat voor ander magisch middel dan ook kon waarmaken. Na de jaren van therapie met de mensen die de onderkant van deze samenleving hadden gezien ontstond bij mij steeds meer de behoefte om uit de stad te vertrekken, contact met de aarde en het werken vanuit een zelfstandige positieve ervaring. HANS BOGERS (1952) Hans Bogers werd tijdens zijn werk in de afdeling Dennendal, waar zwakbegaafden als normale mensen werden behandeld, tot driemaal toe door het stichtingsbestuur van het psychiatrische ziekenhuis in Den Dolder ontslagen voordat Dennendal door de politie werd ontruimd. Hij vertrok naar India en hoorde in een ashram over Synanon, een leefgemeenschap in Californië, waar verbluffende resultaten werden bereikt met verslaafden. Hij besloot Synanon te bezoeken, hoorde daar over de psychiater Martien Kooyman, die in Nederland in een therapeutische gemeenschap voor verslaafden opgezet had. Terug in Nederland solliciteerde hij bij de Emiliehoeve, werd op grond van zijn voorgeschiedenis aangenomen als preventiemedewerker. In die functie heeft hij van 1975 tot 1978 spectaculaire dingen gedaan, zoals in de opleiding van politieagenten de agenten in rollenspelen laten spelen als drugverslaafden en ex-verslaafden als agenten. Ook presteerde hij het om een groot gedeelte van de bevolking van Culemborg via leerkrachten, hulpverleners en studenten van de sociale academie te betrekken bij preventieaktiviteiten. Na deze periode heeft hij onder meer in Groningen een commune opgezet, waarna hij zich aansloot bij de Baghwan beweging. Deze commune werd op last van de dorpsautoriteiten na enige jaren gesloten wegens het ontbreken van bouwvergunningen. In 1990 keerde Hans weer terug naar Den Haag, waar hij hoofd werd van het introductieprogramma van de Emiliehoeve. Over deze periode gaat het artikel van hem in deze Vriend. Door een hersenbloeding en de ziekte van Parkinson is hij thans beperkt in zijn mogelijkheden. Hij is actief in de vereniging van Parkinsonpatiënten. Hij wees recent in vakbladen op niet bekende bijwerkingen van anti-parkinson middelen. Ook heeft hij Salsa-dansgroepen opgezet voor patiënten met deze ziekte. De vriend, zomer

14 EFTC Oxford september 2011 Mede dankzij de financiële ondersteuning van de VVDP konden Ab en Marjolijn voor het eerst deelnemen aan de 2-jaarlijkse conferentie ven de Europese Federatie van Therapeutische Gemeenschappen (EFTC) Deze vond plaats van september 2012 in Oxford, waarbij de plaats van handeling Keble college was, een van de 38 colleges die de universiteitsstad Oxford rijk is. Een prachtig college in neogotische stijl met hoog harry potter-gehalte wat vooral duidelijk naar voren kwam in de driemaal daags bezochte dining-hall. Oxford is overigens een plek die hoe dan ook al tot de verbeelding (denk ook aan Inspecteur Morse, Tolkien, etc.) spreekt. De conferentie was dit jaar gerelateerd aan 40 jaar TG s in Europa waarbij, gezien de huidige discussie rondom efficiënte van zorgprogramma s, de thematiek van de seminars en workshops zich vooral toespitste op verblijf (hoe sluit je aan bij de hulpvraag), uitval (hoe voorkom je dat) en onderzoek in TG s. We hebben dan ook van 3 dagen lang een heel scala rondom bovengenoemde thema s aan seminars/workshops bezocht. Daarnaast hebben wij ook zelf onze bijdrage geleverd door een seminar te houden waarover hieronder meer. Voor ons netwerk was het goed om met veel collegae kennis te maken uit de wereld van TG zoals George de Leon, Rowdy Yates, Joost Kerkhof, Georges Verstraaten en Sven Cole om maar eens willekeurig en vooral onvolledig wat namen te noemen. Eigen bijdrage Marjolijn v/d Els en Ab Westendorp MARJOLIJN V/D ELS Ik (Marjolijn van der Els) ben gevraagd door Marien Kooyman om mee te gaan naar de conferentie in Oxford. Ter ere van het 40 jarig bestaan van de drugvrije TG s in Europa was het de bedoeling dat ook mensen die de beginfase van de TGs hebben meegemaakt een praatje hierover zouden houden. Maar ook mocht ik de overige dagen van de conferentie meemaken. Ik moet zeggen, dit vond ik een hele belevenis. Al die mensen die zo actief en met enthousiasme met hetzelfde doel bezig zijn. Ik heb veel lezingen gevolgd, ook veel over statistieken en resultaten. Dit vond ik soms iets te veel van het goede, maar duidelijk was wel dat de TG s nog steeds goed werk doen! En als al die lezingen mij iets te veel werden ging ik met collega s even een bezoekje aan die bijzonder mooie stad brengen. En toen was de dag dat ik mijn stuk moest vertellen, best wel spannend in het Engels. Ik vertelde over hoe ik 36 jaar geleden bij de Emiliehoeve ben gekomen en wat het met mij gedaan heeft. Ik haalde een herinnering op van een dag in de commune dat we de muren van de oude boerderij gingen stuken. We kregen aan het begin van de dag het verhaal te horen over een groep bergbewoners die als ze gingen werken ver uit elkaar bezig waren. Als een van die bewoners zich dan eenzaam voelde en contact wilde hebben met de ander dan schreeuwde die heel hard RAMA en dan riep de ander heel hard DOELA terug. En zo was het ook de bedoeling om de hele dag hard te werken door de gehele boerderij en als we even contact wild e moesten ook wij dit roepen. Ik weet nog dat ik dat een heel leuke dag heb gevonden met een goede sfeer. En tijdens mijn speech in Oxford heb ik nog eenmaal RAMA geroepen en ieder riep hard DOELA terug, fantastisch! De volgende dag was de afsluiting van het congres, er kwamen twee mensen naar mij toe Ze vertelde dat ze op dit moment ook in de commune en in re-entry zaten en dat ze erg genoten hadden van mijn speech, ze hadden het erg inspirerend gevonden. Ik denk dat ik niet iets mooiers had kunnen terugdoen als ze deze toespraak te geven. Ik heb deze week fantastisch gevonden, interessant om een keer mee te maken, goed georganiseerd, mooie locatie en gezellige collega s! AB WESTENDORP Voor mij was het de eerste keer dat ik een EFTC-conferentie als deelnemer mocht meemaken. In 2009 heb ik een 14 De vriend, zomer 2012

