Verslag Verantwoord Beleggen

Transcriptie

1 Verslag Verantwoord Beleggen bpfbouw 2015 bpfbouw.nl

2 Voorwoord Onze deelnemers vinden het belangrijk dat wij hun pensioengeld op een verantwoorde manier beleggen. De premies die zij en hun werkgevers elke maand opzijleggen, moeten wij zodanig beheren dat wij later een goed pensioen kunnen uitkeren. Wij willen dat de bedrijven waarin wij beleggen, beschikken over een goed bestuur en niet betrokken zijn bij het schenden van mensenrechten, milieuvervuiling en corruptie. Maatschappelijk verantwoord beleggen waarbij aandacht besteed wordt aan ESG-factoren (environmental, social & governance) levert een bijdrage aan de maatschappij en aan een duurzame wereld. Dat is de reden dat we een beleid hebben voor verantwoord en duurzaam beleggen. Dat beleid wordt al een aantal jaren uitgevoerd door de beide organisaties die wij opdracht hebben gegeven ons pensioenvermogen te beheren. Bouwinvest werkt aan de verduurzaming van onze vastgoedbeleggingen. APG zorgt ervoor dat we verantwoorde keuzes maken voor onze andere beleggingen. Hoe zij onze keuzes voor verantwoord beleggen in de praktijk brengen, leggen wij uit in dit jaarlijkse verslag. Het bestuur hecht waarde aan continue aanscherping van het beleid en om die reden hebben wij in 2015 een werkgroep aangesteld met bestuursleden en werknemers van het bestuursbureau om de contouren van een intensiever ESG-beleid te bepalen. Wij vinden het onder andere belangrijk om de komende jaren de uitstoot van CO 2 terug te dringen. Het ESG-profiel met een aantal bpfbouw-specifieke thema s willen we in een dialoog met de deelnemers en het verantwoordingsorgaan vormgeven. Komende jaren willen we de deelnemers frequenter informeren over maatschappelijk verantwoord beleggen. Het bestuur heeft begin 2016 een peiling onder deelnemers uitgevoerd met als doel meer te weten te komen over hoe onze deelnemers over duurzaam en verantwoord beleggen denken en wat zij verwachten in dat kader. Hieruit is onder andere naar voren gekomen dat deelnemers niet altijd goed op de hoogte zijn van de wijze waarop bpfbouw belegt. Ook de voordelen van duurzaam en verantwoord beleggen zijn voor veel deelnemers niet precies duidelijk. Ondanks dit vinden ze het wel belangrijk dat een pensioen fonds aan duurzaam en verantwoord beleggen doet. Duurzaam en verantwoord beleggen staat volgens de deelnemers voor: goede beleggings resultaten, een stabiel en betrouwbaar bestuur en beleggen in bedrijven die bpfbouw goed kent. Verder geven deelnemers aan dat thema s als, promotie van duurzame energie, verbetering van infrastructuur en veilige arbeids omstandigheden nog meer aandacht verdienen in het beleggingsbeleid. Bestuur bpfbouw jaarverslag 2015 bpfbouw 2

3 Inhoudsopgave jaarverslag 2015 Jaarlijks brengt bpfbouw verslag uit over hoe het invulling geeft aan verantwoord beleggen. Dit verslag wordt geschreven voor verschillende groepen die voor bpfbouw belangrijk zijn: Geïnteresseerde deelnemers en gepensioneerden; Organisaties van werkgevers en werknemers; Maatschappelijke organisaties/belangengroepen; Regelgevers en toezichthouders. Voorwoord pagina 2 Verantwoord beleggen in 2015 in getallen pagina 4 1 Beleid voor verantwoord beleggen pagina 5 2 Duurzaamheid en goed bestuur een steviger plek geven in de beleggingspraktijk pagina Toename duurzame beleggingen pagina Groei green bonds zet door pagina Terugdringen CO 2 -voetafdruk pagina Externe beheerders verduurzamen verder pagina Meer zicht op private equity-beleggingen pagina Verantwoord beleggen en rendement pagina Integratie in het beleggingsproces pagina 11 3 Verantwoord beleggen in de vastgoedwereld pagina Nederlandse vastgoedbeleggingen pagina Internationale vastgoedbeleggingen pagina Beïnvloeden van bedrijven en regelgevers pagina Milieu en klimaatverandering pagina Mensenrechten pagina Fatsoenlijke arbeidsomstandigheden pagina Gedrag- en cultuurverandering pagina Bestuurders met oog voor aandeelhouders pagina Uitgesloten bedrijven en staatsleningen pagina Vooruitblik 2016 pagina 25 Bijlage 1: Bedrijven waarmee vermogensbeheerder APG contact had over duurzaamheid en goed bestuur pagina 26 Bijlage 2: Overzicht uitgesloten bedrijven en staatsleningen pagina 29 jaarverslag 2015 bpfbouw 3