15 deel van de conferentie, die toen in Den Haag gehouden werd, meegemaakt. Mocht toen ook een voorlichting geven namens Triple- Ex aan de deelnemers waaronder een TG-grootheden als George de Leon en Rowdy Yates. Deze waren in Oxford ook nadrukkelijk aanwezig en nu heb ik vooral hen mogen aanhoren. Nu dus als deelnemer aan de conferentie en dat is dan toch anders. Wat mijn vooral opviel (en dat deed me ook goed) is de positiviteit t.o.v. de therapeutische gemeenschap (TG) als methodiek om veranderingsprocessen (bv. EFTC conferentie verslaving) bij mensen tot stand te brengen. Ik ben dat vanuit de Nederlandse situatie niet altijd gewend. De TG wordt hier toch veelal kritisch (waar ook goede kanten aan zitten) bekeken en krijg bij voorlichtingen bv. ook wel eens het gevoel dat ik me moet verdedigen als het gaat om Triple-Ex als TG en de effectiviteit daarvan. Ik vond het in ieder geval prettig om een in zo n warm bad terecht te komen! Overigens is men in TG-land ook op zichzelf kritisch. De effectiviteit van TG s en de problemen om dit evidence-based in onder- zoeken aan te tonen was dan ook een thema tijdens de conferentie. Behalve dit probleem waar we in Nederland mee zitten, was het goed om te zien dat men elders in Europa met dezelfde vraagstukken zit. Vragen als hoe voorkom je uitval en hou je mensen in zorg en hoe pas je de TG aan m.b.t. nieuwe doelgroepen (bv. licht-verstandelijk-beperkten, LVB) en hou je deze in zorg waren, goed voor mijn gemoedsrust, niet alleen iets waar wij bij Triple-E mee worstelen maar iets waar men ook elders aan de slag is. Met name van onze Belgische collegae van De Sleutel heb ik wat dat laatste betreft veel opgestoken. Mijn persoonlijke hoogtepunten waren er 2. Allereerst mocht ik zelf een seminar geven over het onderzoek mbt Remise. Remise was (helaas inmiddels i.h.k.v. bezuinigingen opgeheven) een begeleide woonvorm die in het programma gebruik maakte van TG-elementen (zelfhulpconcept, verantwoordelijkheid zo laag mogelijk in deelnemersgroep, etc.) waar ik als therapeutisch medewerker medeverantwoordelijk voor was (eveneens onderdeel van justitiële verslavingszorg, JVZ (onderdeel van zorgbedrijf Palier), waartoe ook Triple- Ex behoort. Best nog wel een hele klus om dat in goed Engels te doen. Ik werd gelukkig bijgestaan door mijn (inmiddels ex-) collega Brigitte Jansen die hier meer ervaring mee heeft. In september 2012 vond 13e conferentie van de European Federation of Therapeutic Communities plaats in Oxford. In deze conferentie werd Triple-Ex erkend als een therapeutische gemeenschap volgens de standaarden van de EFTC. Ab Westendorp hield tijdens de conferentie een, samen met Brigitte Jansen opgestelde, voordracht over de gunstige resultaten van Remise, de onlangs wegens het intrekken van de medefinanciering door de gemeente Den Haag opgeheven afdeling van Palier voor opvang en begeleiding van drugsverslaafden na hun detentie. Marjolijn van der Els gaf een presentatie in een panel van ex-bewoners uit de beginjaren van therapeutische gemeenschappen in Europa over haar ervaringen in de Emliehoeve. Een tweede hoogtepunt was de vergadering van de EFTC-leden waarbij Triple-Ex als TG officieel als lid is uitgeroepen van de EFTC. Een erkenning van Triple-Ex die ons als TG goed op de kaart zet. Overigens denk ik dat de lobby van Martien (Kooyman) ons daarbij goed geholpen heeft. Al met al een geslaagde conferentie en goed om deze met een aantal collegae te bezoeken! De vriend, zomer

16 SUCCESVERHAAL P4 Project 4 houdt zich bezig met behandeling en begeleiding van verslaafde ouders met kinderen. Naast de ruim stond P4 ook op de rol om gekort te worden. Bij de voorgenomen bezuinigingen in het najaar van ten waar gezamenlijke activiteiten plaatsvinden, krijgen Gelukkig pakte dit anders uit, en kreeg P4 zelfs de cliënten ieder een eigen huisje, waar ze met hun extra financiering. Deze wordt ingezet voor het kind(eren) wonen. Emma is een van de bewoonsters van verbeteren van de professionaliteit van de medewerkers en inzetten van de kennis buiten P4. P4 en heeft met haar twee kinderen een huisje op het terrein van P4. Interview met Emma, op 24 mei 2012, bewoonster van Project 4, voor ouder en kind, van Brijder Verslavingszorg, Parnassia Bavo Groep Op een mooie dag in mei 2012 had ik een gesprek met Emma. Emma woont met haar twee kinderen van 5 en 3 jaar oud in een van de huisjes van Project 4. Ze volgt het P4-programma vanaf juli 2011 en hoopt het in augustus 2012 met succes af te ronden. Emma is een opgewekte, krachtige jonge vrouw van 32 jaar. In het huisje is het een gezellige boel, zoals dat gaat in een gezin met kinderen, veel speelgoed, een vriendin staat te strijken, maar toch is het geen rotzooi. Ze is verslaafd geweest aan cocaïne. Voordat ze kinderen had heeft ze het programma bij Mirage [ook Brijder Verslavingszorg] doorlopen, in de begintijd van Mirage. Daarna kreeg ze kinderen en ging het een paar jaar beter. Maar toen haar huwelijk strandde, o.a. door het alcoholisme van haar toenmalige man, begon ze weer te gebruiken. Dat ging van kwaad tot erger tot ze besloot om er een streep onder te zetten en meldde zich aan bij P4. Het gaat haar goed in de behandeling en ze verheugt zich op het moment dat ze het heeft voltooid. Intussen heeft ze een nieuwe relatie, een jeugdvriend, met wie ze binnenkort gaat samenwonen. Haar dochter van 5 zit op een basisschool in de omgeving, ze brengt en haalt haar zelf, of haar moeder doet dat. Het leuke is dat er ook kinderen van buiten met haar dochter komen spelen. Dat is eerst even uitleggen, maar uiteindelijk gebeurt het en is het een succes. Haar zoon van 3 zit in de Woezel, het kinderdagverblijf van P4. Tijdens ons gesprek is hij vrij, hij speelt eerst met andere kinderen in de tuin en daarna met zijn autootjes in de huiskamer. Een leuk, parmantig mannetje. De behandeling is verdeeld in vier fasen. De therapie bestaat o.a. uit de volgende onderwerpen: sociale vaardigheden: impulscontrole, assertiviteit, zelfbeeld, denkfouten de verslavingsgroep: psychologische educatie, valkuilen de maatschappijgroep: hier worden onderwerpen behandeld zoals vrijetijdsbesteding, solliciteren, financiën, etc. de opvoedgroep: hier gaat het over verantwoord ouderschap, de ontwikkeling van je kind en worden diverse opvoedvaardigheden aangeleerd. Bij P4 wonen momenteel 14 cliënten. Ze vormen een hechte groep, waardoor ze veel steun, maar ook gezelligheid aan elkaar hebben. Oudere bewoners zijn rolmodellen voor de jongere. Emma, ik vind dat je heel goed bezig bent en ik heb er alle vertrouwen in dat je het straks buiten ook gaat redden, het ga je goed! Kees van Eendenburg Den Haag, 24 mei 2012 Op Internet vond ik de een berichtje van een ex-bewoonster van P4. De inhoud spreekt voor zich. Ik heb vandaag afscheid genomen en ben nu al een paar jaar clean. Ik wil alle hulpverlening van P4 bedanken, zonder hun hulp was het me nooit gelukt. Daarom even voor iedereen die de hulpverlening in een slecht daglicht zet.. afkicken moet je zelf doen, en je moet gemotiveerd zijn/blijven, je moet willen en bereid zijn alle hulp te accepteren, net zoals zij bereid zijn je te helpen. Dan zal je zien dat de hulp van alle kanten komt, ze zetten je weer met beide benen op de grond... Regelen alles met je, zodat je schuldenvrij, in een leuk huis, met je kind(eren) klaar bent om weer deel te nemen aan het gewone leven. Het enige wat je moet doen is meewerken en gemotiveerd zijn/blijven. Lang leve de hulpverlening, mij heeft het goed gedaan, en ik zal P4 eeuwig dankbaar blijven. 16 De vriend, zomer 2012

17 Bezoek aan Gemeenschap voor drugsverslaafden in Italië Op 26 en 27 mei 2012 bezochten Martien Kooyman, Alfred Lagerweij en Kees van Eendenburg de gemeenschap voor drugsverslaafden San Patrignano nabij Rimini. Hieronder het verslag van deze bijzondere ervaring. Op donderdag 26 mei arriveerden wij bij San Patrignano. Dit is een sinds 1978 bestaande Therapeutische gemeenschap voor drugsverslaafden, prachtig druiven, een meubelmakerij, een complete drukkerij, webdesign en andere ITdiensten, een school voor de bewoners, een crèche en school voor kinderen van In het complex is ook een ziekenhuis, met onder andere klinische en tandartsvoorzieningen. Aan het hoofd staat een ex-patiënt, thans arts. Grootste probleem is dat 15% van de patiënten seropositief is of lijdt aan het syndroom van Korsakov. Opvallend is dat bij het eten een glas wijn gepresenteerd wordt. Bewoners houden elkaar goed in de gaten en zijn eerlijk: een alcoholprobleem komt vanzelf naar boven. Bewoners met een dergelijk probleem drinken niet. 20% van de bevolking zit hier in plaats van in de gevangenis. Bewoners, allen drugsverslaafden, komen hier in principe voor 3 jaar, om af te kicken en een vak te leren. Veel bewoners blijven langer, sommigen zijn er al sinds de oprichting. De organisatie voorziet in eigen onderhoud omdat iedereen werkt in de gemeenschap. Als mensen langer blijven, kunnen ze belangrijkere functies krijgen. Er is (vrijwel) geen dwang om de gemeenschap te verlaten. 700 bewoners aan tafel gelegen op een berg. We rijden binnen na passeren van een afsluitboom. Grote nieuw-ogende oranjegekleurde gebouwen, veel glas. We krijgen eerst een rondleiding van Monika Luppi, International Relations and Policy Officer van San Patrignano en lid van EURAD en van RUN. San Patrignano is een enorme gemeenschap van ongeveer 900 bewoners. Principe is dat de gemeenschap haar eigen broek kan ophouden, met de activiteiten wordt in haar onderhoud voorzien. Indrukwekkend! De volgende activiteiten vinden plaats in San Patrignano: het fokken en verzorgen van raspaarden, het verzorgen en huisvesten van honden met een hondenschool, het geven van voorlichting over drugs aan scholen, het houden van koeien en schapen, van de melk wordt o.a. kaas gemaakt in de eigen kaasmakerij; een textielspinnerij en - weverij, een bakkerij, een slagerij, een bottelarij voor wijn en olijfolie, een boomgaard met olijfbomen en wijn- de bewoners en staf, een bibliotheek, met gelikte Apple computers. Kortom, een geheel self-supporting dorp! Er zijn meerdere gemeenschappelijke gebouwen, waaronder een imposante theater-muziekfilmzaal voor 1000 mensen; een eetzaal voor 1000 mensen. We eten daar. Bewoners, mannen en vrouwen bedienen heel vriendelijk en dragen een uniform. Iedereen doet dit bij toerbeurt. Voor velen een gelegenheid om Horeca-ervaring op te doen. Maar ook het principe om goed voor elkaar te zorgen. Voor de lunch wordt 2 uur uitgetrokken, ondanks dat er erg hard gewerkt wordt, neemt men de tijd om met elkaar te lunchen. Wij vroegen ons af of San Patrignano een optie zou kunnen zijn voor Nederlandse jonge verslaafden. Wij menen van wel. Er zijn hier al patiënten van buiten Italië, o.a. uit de VS en de Balkanlanden. Het Italiaans is snel te leren. Velen spreken ook Engels. Knelpunt van San Patrignano is dat er geen re-entry voorzieningen zijn buiten Italië, waardoor buitenlandse bewoners er vaak voor kiezen hier langer dan de genoemde 3 jaar te blijven wonen. Er zou dus een Nederlandse re-entry opgezet moeten worden, of aansluiting vinden bij een bestaande faciliteit. We waren diep onder de indruk van dit project, vele honderden ex-verslaafden die in goede harmonie keihard werken in hun gemeenschap! De vriend, zomer

18 Verslag van de Studiedag 29 maart jarig bestaan van TG De Kiem, Uitdagingen voor de toekomst door Alfred Lagerweij en Kees van Eendenburg 320 personen uit alle geledingen van verslavingszorg, politie, justitie, universiteit zijn afgekomen op deze feestelijke dag, gehouden in het middeleeuwse gebouw Het Pand, nu Universiteit Gent, aan de Leie in het centrum van Gent, gebouwd in 1228 als Dominicaner klooster. De sprekers zijn zonder uitzondering van hoog niveau en de Minister van Welzijn, Volksgezondheid en Gezin houdt de slottoespraak, waarbij De Kiem alle lof wordt toegezwaaid. Als Nederlanders moeten wij constateren dat de directies van de Nederlandse verslavingszorg instellingen hier schitteren helaas door afwezigheid. De bewoners van de Therapeutische Gemeenschap De Kiem hebben allen actieve ondersteunende taken op deze dag, ze zijn herkenbaar aan hun badge. De organisatie is smetteloos, de natjes en droogjes goed verzorgd en vriendelijk aangeboden; directeur Dirk Vandevelde en zijn staf, waaronder Rudy Bracke verwelkomen de bezoekers. Er zijn vele ah s en oh s, van herkenning. Uit Nederland komen twee medewerkers van Tiple-Ex (Palier, Parnassia Bavo), voorts Frans Brouwers, oudbewoner van de Emilehoeve en thans directeur van de Nico Adriaan Stichting. In 2004 was hij mede oprichter van het Justitiële behandelprogramma Triple-Ex. Voorts Kees van Eendenburg, secretaris van de Vereniging Vrienden van Drugvrije Programma s en Alfred Lagerweij, Stichting Moedige Moeders en coördinator Eurad Nederland. VERWELKOMING, INLEIDING DOOR DIRK VANDEVELDE, DIRECTEUR DE KIEM Vandevelde heet eenieder welkom. De Kiem is gestart in 1976 en nu dus 35 jaar. Rudy Bracke en Eric Broekaert waren vanaf het begin aanwezig. Prof. Broekaert bezocht destijds de VS om het TG model te bestuderen en het naar Vlaanderen over te zetten. Voorbeelden 1958 Synanon, Alpha en Phoenix House, 1972 Emiliehoeve. In het begin was er nog een te hoge uitval. Nu zijn de resultaten goed te noemen: 70% geen drugs meer, 75% tevreden. De term evidence based zal vandaag meermalen worden genoemd. Vooral de link met onderzoek van de Universiteit van Gent draagt bij aan de evidence. 15 jaar geleden startte de Tipi, voor verslaafde ouders met een kind, eveneens 15 jaar geleden startte de Justitiële verslavingszorg. Sinds 2012 zijn in België TG s in gevangenissen. De Kiem bestaat nu uit de Onthaalafdeling, de TG, de Tipi en het Halfweghuis. Sprekend over evidence based spreekt Vandevelde de wens uit om te komen tot een specifiek onderzoeksinstituut en nodigt de aanwezigen uit tot het doen van suggesties hiervoor. Tenslotte noemde Vandevelde de in 1981 opgerichte EFTC, het Europees netwerk van Therapeutische Gemeenschappen. 18 De vriend, zomer 2012

19 GEORGE DE LEON: IS DE TG BEHANDELING EVIDENCE BASED? WAT ZEGT HET ONDERZOEK? De Leon, een van de grondleggers van het TG-model, startte in Hij hield een doorwrocht verhaal over therapeutische gemeenschappen, met onderzoek. De band tussen de cliënt en therapeut voorspelt de succes-uitkomst, waarbij de therapeutische gemeenschap de rol van de therapeut inneemt. Na decennia lange successen kregen op een aantal plekken critici van het TG-model en de farmaceutische industrie macht, onder andere in Nederland. Evidence based onderzoek is de maat. Evidence based telt vier onderzoeksgebieden: field effectiveness outcome studies, meta analytic surveys, cost benefit analyses, indirect evidence. Anno 2012 is er ook een andere realiteit in Europa, ook Nederland en België: door bezuinigingen in de publieke sector wordt de invloed van het harm reduction model groter, verslaafden worden ondersteund met het doel om de schade te beperken, in plaats van abstinentie na te streven. PROF.DR.ERIC BROEKAERT: THERAPEUTISCHE GEMEENSCHAPPEN: ONDERZOEK IN EUROPA, OVERZICHT EN CONCLUSIES Eric Broekaert is vanaf de start, dus 35 jaar betrokken bij De Kiem; daarnaast doet hij onderzoek bij de Universiteit Gent. België telt de meeste onderzoeken aangaande TG s. Sinds 1983 start EWODOR, European Working Group on Drugs Oriented Research. De Kiem heeft een cultuur van onderzoek. In België zijn 23 studies gedaan, waarvan 16 betreffende De Kiem; in Nederland 1 studie (Kooyman, de studie van Chris van der Meer wordt niet genoemd). Doel is effectiviteit van TG in termen van abstinentie + voorspellers van abstinentie, via systematische analyse van TG studies te meten. Conclusies: we zijn schatplichtig aan VS; bij ons gebeurt te weinig weinig evidence based en gerandomiseerd onderzoek. KAREN BRIGGS: CHIEF EXECUTIVE, PHOENIX FUTURES, PRISON TREATMENT PROGRAMMES: DRUGHULPVERLENING IN GEVANGENISSEN IN HET VERENIGD KONINKRIJK. De visie van Phoenix Futures is every person who is dependent on drugs and alcohol has the potential to rebuild their life. Sinds de financiële crisis 2010, heeft de Engelse regering een ommekeer gemaakt de focus is gericht op herstel [ political appetite voor recovery ] en de strategie om daar te geraken. Twee lijnen: 1. Localism [decentralisatie]: meeting the needs of local areas, less central bureaucracy; 2. Moving people through treatment to achieve abstinence. Voor de behandeling in [een aantal] gevangenissen betekent dit: a) financiering via Volksgezondheid (niet Justitie); b) herstel en rehabilitatie in plaats van methadon; c) gecontinueerde behandeling na het verlaten van de gevangenis; d) minder centraal gestuurde controle. Briggs noemt het signaal dat 19% van de gevangenen heroïne voor het eerst in de gevangenis gaat gebruiken. Heroïne en andere drugs zijn helaas in de gevangenis aanwezig. De inzet van drugshonden (in Nederland wordt dit voorbeeld nu ook overwogen). Briggs noemt de inzet van 3 soorten Prison Drug Treatment Program in Engeland (-niet Schotland): a) kort: cognitieve gedragsprogramma s van 4-5 weken; b) 12 Stappen programma s: weken voor meer afhankelijken; c) TG programma: 12 maanden of meer in een als TG gestructureerde behandeling. Naast drugs ook alcohol behandeling. Resultaten: Uit het Phoenix Futures Footprint Survey, aangaande de complexiteit van haar clientèle bleek o.a.: zowat de helft van de populatie heeft 20 of meer misdrijven gepleegd, om hun druggebruik te financieren; de helft van deze mensen is meer dan 20 keer gearresteerd en zit voor de 5e of meer keer in de gevangenis; Een derde van onze cliënten had nog nooit een drugs of alcohol behandeling gekregen. Phoenix Futures toont stijgende resultaten bij zowel binnen als buiten TG s, 2010/11 ten opzichte van 2008/9. Phoenix Futures Forest heeft een bos, het Phoenix Forest, waarin elke ex-verslaafde een boom plant, 12 maanden na het herstel, als een mark of recovery. De vriend, zomer