4 Verantwoord beleggen 2015 in getallen 48,5 miljard euro Totaal belegd vermogen eind ,86 miljard euro Belegd vermogen met een hoge duurzaamheidswaarde 522 miljoen euro Nieuwe beleggingen in Nederlands vastgoed 269 miljoen euro Totale beleggingen in hernieuwbare energie 27 miljoen euro Nieuwe beleggingen in groene leningen Aantal aandeelhoudersvergaderingen waarop namens bpfbouw werd gestemd (98,5% van alle vergaderingen van de bedrijven in de aandelenportefeuille) 199 Aantal beursgenoteerde bedrijven waarmee contact was over duurzaamheid en goed bestuur 91% Percentage van de niet-beursgenoteerde vastgoedbeleggingen dat beter dan afgelopen jaar scoorde in het jaarlijkse duurzaamheidsonderzoek van GRESB 54% Percentage beloningsvoorstellen op aandeelhoudersvergaderingen waar namens bpfbouw tegen werd gestemd omdat ze niet aan de eisen van bpfbouw voldeden 19 Aantal bedrijven op de uitsluitingslijst 12 Aantal landen op de uitsluitingslijst jaarverslag 2015 bpfbouw 4

5 Hoofdstuk 1 Beleid voor verantwoord beleggen De pensioenpremies die de deelnemers van bpfbouw en hun werkgevers elke maand afdragen, worden zodanig belegd dat ze een zo goed mogelijk rendement opleveren tegen een aanvaardbaar risico. Door verantwoord te beleggen, draagt bpfbouw tevens bij aan een duurzame ontwikkeling. Het beleid voor verantwoord beleggen kent drie doelen: 1. Verbeteren van het financieel rendement (gecorrigeerd voor risico). 2. Aantonen dat bpfbouw maatschappelijke verantwoordelijkheid neemt. 3. Bijdragen aan de integriteit van de financiële markten. Uitvoering door vermogensbeheerders Het beleggingsbeleid (en het beleid voor verantwoord beleggen) wordt vastgesteld door het bestuur dat hierbij ondersteund wordt door het bestuursbureau, dat onder meer toezicht houdt op de uitvoering die is ondergebracht bij APG Asset Management en Bouwinvest. Zij beheren bpfbouw s pensioenvermogen, deels via inschakeling van externe managers. Bouwinvest beheert de vastgoed beleggingen. APG beheert de beleggingen in aandelen, staatsen bedrijfsobligaties, hedgfondsen, private equity en grondstoffen. Waar verderop in dit verslag wordt gesproken over bpfbouw s vermogensbeheerder heeft dit betrekking op APG. Waar het gaat over bpfbouw s vastgoed vermogensbeheerder heeft dit betrekking op Bouwinvest. APG Asset Management heeft een team van negen specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed ondernemings bestuur. De leden van dit team ondersteunen portefeuillemanagers bij verantwoord beleggen, voeren gesprekken met bedrijven over verantwoord ondernemen, beoordelen voorstellen voor nietbeurs genoteerde beleggingen op duurzaamheid en goed bestuur en voeren bpfbouw s stem beleid uit. Een van deze specialisten is gestationeerd op het APG-kantoor in Hongkong. Vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest heeft een fulltime Corporate Social Responsibilitymanager die verantwoordelijk is voor onder meer het stimuleren en coördineren van het verantwoord ondernemen en beleggings beleid van Bouwinvest, in lijn met bpfbouw s beleggingsovertuigingen. Naast het ondersteunen van de investment-, fonds- en assetmanagers bij verantwoord beleggen hoort ook de externe vertegenwoordiging in diverse stakeholderdialogen tot zijn kerntaken. In het jaarlijks beleggings plan en individuele fondsplannen wordt het verantwoord beleggings beleid geconcretiseerd. De beleggings commissie van Bouwinvest ziet toe op de naleving hiervan en hoe dit vorm krijgt bij investeringen. Milieu, sociaal beleid en goed bestuur Om goed te kunnen beleggen, willen de vermogensbeheerders de kansen en risico s van hun beleggingen duidelijk in beeld hebben. Daarom gaan zij bij beleggingsbeslissingen niet alleen af op de financiële prestaties en de bedrijfsprocessen, maar kijken zij ook of bedrijven beschikken over een goed milieu- en sociaal beleid en of zij goed worden bestuurd. Dit zijn de zogenoemde ESG-factoren: environment, social en governance. BpfBOUW wil weten welke kansen en risico s haar beleggingen op deze terreinen lopen en laat dit door de vermogensbeheerders meewegen bij beleggingsbeslissingen. Heldere verwachtingen Voor het beleid verantwoord beleggen heeft bpfbouw heldere verwachtingen geformuleerd die aansluiten op nationale en internationale regelgeving. In de eerste plaats zijn dat de Nederlandse wetten en de internationale verdragen waarbij Nederland partij is. Bedrijven en fondsen waarin wordt belegd, moeten handelen in lijn met de richtlijnen voor verantwoord ondernemen van de Verenigde Naties (Global Compact). Hierbij gaat het om mensenrechten, arbeidsrechten, anti-corruptie en milieu. jaarverslag 2015 bpfbouw 5

6 Op verschillende manieren controleert vermogens beheerder APG of bedrijven hieraan voldoen. Twijfels hierover kunnen aanleiding zijn voor een dialoog die soms jaren kan duren. Als een bedrijf niet erin slaagt om ernstige tekortkomingen te verbeteren en er ook geen zicht is op verbetering in de nabije toekomst, kan het bestuur tot uitsluiting overgaan waarna bpfbouw s belang in het bedrijf wordt verkocht. Dit is een laatste stap die slechts bij hoge uitzondering wordt gezet, al is het maar omdat op een verkochte onderneming geen invloed meer kan worden uitgeoefend. Vastgoedvermogensbeheerder Bouwinvest controleert op verschillende manieren en op verschillende momenten in het investeringsproces (acquisitie, management en dispositie) of (vastgoed)fondsen handelen in lijn met internationale richtlijnen en standaarden voor verantwoord ondernemen en investeren. Hiermee verkrijgt Bouwinvest inzicht in hun ESG-prestaties. Wanneer die structureel achterblijven kan aanleiding zijn om hierover een dialoog aan te gaan met de betreffende fonds manager. Een ander middel is het inzetten op investor advisory board seats, waarmee Bouwinvest (meer) invloed kan uitoefenen en thema s kan agenderen. Belangrijk voor het ESG-beleid zijn verder twee documenten van de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OESO). De OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen moeten er toe bijdragen dat bedrijven handelen in lijn met de relevante weten regelgeving. Ze gaan verder dan de UN Global Compact door ook aandacht te besteden aan consumenten belangen, de verspreiding van kennis en het afdragen van belastingen. De OESOuitgangspunten voor goed ondernemings bestuur moeten er aan bijdragen dat ondernemingen op een transparante manier bestuurd worden. Een duidelijke taakverdeling tussen toezichthoudende en uitvoerende functies is daarbij van groot belang. Verder wordt verwacht dat bedrijven handelen in lijn met de principes van het Internationale Corporate Governance Netwerk. Dit ICGN is een samenwerkings verband van beleggers dat goed ondernemings bestuur bevordert. De principes gaan onder meer over verslaggeving en accountants controle en de rechten en verantwoordelijkheden van bestuurders en aandeelhouders. jaarverslag 2015 bpfbouw 6

7 Hoofdstuk 2 Duurzaamheid en goed bestuur een steviger plek geven in de beleggingspraktijk Het pensioenvermogen van de bpfbouwdeelnemers wordt in hoofdzaak belegd in obligaties (leningen), aandelen, vastgoed, private equity, hedgefondsen en grondstoffen. Die verschillende beleggings categorieën zijn vaak weer onder verdeeld in aparte portefeuilles met een eigen beleggings strategie. Verantwoord beleggen is onderdeel van elke strategie maar wordt niet overal op dezelfde manier uitgevoerd. Dit hoofdstuk gaat over hoe binnen de verschillende beleggings categorieën aan verduurzaming wordt gewerkt. Eerst komen de belangrijkste ontwikkelingen uit 2015 aan bod. Aan het eind volgt een overzicht van hoe de duurzaamheids prestaties in de beleggingscategorieën worden gemonitord. Figuur 2.1 Waarin is het bpfbouw vermogen eind 2015 belegd? 2.1 Toename duurzame beleggingen De beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde zijn in 2015 opnieuw flink toegenomen 1. Eind 2015 had bpfbouw hier voor bijna 6,9 miljard euro in belegd. Een jaar eerder was dat nog 5,8 miljard euro. Dat betekent een stijging van ruim 17%. Onder beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde vallen activiteiten die bijdragen aan oplossingen voor maatschappelijke en milieuproblemen zoals: klimaat verandering, waterschaarste en wateroverlast, vervuiling, verlies van leefgebieden of diersoorten en de behoefte aan micro financiering. Ook farmaceutische bedrijven die hoog scoren op de Acces to Medicine Index, omdat ze bijdragen aan een toegankelijke gezondheids zorg in landen waar de gemiddelde inkomens laag zijn, vallen hier onder. 1 De beleggingen met een hoge duurzaamheidswaarde worden berekend op basis van een door onze beleggingsorganisatie zelfontwikkelde methode. Voor 87% van de gerapporteerde gegevens wordt gebruik gemaakt van informatie van externe informatiebronnen zoals bijvoorbeeld GRESB, de Access to Medicine Index en het FTSE Russell Low Carbon Economy (LCE) Model. Ook wordt gebruik gemaakt van input van eigen portefeuillemanagers. De in 2012 opgestelde berekeningsmethode is nog steeds in ontwikkeling en wordt ook in 2016 verder aangescherpt Aandelen ontwikkelde markten 24% Staatsobligaties 20% Bedrijfsobligaties 18% Vastgoed 15% Aandelen opkomende landen 6% Inflatiegerelateerde obligaties 5% Hedgefondsen 4% Obligaties opkomende markten 3% Private equity 3% Grondstoffen 2% Zoals uit het overzicht op pagina 8 blijkt, is de absolute stijging het grootst binnen de vastgoedportefeuille (van 4,5 naar 5,2 miljard). Dit komt door de toename van het aantal zogenoemde green stars: de vastgoed beleggingen die in de hoogste categorie eindigen bij het jaarlijkse duurzaamheids onderzoek van de Global Real Estate Sustainability Benchmark (meer hierover in het volgende hoofdstuk). Daarnaast was er een forse groei in de obligatie portefeuille waar het aantal groene leningen meer dan verdubbelde (zie hierna: Groei green bonds zet door). Doordat het totale belegd vermogen in de aandelen portefeuilles is afgenomen ten opzichte van vorig jaar, zijn daar ook de beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde (uitgedrukt in euro s) verminderd. Procentueel bleven ze gelijk. jaarverslag 2015 bpfbouw 7