20 SARA VAN MALDEREN: REGIONAAL COÖRDINATOR DRUGBELEID GEVANGENISSEN, FOD JUSTITIE, DG PENITENTIAIRE INRICHTINGEN HET DRUGSBELEID IN DE VLAAMSE GEVANGENISSEN: KANTTEKENINGEN EN PERSPECTIEVEN. België heeft een PI populatie van en een jaarlijkse uitstroom van , waarvan 1/3 ooit drugs gebruikte. 2/3 gebruikt drugs tijdens gevangenschap.er is een relatie tussen druggebruik en criminaliteit. 1/3 zit tgv drug gerelateerd feit, bijna 1/10 start met heroïne in de gevangenis. Het beleid is gericht op zowel beperking van de vraag als het aanbod van drugs. Tijdens de detentie moet worden gewerkt aan drugsproblematiek: detentieschade; maatschappelijke reïntegratie; recidive. De krachtlijnen van penitentiair drugbeleid zijn: a) integraal en geïntegreerd drugbeleid [preventie, harm reduction, hulpverlening, veiligheid. Evidence based beleid! b) Drugsbeleid intra- en extra muraal, sinds 2009 met een specifiek drugsbudget. Er worden opleidingen drugs en informatie gegeven om onder personeel draagvlak, bewustwording en inzicht in impact van druggebruik te krijgen. De tendens is uitbreiding van drugvrije (afdelingen in) gevangenissen en experimenten om tot vermindering van de problematiek te komen. Ook Van Malderen rept van tekort aan geld in Europa en de wereld, zodat nu scherpe keuze moeten worden gemaakt. Na de feestelijke lunch werden een vijftal boeiende workshops gehouden, zodat ook de deelnemers aan de Studiedag ruimschoots de gelegenheid kregen om hun vragen te stellen en hun zegje te doen. De onderwerpen waren de volgende: 1. drughulpverlening voor verslaafde ouders 2. therapietrouw en retentie in ambulante drugbehandeling 3. de TG als methode 4. dagbehandeling tijdens en na detentie 5. verslaafdenzorg in evolutie PROF. DR. BRICE DE RUYVER (STRAFRECHTDESKUNDIGE): NAAR EEN VERDERE UITBOUW EN DUURZAME VERANKERING VAN DE DRUGSHULP VERLENING IN HET DRUGSBELEID De Ruyver schets een technische en historische ontwikkeling van knelpunten in de zorg aan personen met middelengebruik. Het Belgische Drugsbeleid: a) globaal en geïntegreerd; b) gebaseerd op objectieve en wetenschappelijke gegevens, verankerd en teruggekoppeld in de praktijk (evidence based) c) inschakeling van in internationale verdragen en beleidsplannen. De toekomst is: A. De erfenis van het verleden regelen door 1. Structurele en duurzame oplossing voor preventie en veiligheidsplannen, 2. Implementatie van de staatshervorming; 3. Keuzes maken mbt lopende projecten en hun toekomst. B. Roeien met dezelfde riemen: verankering van de middelenstroom: 1. Nood aan duidelijk engagement van het IMC, 2. Middelenstroom Fonds Verslavingen, incl. bron van innovatie; 3. Wetenschappelijk onderzoek voor de operationalisering van het evidence based handelen. SLOTTOESPRAAK, MINISTER JO VANDEURZEN, VLAAMS MINISTER VAN WELZIJN, VOLKSGEZONDHEID EN GEZIN De Minister geeft een schets van het krachtenveld binnen de politiek en de wetgeving waarin de verslavingszorg in België zich bevindt en de ontwikkelingen hierin die gaande zijn. De Kiem vervult hierin naar zijn mening een goede rol en hij complimenteert de staf van de Kiem hier uitdrukkelijk mee. AFSLUITING DIRK VANDERVELDEN, DIRECTEUR DE KIEM Dirk blikt terug op de dag. Haalt zijn collega Rudy Bracke naar voren die alle 35 jaar van De Kiem heeft meegemaakt en naar schatting 1000 patiënten aan zich heeft zien voorbij trekken, waarvan door zijn gedreven inzet veruit het merendeel met succes is gereïntegreerd. Waarvoor we Rudy allemaal bedanken. De leerzame Studiedag werd afgesloten met een geanimeerde en goed verzorgde receptie. Enige gedachten achteraf: Het begrip evidence based kwam steeds terug waar keuzes gemaakt moeten worden binnen de verslavingszorg. En dus ook ter onderbouwing van het bestaansrecht van de TG. In België wordt hier veel aandacht aan besteed. Ook de Minister besteedde hier aandacht aan. Wat op dit gebied in Nederland gebeurt, is ons onvoldoende bekend. We zullen o.a. informeren bij het Parnassia Addiction Research Center PARC, aangaande onderzoek naar resultaten van de verschillende vormen van verslavingszorg die Parnassia aanbiedt. Opvallend was dat er weinig gesproken werd over de rol van de Zorgverzekeraars. Blijkbaar is in België deze rol niet zo prominent als in Nederland. Het was een Studiedag van hoog niveau. Het is te hopen dat het 40-jarig bestaan van de Emiliehoeve op een dergelijke manier gevierd kan worden! De Vriendevereniging heeft aan Brijder en de Emiliehoeve haar steun aangeboden bij het organiseren van dit lustrum. Afred Lagerweij Kees van Eendenburg 20 De vriend, zomer 2012

Gedwongen opname met een IBS of RM *

Gedwongen opname met een IBS of RM * Gedwongen opname met een IBS of RM * Informatie voor cliënten Onderdeel van Arkin Inleiding In deze folder staat kort beschreven wat er gebeurt als u gedwongen wordt opgenomen. De folder bevat belangrijke

Nadere informatie

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al:

Ik besloot te verder te gaan en de zeven stappen naar het geluk eerst helemaal af te maken. We hadden al: Niet meer overgeven Vaak is de eerste zin die de klant uitspreekt een aanwijzing voor de hulpvraag. Paula zat nog maar net toen ze zei: ik ben bang om over te geven. Voor deze angst is een mooie naam:

Nadere informatie

Verhaal: Jozef en Maria

Verhaal: Jozef en Maria Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele

Nadere informatie

Samen eenzaam. Frida den Hollander

Samen eenzaam. Frida den Hollander Samen eenzaam Samen eenzaam Frida den Hollander Tweede editie Schrijver: Frida den Hollander Coverontwerp: Koos den Hollander Correctie: Koos den Hollander ISBN:9789402122442 Inhoud Inleiding 1 Ik ben

Nadere informatie

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen.