8 Opvallend was de toename in de hedgefondsportefeuille naar 77 miljoen euro. Dit kwam onder meer door een betere beoordeling van beleggingen die bpfbouw al in portefeuille had. Ook is bpfbouw gaan beleggen in een hedgefonds dat kapitaal verstrekt aan duurzame energiebedrijven die niet of lastig in aanmerking komen voor leningen bij banken. Op die manier krijgen zij toch de kans om te groeien. De beleggingen in hernieuwbare energie in de verschillende beleggingscategorieën namen toe van 131 miljoen naar 269 miljoen. Dat kwam onder meer door een extra investering in Noorse waterkrachtcentrales. Ook via green bonds werd meer in duurzame energie belegd. Figuur 2.2 Hoe zijn de beleggingen met hoge duurzaamheidswaarde verdeeld over de beleggingscategorieën? (in miljoenen euro s) % van categorie % van categorie Vastgoed % % Aandelen ontwikkelde markten 781 7% 831 7% Bedrijfsobligaties 501 6% 307 4% Aandelen opkomende markten 122 4% 145 5% Hedgefondsen 77 4% 0 0% Infrastructuur 68 46% 37 19% Private equity 59 4% 33 3% Opportunity fonds 4,9 10% 1,3 3% Inflatiegerelateerde obligaties 1,5 0% 3,8 0% Obligaties opkomende markten 0,5 0% 1,1 0% Totaal %* %* * Ten opzichte van belegd vermogen 2.2 Groei green bonds zet door Binnen de beleggingen met een hoge duurzaamheids waarde is er met name bij de green bonds sprake van een flinke groei. Green bonds zijn leningen die worden gebruikt voor het financieren van duurzame projecten waardoor ze prima passen in het streven naar verduurzaming. Daarbij worden wel dezelfde rendement- en risico-eisen gesteld als aan de overige leningen (obligaties). De toename van het aantal green bonds, die al was ingezet in 2014, kreeg in 2015 een vervolg. Begin 2015 had bpfbouw dertien green bonds met een totale waarde van zo n 57 miljoen euro. Eind 2015 waren dat er 38 ter waarde van ruim 152 miljoen euro. De toename komt doordat er steeds meer green bonds op de markt komen die voldoen aan de eisen wat betreft risico s en rendement. Waar ze voorheen vooral werden uitgegeven door ontwikkelingsbanken, komen er steeds meer van bedrijven en commerciële banken. Om te waarborgen dat ze van goede kwaliteit zijn, en ook daadwerkelijk bijdragen aan verduurzaming, is vermogensbeheerder APG in 2015 lid geworden van het Climate Bonds Initiative dat hiervoor standaarden ontwikkelt. Op dit moment is zo n 1,6 procent van de obligatieportefeuille belegd in green bonds. Via een door de Nederlandse energienetbeheerder TenneT uitgegeven bond is bpfbouw voor bijna 5 miljoen euro betrokken bij wind energieparken in het Nederlandse en Duitse deel van de Noordzee. Via twee bonds van de Nederlandse Waterschaps bank wordt bijna 10 miljoen euro van het pensioengeld ingezet voor onder meer werkzaamheden om het land te beschermen tegen de stijgende waterspiegel. In 2015 zijn twee green bonds verkocht omdat ze niet meer voldeden aan de risico- en rendementsdoelstelling. jaarverslag 2015 bpfbouw 8

9 2.3 CO 2 -voetafdruk aandelen toegenomen Alle bedrijven in bpfbouw s aandelenportefeuille stoten jaarlijks ongeveer 4,2 miljoen ton CO 2 uit die voor rekening van het fonds komt. Dat blijkt uit een analyse 2 die is gemaakt om inzicht te krijgen in de CO 2 -voetafdruk van de aandelenbeleggingen (zo n 14,2 miljard). Voor elk afzonderlijk bedrijf is berekend hoeveel van de uitstoot voor rekening van bpfbouw komt, gezien het percentage van de aandelen dat het fonds bezit. Ten opzichte van vorig jaar is de uitstoot 3 met 7,6% gestegen. De stijging komt onder andere doordat de aandelen in een aantal CO 2 -intensieve bedrijven zijn toegenomen, zoals bijvoorbeeld in het Duitse energiebedrijf RWE. RWE heeft zijn uitstoot in een jaar tijd met weliswaar 9% verlaagd, maar levert nog steeds de grootste bijdrage aan bpfbouw s voetafdruk. De op één na grootste bijdrage levert het Amerikaanse energiebedrijf NRG waarvan de emissies bijna verdubbelden als gevolg van een overname 4. De CO 2 -uitstoot is ongelijk verdeeld over de bedrijven in de portefeuille. Ongeveer 50% van de emissies is afkomstig van slechts 40 bedrijven, vooral in de energiesector. Deze bedrijven vertegenwoordigen niet meer dan zo n 5% van het vermogen dat bpfbouw in aandelen heeft belegd. 2.4 Externe beheerders verduurzamen verder Van de 27 externe beheerders die de vermogensbeheerder inschakelt om een deel van bpfbouw s aandelenbezit te beheren, zijn er 22 meer aandacht gaan besteden aan duurzaamheid en goed bestuur. Dat blijkt uit een onderzoek dat voor het derde achtereenvolgende jaar is gedaan naar wat externe beheerders hieraan doen op zeven verschillende terreinen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om hun beleid voor duurzaamheid en goed bestuur, hoe ze er aandacht voor hebben in hun dagelijkse beleggings beslissingen (integratie), wat ze doen om bedrijven aan te zetten tot beter presteren (engagen) en hoe ze daarover rapporteren. Op dat laatste terrein werd de meeste voortgang geboekt. Dertien van de onderzochte beheerders scoorden hier beter. Negen werden actiever in sector netwerken, elf kregen een steviger beleid. Wat betreft hun totaalscore bleven twee beheerders stabiel, drie andere gingen licht achteruit. De uitkomsten van dit onderzoek worden gebruikt om samen met de beheerders te bespreken hoe ze zich verder kunnen ontwikkelen. Ook met de drie beheerders die bij het vorige onderzoek (in 2014) een teruggang lieten zien, zijn dergelijke gesprekken gevoerd. Die beheerders vertonen in het onderzoek van dit jaar een duidelijke verbetering. 2 De CO 2 -voetafdruk is berekend op basis van data van Trucost voor scope 1 en 2 emissies. Hierbij gaat het om de eigen uitstoot en de uitstoot als gevolg van ingekochte elektriciteit. Voor bedrijven waarover Trucost geen gegevens had (2,5% van de portefeuillewaarde) is gebruik gemaakt van industriegemiddelden. De CO 2 -voetafdruk moet dan ook worden gezien als een zo goed mogelijke inschatting. De methodologie wordt steeds verder verfijnd. 3 De data in dit rapport over 2015 zijn gebaseerd op uitstootcijfers die beschikbaar waren op 30 september 2015 en de aandelenportefeuille zoals die eruitzag op 31 maart Deze stijging komt voor het grootste deel door de overname van Edison Mission Energy (EME). NRG heeft de ambitie om de CO 2 -uitstoot in 2030 met 50% te hebben verminderd. Het afgelopen jaar stuurde vermogensbeheerder APG nog niet actief op het verlagen van de CO 2 -voetafdruk. Daarmee wordt pas gestart in 2016 wanneer de systemen die daarvoor nodig zijn werken. Een belangrijke doelstelling van bpfbouw s aangescherpte beleid is een afname van de CO 2 -uitstoot van de aandelenportefeuille met 25% in Daarbij zal het gaan om de uitstoot per belegde euro die de komende jaren stapsgewijs zal moeten dalen. jaarverslag 2015 bpfbouw 9