Het is de familieblues. Je kent dat gevoel vast wel. Je zit aan je familie vast. Voor altijd ben je verbonden met je ouders, je broers, je zussen. De familieblues Tot mijn 15e noemde ik mijn ouders papa en mama. Daarna niet meer. Toen noemde ik mijn vader meester. Zo noemde hij zich ook als hij lesgaf. Hij was leraar Engels op een middelbare school.

Nadere informatie

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school.

O, antwoordde ik. Verder zei ik niets. Ik ging vlug de keuken weer uit en zonder eten naar school. Voorwoord Susan schrijft elke dag in haar dagboek. Dat dagboek is geen echt boek. En ook geen schrift. Susans dagboek zit in haar tablet, een tablet van school. In een map die Moeilijke Vragen heet. Susan

Nadere informatie

Er was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig

Nadere informatie

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te

Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te Hij had dezelfde soort helm op als in het beeld vooraf...2 Mijn vader was verbaasd dat ik alles wist...3 Ik zat recht overeind in mijn bed te kijken...4 De mensenmenigte opende zich in het midden...5 Toen

Nadere informatie

expositie boek theater - documentaire

expositie boek theater - documentaire expositie boek theater - documentaire De tijd daarna laat het verloop van hiv en aids zien door de afgelopen jaren heen. Voor het project zijn 30 hiv dragers geïnterviewd en beschreven door Erwin Kokkelkoren.

Nadere informatie

Jan de Laat OVERSTAG

Jan de Laat OVERSTAG Jan de Laat VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van teksten

Nadere informatie

Irma Steenbeek VERSTAG

Irma Steenbeek VERSTAG Irma Steenbeek VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen van

Nadere informatie

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.

de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.

Nadere informatie

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005

rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 rijm By fightgirl91 Submitted: October 17, 2005 Updated: October 17, 2005 Provided by Fanart Central. http://www.fanart-central.net/stories/user/fightgirl91/21803/rijm Chapter 1 - rijm 2 1 - rijm Gepaard

Nadere informatie

Tineke Boudewijns VERSTAG

Tineke Boudewijns VERSTAG Tineke Boudewijns VERSTAG Colofon Eindredactie Joost Pool Redactie Boris Goddijn Vormgeving Pien Vermazeren Fotografie Boris Goddijn Beeldbewerking Pien Vermazeren Copyright en disclaimer Het overnemen

Nadere informatie

De tijd die ik nooit meer

De tijd die ik nooit meer De tijd die ik nooit meer vergeet Jan Smit uit eigen pen deel 3 De Stiep Educatief De tijd die ik nooit meer vergeet De schrijver die blij is dat hij iets kan lezen en schrijven, vertelt over zijn jeugd.

Nadere informatie

Rapport. Datum: 30 december 2004 Rapportnummer: 2004/497

Rapport. Datum: 30 december 2004 Rapportnummer: 2004/497 Rapport Datum: 30 december 2004 Rapportnummer: 2004/497 2 Klacht Verzoeker klaagt over de wijze waarop het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport heeft gereageerd op zijn brieven waarin hij klachten

Nadere informatie

Neus correctie 2012. Aanleiding. Intake gesprek. Stap 1: Wat gaan we doen

Neus correctie 2012. Aanleiding. Intake gesprek. Stap 1: Wat gaan we doen Neus correctie 2012 Aanleiding Al een tijdje heb ik last van mijn neus. Als kind van een jaar of 5 kreeg ik een schep tegen mijn neus, wat er waarschijnlijk voor heeft gezorgd dat mijn neus brak. Als kind

Nadere informatie

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik.

Eerste nummer. Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie. Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. juni 2014 Op kamers Eerst durfde ik de woonkamer niet naar binnen. Eetfobie Eerste nummer Het was moeilijk om te zien dat mijn nichtje van 5 meer at dan ik. INHOUD juni 2014 Eten als een kind Op kamers

Nadere informatie

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon

Op weg met Jezus. eerste communieproject. Hoofdstuk 5 Bidden. H. Theobaldusparochie, Overloon Op weg met Jezus eerste communieproject H. Theobaldusparochie, Overloon Hoofdstuk 5 Bidden Eerste communieproject "Op weg met Jezus" hoofdstuk 5 blz. 1 Joris is vader aan het helpen in de tuin. Ze zijn

Nadere informatie

De Week gaat van start met de Breingeindag op maandag 26 maart 2012 in t Veerhuis te Nieuwegein.

De Week gaat van start met de Breingeindag op maandag 26 maart 2012 in t Veerhuis te Nieuwegein. Op zoek naar waardevolle contacten De werkgroep Week van de Psychiatrie organiseert van 26 tot en met 31 maart 2012 de 38e Week van de Psychiatrie. Het thema van de Week van de Psychiatrie 2012 is Contact

Nadere informatie

HET VERHAAL VAN KATRIN

HET VERHAAL VAN KATRIN HET VERHAAL VAN KATRIN Katrin begon heroïne te gebruiken toen ze ongeveer 12 was. In het begin deed ze dat nog af en toe. We hadden er niet genoeg geld voor. Door een ingrijpende gebeurtenis ging ze steeds

Nadere informatie

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd

Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd Mijn ouders zijn gescheiden en nu? Een folder voor jongeren met gescheiden ouders over de OTS en de gezinsvoogd 1 Joppe (13): Mijn ouders vertelden alle twee verschillende verhalen over waarom ze gingen

Nadere informatie

De kerker met de vijf sloten. Crista Hendriks

De kerker met de vijf sloten. Crista Hendriks De kerker met de vijf sloten Crista Hendriks Schrijver: Crista Hendriks Coverontwerp: Pluis Tekst & Ontwerp ISBN: 9789402126112 Crista Hendriks 2014-2 - Voor Oscar... zonder jou zou dit verhaal er nooit

Nadere informatie

Iedereen heeft een verhaal

Iedereen heeft een verhaal informatie voor jongeren Iedereen heeft een verhaal > Goed om te weten als je tijdelijk naar JJC gaat Iedereen heeft een eigen verhaal. Veel verhalen gaan over waarom het niet allemaal gelopen is zoals

Nadere informatie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie

Zaken voor mannen. Verhalen van mannen met epilepsie Zaken voor mannen Verhalen van mannen met epilepsie Introductie Niet alle mannen vinden het prettig om over hun gezondheid te praten. Ieder mens is anders. Elke man met epilepsie ervaart zijn epilepsie

Nadere informatie

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen.

Als je nog steeds hoopt dat oplossingen buiten jezelf liggen dan kun je dit boekje nu beter weg leggen. Theoreasy de theorie is eenvoudig. Je gaat ontdekken dat het nemen van verantwoordelijkheid voor je eigen denken en doen dé sleutel is tot a beautiful way of life. Als je nog steeds hoopt dat oplossingen

Nadere informatie

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar?

Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Spel: Wat heb ik geleerd dit jaar? Inleiding Traditioneel staat de decembermaand in het teken van jaaroverzichten en top 100 of top 2000 lijstjes. Allemaal bedoeld om terug te kijken op het afgelopen jaar.

Nadere informatie

Mijn mond zat vol aarde

Mijn mond zat vol aarde Mijn mond zat vol aarde Serie: Verhalen kind in oorlog Tekst: Meike Jongejan Onderzoek: Mariska de Boer en Hans Groeneweg Redactie: Jan van Zijverden Vormgeving: Richard Bos 2015, Fries Verzetsmuseum,

Nadere informatie

Welkom bij Centrum Jeugd. Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden

Welkom bij Centrum Jeugd. Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden Welkom bij Centrum Jeugd Informatie voor kinderen, jongeren en hun familieleden Welkom bij Centrum Jeugd Je gaat deelnemen aan een van de behandelingen bij Centrum Jeugd van GGz Breburg. De behandelaren

Nadere informatie

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen.

We hebben verleden week nog gewinkeld. Toen wisten we het nog niet. De kinderbijslag was binnen en ik mocht voor honderd euro kleren uitkiezen. Woensdag Ik denk dat ik gek word! Dat moet wel, want ik heb net gehoord dat mijn moeder kanker heeft. Niet zomaar een kankertje dat met een chemo of bestraling overgaat. Nee. Het zit door haar hele lijf.

Nadere informatie

Klein Kontakt. Jarigen. in april zijn:

Klein Kontakt. Jarigen. in april zijn: A Klein Kontakt Het is alweer eind maart wanneer dit Kontakt uitkomt, het voorjaar lijkt begonnen, veel kinderen hebben kweekbakjes met groentes in de vensterbank staan, die straks de tuin in gaan. Over

Nadere informatie

Borstkanker ''Angst voor het onbekende''

Borstkanker ''Angst voor het onbekende'' Borstkanker ''Angst voor het onbekende'' Borstkanker ''Angst voor het onbekende'' Ellen Wagter-Streep Schrijver: Ellen Wagter-Streep ISBN: 9789402129663 Ellen Wagter-Streep Inhoud Inhoud... 05 Voorwoord...

Nadere informatie

informatie voor cliënten FACT-team

informatie voor cliënten FACT-team informatie voor cliënten FACT-team FACT-team Voor een grote groep mensen is het leven moeilijk. Zij hebben niet alleen last van psychiatrische klachten, zoals bijvoorbeeld somberheid of het horen van stemmen,

Nadere informatie

Directoraat-Generaal Preventie, Jeugd en Sancties

Directoraat-Generaal Preventie, Jeugd en Sancties Ministerie van Justitie j1 Directoraat-Generaal Preventie, Jeugd en Sancties Directie Sanctie- en Preventiebeleid Postadres: Postbus 20301, 2500 EH Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

Nadere informatie

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande

Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Koningspaard Polle en de magische kamers van paleis Kasagrande Eerste druk 2015 R.R. Koning Foto/Afbeelding cover: Antoinette Martens Illustaties door: Antoinette Martens ISBN: 978-94-022-2192-3 Productie

Nadere informatie

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg

Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel en geestelijke gezondheidszorg Informatie voor cliënten Cliënten en geestelijke gezondheidszorg Slachtoffers van mensenhandel hebben vaak nare dingen meegemaakt. Ze zijn geschokt

Nadere informatie

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ

IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Ferenc Göndör IK OVERLEEFDE AUSCHWITZ Uitgeverij Eenvoudig Communiceren 3 Mijn vader Lang geleden kwam een jonge, joodse man naar het land Hongarije. Mohr Goldklang was zijn naam. Dat was mijn opa. Mohr

Nadere informatie

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd

9 Vader. Vaders kijken anders. Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd 53 9 Vader Wat doe ik hier vandaag? P Ik leer mijn Vader beter kennen. P Ik weet dat Hij mij geadopteerd heeft. P Ik begin steeds beter te begrijpen dat het heel bijzonder is dat ik een kind van God, mijn

Nadere informatie

Wier. Behandelcentrum voor mensen die moeilijk leren, met gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen. Patiënten & familie

Wier. Behandelcentrum voor mensen die moeilijk leren, met gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen. Patiënten & familie Wier Behandelcentrum voor mensen die moeilijk leren, met gedragsproblemen en/of psychiatrische problemen Patiënten & familie 2 Voor wie is Wier? Wier is er voor mensen vanaf achttien jaar (en soms jonger)

Nadere informatie

0-3 maanden zwanger. Zwanger. Deel 1

0-3 maanden zwanger. Zwanger. Deel 1 Zwanger Ik was voor het eerst zwanger. Ik voelde het meteen. Het kon gewoon niet anders. Het waren nog maar een paar cellen in mijn buik. Toch voelde ik het. Deel 1 0-3 maanden zwanger Veel te vroeg kocht

Nadere informatie

KIEZEN VOOR WERK: HANDLEIDING

KIEZEN VOOR WERK: HANDLEIDING CASUS: AMINA Alle vrijheid die ik in Turkije had verdwijnt. Ik voelde me opgesloten en depressief. Toen ik mijn man leerde kennen ben ik misschien te veel van dingen uitgegaan en heb ik te weinig gevraagd.

Nadere informatie

Een greep uit een presentatieviering met als thema: Licht zijn voor anderen

Een greep uit een presentatieviering met als thema: Licht zijn voor anderen Een greep uit een presentatieviering met als thema: Licht zijn voor anderen Openingstekst: (Door een ouder en kind) A. Zeg zou jij het licht aandoen? Je moet opschieten, want het is bijna tijd. Dadelijk

Nadere informatie

Klinische opname. Algemene informatie

Klinische opname. Algemene informatie Klinische opname Algemene informatie In deze brochure van SymforaMeander centrum voor psychiatrie, vindt u algemene en praktische informatie over de behandeling en de gang van zaken in de kliniek. Leest

Nadere informatie

1 Vinden de andere flamingo s mij een vreemde vogel? Dat moeten ze dan maar zelf weten. Misschien hebben ze wel gelijk. Het is ook raar, een flamingo die jaloers is op een mens. En ook nog op een paard.

Nadere informatie

Een goed leven voor.

Een goed leven voor. Een goed leven voor. Juultje Holla - Perspectief - maart 2013 Als onderdeel van het ZonMW project Zeggenschap en Inclusie Met dank aan Rob, die mij hierbij enorm geholpen heeft. Een goed leven voor. Een

Nadere informatie

ik? Houd je spreekbeurt over GGNet

ik? Houd je spreekbeurt over GGNet ik? Houd je spreekbeurt over GGNet 1 Houd je spreekbeurt over GGNet Krijg je zelf hulp van GGNet Jeugd? Of je vader/moeder/broer(tje)/zus(je) of iemand anders die je kent? Werkt één van je ouders bij GGNet?

Nadere informatie

Inhoudsopgave...2. Voorwoord...3. Inleiding...3. Hoofdstukken...4. 1. Wat is een verpleeghuis?...4. 2. De geschiedenis van het verpleeghuis...

Inhoudsopgave...2. Voorwoord...3. Inleiding...3. Hoofdstukken...4. 1. Wat is een verpleeghuis?...4. 2. De geschiedenis van het verpleeghuis... Naam: School: Groep: 8 Laurens Tap De Trinoom Datum: 10 december 2012 Hoofdstuk: Inhoudsopgave Pagina 1 INHOUDSOPGAVE Inhoudsopgave...2 Voorwoord...3 Inleiding...3 Hoofdstukken...4 1. Wat is een verpleeghuis?...4

Nadere informatie

LES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd

LES6. De wegloper belonen. Sabbat. Zondag Lees Lees 'De wegloper. Teken Teken een gympie en. Leer Begin met het uit je hoofd De wegloper belonen Sabbat Lees Lees Filemon 1 alvast door. Heb je er ooit over nagedacht van huis weg te lopen? Hoe zou dat zijn? Waar zou je naar toe gaan? Wat zou je kunnen doen? Onesimus bevond zich

Nadere informatie

Centrum voor Psychotherapie

Centrum voor Psychotherapie Centrum voor Psychotherapie Je zit al een langere tijd niet goed in je vel. Op steeds dezelfde punten in je leven loop je vast. Je hebt al geprobeerd te veranderen. Waarschijnlijk heb je ook al behandelingen

Nadere informatie

Samenwerking met de politie. Door Hans Slijpen, Accountmanager gezondheidszorg, Eenheid Midden Nederland, 20 november 2013.

Samenwerking met de politie. Door Hans Slijpen, Accountmanager gezondheidszorg, Eenheid Midden Nederland, 20 november 2013. Samenwerking met de politie Door Hans Slijpen, Accountmanager gezondheidszorg, Eenheid Midden Nederland, 20 november 2013. Inleiding Samenwerking waarom? Samenwerking hoe? Knelpunten: Informatie uitwisseling,

Nadere informatie

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het

Werkbladen. Uitdaging! Wat betekent succes en geluk voor mij? Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het Werkbladen Uitdaging! Gaat voor jou geluk samen met succes? Of gaat het één ten koste van het ander? Waar word jij gelukkig van? De uitdaging van deze tool is dat je je eigen antwoorden bepaalt. We raden

Nadere informatie

Eindverslag SLB module 12

Eindverslag SLB module 12 Eindverslag SLB module 12 Marthe Verwater HDT 3C 0901129 Inhoudsopgave: Eindreflectie.. Blz.3 Reflectieverslag les 1.. Blz.4 Reflectieverslag les 2.. Blz.6 Reflectieverslag les 3.. Blz.8 2 Eindreflectie

Nadere informatie

De twee zaken waarover je in dit boek kunt lezen, zijn de meest vreemde zaken die Sherlock Holmes ooit heeft opgelost.

De twee zaken waarover je in dit boek kunt lezen, zijn de meest vreemde zaken die Sherlock Holmes ooit heeft opgelost. Sherlock Holmes was een beroemde Engelse privédetective. Hij heeft niet echt bestaan. Maar de schrijver Arthur Conan Doyle kon zo goed schrijven, dat veel mensen dachten dat hij wél echt bestond. Sherlock

Nadere informatie

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik.