10 2.5 Meer zicht op private equity-beleggingen In nieuwe contracten met beheerders van private equity-fondsen wordt vastgelegd dat ze beter moeten gaan rapporteren over hoe de bedrijven in hun fonds presteren op duurzaamheid en goed bestuur. Speciaal hiervoor heeft de vermogensbeheerder in 2015 samen met onder andere AlpInvest (het bedrijf dat een groot deel van de private equity-beleggingen van bpfbouw beheert) rapportagevoorschriften opgesteld. Die moeten bpfbouw, dat geen rechtstreeks contact heeft met de bedrijven in private equity-fondsen, een beter zicht geven op hoe deze bedrijven presteren als het gaat om bijvoorbeeld gezondheid en werkveiligheid, omkoping en corruptie. Tot nu toe rapporteren de beheerders van fondsen vooral via het geven van losse voorbeelden. Om ervoor te zorgen dat deze voorschriften ook gebruikt kunnen worden door andere beleggers, zijn ze aangeboden aan de organisatie die wereldwijd het verantwoord beleggen promoot (PRI 5 ). Om ook vooraf meer zicht te krijgen in hoe een private equity-fonds presteert op duurzaamheid en goed bestuur heeft de vermogensbeheerder met andere beleggers gewerkt aan een nieuwe vragenlijst die met ingang van 2016 gebruikt zal worden voordat in een fonds wordt belegd. V&D In 2015 is veel te doen geweest om warenhuisketen V&D. BpfBOUW hield via het Amerikaanse Private Equity-bedrijf Sun Capital ook een klein aandeel via een beleggingsfonds. Ondanks de vele inspanningen die verricht zijn om het warenhuis weer gezond te krijgen, bleken deze uiteindelijk onvoldoende en is V&D eind 2015 alsnog failliet verklaard. 2.6 Verantwoord beleggen en rendement Het is de overtuiging van bpfbouw dat beleggers betere beleggings beslissingen nemen door structureel aandacht te schenken aan duurzaamheids factoren en verantwoord ondernemen. Op die manier krijgen ze een completer beeld van kansen en risico s. Dat verantwoord en duurzaam ondernemen niet te koste hoeft te gaan van het financieel rendement wordt ondersteund door een vorig jaar uitgebrachte metastudie van ruim 200 academische onderzoeken 6. Een duidelijk voorbeeld van een beleggingsbeslissing uit 2015 op basis van dit soort factoren, die heeft bijgedragen aan goede resultaten, was de verkoop van de aandelen van kabel- en telecombedrijf Altice. Deze verkoop vond plaats kort voordat de koers van de onderneming flink onderuitging (in ruim vier maanden tijd verloren de aandelen twee derde van hun waarde). Het oorspronkelijk in Luxemburg gevestigde bedrijf maakte in 2015 een overstap naar Nederland waar het de randen van de wetgeving opzocht. Daardoor kon de volledige zeggenschap in handen blijven van de bestuursvoorzitter die tevens oprichter en grootaandeelhouder was. Mede omdat er geen sprake was van een evenwichtige verdeling van invloed tussen bestuur, raad van commissarissen en aandeelhouders maakte bpfbouw zich hierover grote zorgen. Bovendien was dit strijdig met de geest van de Nederlandse corporate governance-code. Duurzame pensioenbeleggingen Meerdere medewerkers van de vermogensbeheerder zijn lid geworden van het Sustainable Pension Investments Lab (SPIL). Het SPIL, dat eind 2015 is opgericht door duurzaamheidshoogleraar Herman Wijffels en directeur Marga Hoek van ondernemersvereniging De Groene Zaak, is een samenwerkings verband van mensen uit de Nederlandse pensioen wereld die op persoonlijke titel ideeën willen ontwikkelen om het pensioen vermogen van de Nederlandse fondsen duurzamer te beleggen. BpfBOUW zal dit met interesse volgen en bezien of dit nuttige resultaten oplevert voor het fonds. 5 Principles for Responsible Investing (PRI) is een internationaal netwerk, waarbij ongeveer pensioenfondsen en vermogensbeheerders zijn aangesloten, dat wereldwijd verantwoord beleggen wil bevorderen. 6 Voor hun studie From the stockholder to the stakeholder; how sustainability can drive financial outperformance analyseerden Gordon Clarck, Andreas Feiner en Michael Viehs oorspronkelijk meer dan 190 verschillende academische studies over verantwoord ondernemen en verantwoord beleggen. Van de in 2014 uitgebrachte studie verscheen in maart 2015 een geactualiseerde versie waarin het aantal geanalyseerde studies tot boven de 200 was gebracht. Onze vastgoed vermogens beheerder heeft samen met andere partijen uit de bouw- en vastgoedwereld en eindgebruikers het Ambitiestatement van de Dutch Green Building Council (DGBC) ondertekend. Hiermee verbinden ze zich aan het verder versnellen van de verduurzaming van de gebouwde omgeving jaarverslag 2015 bpfbouw 10

11 2.7 Integratie in het beleggingsproces Hoe de aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur een plek heeft gekregen in de verschillende beleggingsstrategieën staat in het overzicht hierna. Alle bedrijven en fondsen waarin wordt belegd, moeten handelen volgens de afspraken die in VN-verband zijn gemaakt over mensenrechten, arbeidsrechten, anti-corruptie en milieu 7. Het uitsluitingsbeleid geldt eveneens voor de gehele portefeuille 8. De zogenoemde bedrijfstak-raamwerken die onze vermogensbeheerder heeft ontwikkeld, geven de interne portefeuille managers inzicht in waar de grootste risico s zich bevinden op de terreinen van duurzaamheid en goed bestuur in 38 verschillende bedrijfstakken. De landenrisicometer, die ontwikkeld is in samenwerking met onderzoeks bureau Sustainalytics, geeft zicht op deze risico s in verschillende landen. Verder worden voorstellen voor nieuwe beleggingen (boven een bepaalde omvang) in niet-beursgenoteerde ondernemingen en nieuwe mandaten voor externe beheerders ook beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur. Zij hebben niet alleen adviesrecht maar zijn (indien nodig) ook betrokken bij het opstellen van de voorwaarden die worden opgenomen in de overeenkomsten die de basis vormen voor de nieuwe beleggingen. Aandelen in eigen beheer Portefeuillemanagers maken gebruik van het in eigen huis ontwikkelde dashboard dat laat zien hoe een bedrijf scoort op milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. In het dashboard staan ook de correspondentie en gesprekken met individuele bedrijven over deze onderwerpen, hoe gestemd is op aandeelhoudersvergaderingen en de analyses van drie onafhankelijke onderzoeksbureaus. Aandelen externe beheerders Bij elk nieuw stukje vermogen dat bij een externe beheerder wordt ondergebracht, wordt gecontroleerd of dit gebeurt in overeenstemming met het beleid voor verantwoord beleggen. De externe beheerders zijn in 2015 voor het derde achter eenvolgende jaar doorgelicht op de aandacht die zij geven aan milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. De uitkomsten hiervan worden met hen besproken. Staatsobligaties BpfBOUW belegt niet in landen waarvoor de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties een wapenembargo heeft afgekondigd. De Landenrisico-meter wordt gebruikt bij de analyse van kansen en risico s van beleggingen in opkomende markten, bijvoorbeeld voor Brazilië en India. Bedrijfsobligaties Interne portefeuillemanagers hebben toegang tot het in eigen huis ontwikkelde dashboard dat een indruk geeft van de scores van een bedrijf op gebied van milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. Portefeuillemanagers nemen in hun beleggings voorstellen de duurzaamheids scores op. Als die lager zijn dan de scores van vergelijkbare bedrijven, volgt een meer gedetailleerde analyse. Inflatie-gecorrigeerde leningen Alle beleggingsvoorstellen worden beoordeeld door specialisten op het terrein van duurzaamheid en goed ondernemings bestuur. Vastgoed Van alle nieuwe niet-beursgenoteerde vastgoed beleggingen wordt verwacht dat ze voor de hele beleggingsperiode meedoen met de Global Real Estate Sustainability Benchmark; de duurzaamheids vergelijker voor vastgoed. Dit betekent een toetsing vooraf en een jaarlijkse meting van de prestaties. Waar nodig wordt een dialoog gestart om de prestaties te verbeteren. Infrastructuur Infrastructuurfondsen zullen met ingang van 2016 jaarlijks een uitgebreide vragenlijst invullen van nieuw initiatief dat de duurzaamheid van infra structuur moet bevorderen: GRESB Infra. Daarbij gaat het over zaken als de veiligheid van werknemers, belangen van omwonenden, energie verbruik en hergebruik van afval. Voor nieuwe beleggingen is deelname aan GRESB Infra verplicht. Fondsmanagers van bestaande beleggingen worden aangespoord om ook mee te doen. De uitkomsten worden gebruikt om de beleggingen ertoe aan te zetten hun prestaties te verbeteren. 7 Uitzonderingen hierop komen ter sprake in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staatsleningen. 8 Het uitsluitingsbeleid wordt gemiddeld toegepast voor 99,9 procent van het belegd vermogen. Meer hierover in het hoofdstuk Uitgesloten bedrijven en staatsleningen. jaarverslag 2015 bpfbouw 11