De muur. Maar nu, ik wil uitbreken. Ik kom in het nauw en wil d r uit. Het lukt echter niet. De muur is te hoog. De muur is te dik. De muur Ik heb een muur om me heen. Nou, een muur? Het lijken er wel tien. En niemand is in staat om Over die muur bij mij te komen. Ik laat je niet toe, Want dan zou je zien Hoe kwetsbaar ik ben. Maar

Nadere informatie

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier

Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Ervaringen Voorbeeld jouw ervaring delen? formulier Vraag 1 Hoe heb je zielsliefde ontdekt, en ontdekte je zielsliefde het ook op dat moment? Ik ontmoette haar op mijn werk in de rookruimte. We konden

Nadere informatie

KOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen

KOPPen bij elkaar en schouders eronder. Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen KOPPen bij elkaar en schouders eronder Informatie voor kinderen van ouders met psychiatrische problemen Mama, waarom huil je? Mama, ben je nu weer verdrietig? Papa, gaan we naar het zwembad? Waarom niet?

Nadere informatie

3 Bijna ruzie. Maar die Marokkanen en Turken horen hier niet. Ze moeten het land uit, vindt Jacco.

3 Bijna ruzie. Maar die Marokkanen en Turken horen hier niet. Ze moeten het land uit, vindt Jacco. 1 Het portiek Jacco ruikt het al. Zonder dat hij de voordeur opendoet, ruikt hij al dat er tegen de deur is gepist. Dat gebeurt nou altijd. Zijn buurjongen Junior staat elke avond in het portiek te plassen.

Nadere informatie

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt

Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken. van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt Aan de Schrans in Leeuwarden is één van de meest opvallende orthodontiepraktijken van Noord-Nederland gevestigd. Daarin werkt orthodontist Daniël van der Meulen samen met veertien assistentes intensief

Nadere informatie

KINDEREN VAN HET LICHT

KINDEREN VAN HET LICHT KINDEREN VAN HET LICHT Verteller: Het gebeurde in een donkere nacht, heel lang geleden, dat er herders in het veld waren, die de wacht hielden over hun schapen. Zij stonden net wat met elkaar te praten,

Nadere informatie

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag.

Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Naam: Mariska v/d Boomen. Klas: TG2C. Datum: 25 Juni. Docent: Van Rijt. Schrijfverslag. Onze vragen: 1. Wanneer bent u met uw schrijfcarrière begonnen? 8 jaar geleden ben ik begonnen met het schrijven.

Nadere informatie

Chiang mai, februari 2011. Een nieuwsbrief.

Chiang mai, februari 2011. Een nieuwsbrief. Chiang mai, februari 2011 Een nieuwsbrief. Een andere naam voor iets wat voor de meeste lezers inmiddels al vertrouwd is. Werd dit bericht vroeger een rondzendmail of een halfjaarbericht genoemd; nu gaan

Nadere informatie

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen

In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen 14 In de eeuwigheid van het leven waarin ik ben is alles volmaakt, heel en compleet en toch verandert het leven voortdurend. Er is geen begin en geen einde, alleen een voortdurende kringloop van materie

Nadere informatie

Ik denk eigenlijk dat deze blessure niet slecht is geweest voor mijn carrière

Ik denk eigenlijk dat deze blessure niet slecht is geweest voor mijn carrière In de rubriek vertelt een (oud) prof-voetballer/voetbalster over zijn/haar voorste kruisband blessure. Vanaf het moment dat deze blessure werd opgelopen, de operatie, de revalidatie, de rentree en daarna.

Nadere informatie

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden,

September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande. Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst. Hallo mede dierenvrienden, September 2008 Door: Charlotte Storm van s Gravesande Bijbehorende foto's: zie onderaan de tekst Hallo mede dierenvrienden, Na mijn indrukwekkende reis naar India, is mij gevraagd om een kort verhaaltje

Nadere informatie

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van.

Vincent van Gogh. Hier zie je er een afbeelding van. Vincent van Gogh Een van de beroemdste schilders die Nederland heeft gehad was Vincent van Gogh. Deze kunstenaar heeft zelfs zijn eigen museum gekregen in Amsterdam. Toch wel heel bijzonder, zeker als

Nadere informatie

werkt voor en met bewoners in wijken en buurten

werkt voor en met bewoners in wijken en buurten werkt voor en met bewoners in wijken en buurten Oma Geertje vertelt. 2 Welbions: we werken er allemaal. Wij zijn dé woningcorporatie van Hengelo en verhuren meer dan 13.000 woningen aan in totaal 25.000

Nadere informatie

LES 11. Respect tonen of een lesje leren? Sabbat

LES 11. Respect tonen of een lesje leren? Sabbat LES Respect tonen of een lesje leren? Heb je ooit het gevoel dat je niet respectvol of eerlijk werd behandeld? Behandel jij anderen altijd op die manier? Omdat we allemaal Gods kinderen zijn, moeten we

Nadere informatie

Maatschappelijke Zorgboerderij. Amatheon. Nikki van Berlo. Jasmijn Borms. Joy Willems T4B

Maatschappelijke Zorgboerderij. Amatheon. Nikki van Berlo. Jasmijn Borms. Joy Willems T4B Maatschappelijke Zorgboerderij Amatheon Nikki van Berlo Jasmijn Borms Joy Willems T4B Inleiding Ons groepje bestaat uit Nil

Nadere informatie

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua

Spreekbeurt Dag. Oglaya Doua Spreekbeurt Dag Oglaya Doua Ik werd wakker voordat m n wekker afging. Het was de dag van mijn spreekbeurt. Met m n ogen wijd open lag ik in bed, mezelf afvragend waarom ik in hemelsnaam bananen als onderwerp

Nadere informatie

BIJLAGEN LESPAKKET 1.2

BIJLAGEN LESPAKKET 1.2 BIJLAGEN LESPAKKET 1.2 BIJLAGE 1 A4 BLADEN THEMA S BIJLAGE 2 DOMINO EMOTIES BIJLAGE 3 MATCHING OEFENING GEVOELENS BIJLAGE 4 VRAGENLIJST FILM BIJLAGE 5 VRAGENSTROOKJES HOEKENWERK BIJLAGE 6 ANTWOORDENBLAD

Nadere informatie

De leerlingen van Jezus zijn in afwachting. Ze voelen het.. er staat iets volkomen nieuws te gebeuren. Het is immers Jezus die spreekt over zijn vertrek bij hen. Voorgoed of is er nog wel een toekomst

Nadere informatie

Deze site gaat je niet gelukkig maken...

Deze site gaat je niet gelukkig maken... naam wachtwoord login informatie aanmelden Deze site gaat je niet gelukkig maken... Dat wil zeggen dat je hier niet leert hoe je een leven zonder teleurstelling, pijn, somberheid, angst, onzekerheid of

Nadere informatie

LES 6. Nu zie je Hem wel, nu zie je Hem niet.

LES 6. Nu zie je Hem wel, nu zie je Hem niet. LES Nu zie je Hem wel, Sabbat Doe Lees Lukas 4. 40 nu zie je Hem niet. Heb je weleens een moment gehad dat je het gevoel had dat God heel dicht bij je was? Misschien door een liedje, een bijbelvers, een

Nadere informatie

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten

Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten Doortje Eerste druk, september 2009 2009 Tiny Rutten isbn: 978-90-484-0769-9 nur: 344 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgenomen

Nadere informatie

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel!