12 Hedgefondsen Van alle fondsen wordt verwacht dat ze een beleid hebben met aandacht voor milieu, sociaal beleid en goed ondernemingsbestuur. Fondsen die geen beleid hebben, krijgen opdracht om binnen een afgesproken termijn zo n beleid op te stellen en te implementeren. Hierbij is sprake van een op maat gesneden aanpak waarbij de strategie van een fonds grotendeels bepaalt hoe de eisen eruit zien. Hedgefondsen worden aangemoedigd om lid te worden van de Hedge Fund Standards Board die transparantie, integriteit en goed ondernemingsbestuur promoot. Private equity Van private equity-managers wordt verwacht dat ze een beleid hebben dat aansluit bij onze manier van verantwoord beleggen. Belangrijk is ook dat ze transparant zijn over hun prestaties op dit terrein. Om dit te stimuleren, heeft de vermogensbeheerder bijgedragen aan het opstellen van het ESG Disclosure Framework. Nieuwe private equity-fondsen worden aangespoord om via dit raamwerk te rapporteren over wat de bedrijven binnen dat fonds presteren op het terrein van duurzaamheid en goed bestuur. Grondstoffen Niet-beursgenoteerde grondstoffenfondsen moeten aantonen dat ze zowel voldoen aan de principes van de UN Global Compact, als aan meer gedetailleerde regels van bijvoorbeeld de International Finance Corporation (IFC). Welke extra standaarden en vereisten precies van toepassing zijn, is afhankelijk van de grondstof en het fonds waarin wordt belegd. Met elke manager die actief is in landen met grotere risico s op de terreinen van duurzaamheid en goed bestuur, vinden jaarlijks ontmoetingen plaats. Locaties met een verhoogd risico worden regelmatig bekeken. Managers moeten jaarlijks een vragenlijst invullen en belangrijke incidenten, zoals ernstige ongelukken, direct rapporteren. jaarverslag 2015 bpfbouw 12

13 Hoofdstuk 3 Verantwoord beleggen in de vastgoedwereld De vastgoedvermogensbeheerder geeft door middel van een aantrekkelijke en leefbare omgeving in Nederland invulling aan de maatschappelijke verantwoordelijkheid van bpfbouw. In 2015 is voor circa 522 miljoen in Nederlands vastgoed belegd en 260 miljoen in internationale niet-beursgenoteerde en beursgenoteerde fondsen. Het milieu, sociale aspecten en governance (ESG) kunnen ook van de vastgoedbeleggingen de financiële prestaties beïnvloeden. Binnen de opdracht van een vastgoedportefeuille die toekomstbestendig en waardevast is, vormen de ESG-criteria daarom een belangrijke pijler. De vastgoedvermogensbeheerder van bpfbouw is transparant over de prestaties omtrent maatschappelijk verantwoord beleggen, legt hierover verantwoording af en werkt continu en doelgericht aan verbetering. Dit gebeurt vanuit de overtuiging dat een duurzame en verantwoorde bedrijfsvoering bijdraagt aan een stabiel rendement. Om die reden is het één van de speerpunten van onze vastgoedvermogensbeheerder om in samenwerking met alle stakeholders de duurzaamheid van de vastgoedbeleggingen als geheel te verbeteren en ESG-criteria een nog belangrijker onderdeel te laten zijn in de (beleggings)beslissingen. De vastgoedvermogens beheerder neemt verantwoordelijkheid in de vastgoed keten die past bij de maatschappelijke rol en de achterban. Aan de hand van wereldwijd aanvaarde prestatie indicatoren (INREV, GRI), internationale richtlijnen en duurzaamheidslabels (GRESB, BREEAM) worden bestaande en beoogde beleggingen getoetst en de voortgang gemonitord. Verantwoordelijkheid nemen en samen werking zoeken met belangrijke stakeholders in de vastgoed keten staat daarbij centraal. Samen met bouw bedrijven, vastgoedbeheerders en huurders is gewerkt aan CO 2 -reductie, reductie van energie- en water verbruik en de scheiding en recycling van afvalstromen. Van de partners in de keten wordt verwacht dat zij ook aan deze richtlijnen voldoen en hiernaar handelen. Binnen onze vastgoedvermogensbeheerder worden integriteits risico s gemitigeerd middels de gedragscode, zaken partner toetsen en anticorruptie maatregelen. 3.1 Nederlandse vastgoedbeleggingen Tweederde van de vastgoedbeleggingen van bpfbouw wordt gedaan in Nederlands vastgoed. Dat heeft voor een deel te maken met kosten en risico s. Zo wordt er in Nederland alleen met eigen vermogen geïnvesteerd en zijn de kosten lager. Ook kent onze vastgoed vermogensbeheerder de locaties goed en kunnen de vastgoed beleggingen van dichtbij gevolgd en gestuurd worden. Maar het heeft ook te maken met het zogenoemde maatschappelijke rendement. Met de investeringen in Nederlands vastgoed wordt voorzien in vastgoed waar vraag naar is en zo wordt bijgedragen aan de leefbare omgeving in Nederland. Veel van de Nederlandse investeringen hebben een duidelijke meerwaarde voor de omgeving. In Amsterdam wordt bijvoorbeeld gewerkt aan een groot aantal nieuwbouw woningen. De behoefte aan betaalbare huur woningen is enorm. Dankzij deze projecten kunnen veel mensen prettig wonen in de stad. Levendigheid brengen Ook (lege) kantoorgebouwen kunnen die meerwaarde hebben. In Amsterdam worden de voormalige Citroën-gebouwen omgebouwd tot kantoor ruimten voor jonge, creatieve bedrijven. Daarmee houden we een monument in stand, maar brengen we ook levendigheid in de buurt. In Den Haag wordt een oud Shell-hoofdkantoor in Benoordenhout omgebouwd tot appartementencomplex. Daarmee krijgt een leeg pand een nuttige nieuwe bestemming en creëren we tegelijkertijd nieuwe woningen, waar vraag naar is in Den Haag. Als een van de eerste vastgoedbeleggers in Nederland investeert bpfbouw ook in zorg vastgoed. Prettig wonen blijft belangrijk, ook als je ouder wordt en meer hulp nodig hebt. In de Watergraafsmeer in Amsterdam wordt een zorgcentrum voor dementerenden herontwikkeld, zodat het voldoet aan de eisen van nu én die van de toekomst. Ook dat is meerwaarde. jaarverslag 2015 bpfbouw 13