Business Lounge: uw klant aan de bestuurstafel! Gaby Remmers: senior onderzoeker Blauw Research Drijfveer: organisaties helpen inzicht te krijgen in de kansen op een nog klantgerichtere dienstverlening Andre Heeling: onderzoeker Blauw Research Drijfveer:

Nadere informatie

Musical De Eendenclub verdwaalt

Musical De Eendenclub verdwaalt Pagina 1 van 9 Musical De Eendenclub verdwaalt Normale versie voor 3 typetjes (Otto/Elle/Izzi) Een eigen productie van Recrateam Zang: Leonie van Gent en Martijn Boer Stemmen op de cd-versie: Martijn Boer

Nadere informatie

Luisteren: muziek (A2 nr. 7)

Luisteren: muziek (A2 nr. 7) OPDRACHTEN LUISTEREN: MUZIEK www.nt2taalmenu.nl nt2taalmenu is een website voor mensen die Nederlands willen leren én voor docenten NT2. Iedereen die Nederlands wil leren, kan gratis online oefenen. Kijk

Nadere informatie

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen

5. Overtuigingen. Gelijk of geluk? Carola van Bemmelen Food & Lifestylecoaching. Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen 5. Overtuigingen Jouw leven op dit moment weerspiegelt exact jouw overtuigingen Een overtuiging is een gedachte die je hebt aangenomen als waarheid doordat ie herhaaldelijk is bevestigd. Het is niet meer

Nadere informatie

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb

hoe we onszelf zien, hoe we dingen doen, hoe we tegen de toekomst aankijken. Mijn vader en moeder luisteren nooit naar wat ik te zeggen heb hoofdstuk 8 Kernovertuigingen Kernovertuigingen zijn vaste gedachten en ideeën die we over onszelf hebben. Ze helpen ons te voorspellen wat er gaat gebeuren en te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit.

Nadere informatie

Mentrum SAMEN WERKEN AAN HERSTEL EN EEN WAARDEVOL LEVEN. Onderdeel van Arkin

Mentrum SAMEN WERKEN AAN HERSTEL EN EEN WAARDEVOL LEVEN. Onderdeel van Arkin Mentrum SAMEN WERKEN AAN HERSTEL EN EEN WAARDEVOL LEVEN Onderdeel van Arkin Ieder mens is waardevol. Mentrum behandelt mensen met langerdurende ernstige problemen op het gebied van psychiatrie en/of verslaving.

Nadere informatie

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne>

Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 <Katelyne> Schrijver: KAT Coverontwerp: MTH ISBN: 9 789402 123678 Inleiding Timo is een ander mens geworden door zijn grote vriend Tommy. Toch was het niet altijd zo geweest, Timo had Tommy gekregen voor

Nadere informatie

GEZINSKLINIEK DE BORCH

GEZINSKLINIEK DE BORCH Voor cliënten GEZINSKLINIEK DE BORCH WAT IS DE BORCH? De Borch is een gezinskliniek voor de behandeling van verslaafde zwangere vrouwen (met of zonder partner) en verslaafde ouders met kinderen. 2 GEZINSKLINIEK

Nadere informatie

Geelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan.

Geelzucht. Toen pakte een vrouw mijn arm. Ze nam me mee naar de binnenplaats van het huis. Naast de deur van de binnenplaats was een kraan. Geelzucht Toen ik 15 was, kreeg ik geelzucht. De ziekte begon in de herfst en duurde tot het voorjaar. Ik voelde me eerst steeds ellendiger worden. Maar in januari ging het beter. Mijn moeder zette een

Nadere informatie

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij.

Soms ben ik eens boos, en soms wel eens verdrietig, af en toe eens bang, en heel vaak ook wel blij. Lied: Ik ben ik (bij thema 1: ik ben mezelf) (nr. 1 en 2 op de CD) : Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Weet ik wie ik ben? Ja, ik weet wie ik ben. Ik heb een mooie naam, van achter en vooraan.

Nadere informatie

Verloren grond. Murat Isik. in makkelijke taal

Verloren grond. Murat Isik. in makkelijke taal Verloren grond Murat Isik in makkelijke taal Moeilijke woorden zijn onderstreept en worden uitgelegd in de woordenlijst op pagina 84. Dit boek heeft het keurmerk Makkelijk Lezen Mijn geboorte Mijn verhaal

Nadere informatie

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente,

Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl. (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, Johannes 20, 1-18 20 april Pasen 2014 Wehl (ds. A. Oude Kotte-de Boon) Thema: 'Het verhaal van Maria van Magdala ' Gemeente, We zijn er doorheen gegaan, Veertig dagen en nachten, Tijd van voorbereiding...

Nadere informatie

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft!

150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft! Scott de Jong http://www.positiefleren.nl - 1 - Je leest op dit moment versie 2.0 van het Ebook: 150 Tips om kinderen te laten zien dat je om ze geeft.

Nadere informatie

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman

Allemaal in ontwikkeling. Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Permanente educatie in Smallingerland Allemaal in ontwikkeling Door: Rieke Veurink / Fotografie: Kees Winkelman Van cursussen professioneel Engels, kennis opdoen bij een andere afdeling tot vierjarige

Nadere informatie

1. Liedje Welkom welkom http://www.youtube.com/watch?v=t5ajdsxwmhu 2. Liedje: Jij mag er zijn.

1. Liedje Welkom welkom http://www.youtube.com/watch?v=t5ajdsxwmhu 2. Liedje: Jij mag er zijn. NIEUWSBRIEF 2 Oktober 2013-20142014 Geachte Ouders/verzorgers, De eerste 9 weken zitten erop. De leerlingen en leerkrachten hebben hard gewerkt. Met z n allen hebben we goed ons best gedaan op de leervakken,

Nadere informatie

Huiselijk geweld tussen zussen

Huiselijk geweld tussen zussen Huiselijk geweld tussen zussen Motiverende gespreksvoering: Casus huiselijk geweld tussen zussen Door drs. Sergio van der Pluijm Een tijd terug had ik een jonge vrouw (18) van allochtone afkomst in begeleiding

Nadere informatie

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie.

Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. Familie aan tafel. Een werkvorm voor individuele coaching of intervisie. De cliënt krijgt een groot vel papier en kleurkrijt. De opdracht is: Teken je gezin van herkomst rond de etenstafel. Een werkvorm

Nadere informatie

Openingsgebeden INHOUD

Openingsgebeden INHOUD Openingsgebeden De schuldbelijdenis herzien Openingsgebeden algemeen Openingsgebeden voor kinderen Openingsgebeden voor jongeren INHOUD De schuldbelijdenis herzien De schuldbelijdenis heeft in de openingsritus

Nadere informatie

Nieuwsbrief SHIB september 2013

Nieuwsbrief SHIB september 2013 Nieuwsbrief SHIB september 2013 www.shib.nl info@shib.nl Postbus 250, 3770 AG Barneveld Bankrekening 1526.55.018 t.n.v. SHIB SHIB 10 jaar en meer Al eerder lieten we weten: SHIB bestaat dit jaar 10 jaar!

Nadere informatie

Een stap verder in forensische en intensieve zorg

Een stap verder in forensische en intensieve zorg Een stap verder in forensische en intensieve zorg Palier bundelt intensieve en forensische zorg. Het is zorg die net een stapje verder gaat. Dat vraagt om een intensieve aanpak. Want onze doelgroep kampt

Nadere informatie

Trauma en verslaving. Mondriaan. Verslavingszorg. Informatie voor patiënten

Trauma en verslaving. Mondriaan. Verslavingszorg. Informatie voor patiënten Verslavingszorg Trauma en verslaving Als u naast uw verslaving ook last heeft van een nare of ingrijpende gebeurtenis uit uw verleden Informatie voor patiënten Mondriaan voor geestelijke gezondheid Trauma

Nadere informatie

Talenten: Gebruik ze of verlies ze!

Talenten: Gebruik ze of verlies ze! Talenten: Gebruik ze of verlies ze! Denk eens terug toen je pas leerde fietsen. Kon je het meteen de eerste keer? Neen? Sommige dingen leren, kost nu eenmaal tijd. Op dezelfde manier moeten wij oefenen

Nadere informatie

Resultaten Taxbus Enquête 2011

Resultaten Taxbus Enquête 2011 Resultaten Taxbus Enquête 2011 Collectief vraagafhankelijk vervoer Eindhoven Auteurs: Sylvie van Dijk Caro Goudriaan Dit onderzoek kon plaats vinden dankzij de medewerking van een groot aantal vrijwilligers.

Nadere informatie

explore the big questions of life Een introductie

explore the big questions of life Een introductie explore the big questions of life Een introductie www.youthalpha.nl Youth Alpha is een programma van Youth for Christ Nederland en stichting Alpha-cursus Nederland. 2 Youth for Christ Nederland www.yfc.nl

Nadere informatie

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1.

Eerwraak. Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman. Blz 1. Eerwraak Naam: Paul Rustenhoven Klas: 4GTL1 Inlever datum : Titel: Eerwraak Schrijver: Karin Hitlerman Blz 1. Vra!n. 1) Wat voor soort verhaal is je boek? Mijn boek is een eigentijdsverhaal/roman 2) Waar

Nadere informatie