14 Case: Transformatie Oostduinlaan Het voormalige kantoorcomplex van Shell aan de Oostduinlaan in Den Haag wordt getransformeerd naar een woonmilieu. Daarbij wordt de bestaande hoogbouw getransformeerd naar woningen (HogeDuin) en wordt er een nieuw appartementen complex gerealiseerd (LageDuin). Beide worden duurzame woon gebouwen waarbij de HogeDuin 146 vrije sector huur appartementen omvat. De overige woningen zijn koop woningen. Het Residential Fund neemt de vrije sector woningen die naar verwachting in de tweede helft van 2017 worden opgeleverd in belegging. Het project laat zien dat het goed mogelijk is een verouderd kantoor naar een kwalitatief hoogwaardig woon product te transformeren. Door te investeren in dit project wordt niet alleen financieel rendement behaald maar tegelijkertijd maatschappelijke impact gerealiseerd door leegstaande vierkante meters kantoor uit de markt te halen. Daarnaast wordt ingezet op het zoveel mogelijk hoogwaardig hergebruik van bestaande materialen en grondstoffen. Het kantoor wordt tot het casco gestript en krijgt een nieuw interieur en een nieuwe gevel. Bestaande onderdelen als de draagstructuur en kopgevel van de hoogbouw en de parkeerkelder en fundering van de laagbouw blijven behouden. Bestaande elementen worden zoveel mogelijk benut met een minimum aan ingrepen. Bij de transformatie moet het kwaliteitsniveau minimaal zo hoog zijn als bij nieuwbouw, zo is het streven. Onder andere blijkt dit uit energie label A, zonwerend triple glas, optimaal daglicht, een geluidwerende gevel, geluidsisolatie van wanden en vloeren, brandveiligheid en grote buitenruimten. Op deze manier ontstaat er een veilige en comfortabele plek om te wonen. Beide gebouwontwerpen hebben de BREEAMscore: Very Good behaald. De HogeDuin is hiermee het grootste getransformeerde woongebouw in Nederland met deze score. Case: Parkeergarage Olympisch Stadion Amsterdam In 2014 heeft onze vastgoedvermogensbeheerder de verlichting van de parkeergarage onder het Olympisch Stadion vervangen. In totaal zijn 1356 armaturen vervangen door nieuwe energie zuinige varianten in combinatie met bewegingssensoren in zones. De verlichting wordt, indien er geen beweging is, teruggeschakeld van 100% naar 30% om energie te besparen. Tegelijkertijd wordt hiermee de levensduur van de armaturen verlengd aangezien ze niet constant op 100% branden. Zo wordt naast energie ook bespaard op materiaal en arbeid. In 2015 zijn de eerste resultaten zichtbaar geworden in de vorm van een energieverbruik dat 37% ( kwh) lager is dan in de oude situatie. Platform zeer energiezuinige nieuwbouw Onze vastgoedvermogensbeheerder neemt deel aan het platform Zeer energiezuinige nieuwbouw (ZEN), om ervaring op te doen en te delen met nieuwe concepten ten aanzien van energiezuinigheid en in te spelen op toekomstige wet- en regelgeving. Met het platform ZEN willen de vier brancheverenigingen van het Lente-akkoord (Aedes, Bouwend Nederland, NEPROM en NVB) een kanteling stimuleren in de woningmarkt, waardoor energie niet langer een kostenpost is, maar juist een unique buying point voor de consument. ZEN stelt hiermee de bewoner centraal; met zijn wensen op het gebied van wooncomfort, gezondheid, binnenklimaat en betaalbaarheid. En passant moet dit binnen de bouwbranche zorgen voor een soepele overgang naar de nieuwe eis van bijna-energieneutrale nieuwbouw per Onze vastgoedvermogensbeheerder is de enige vrije sector huurbelegger van de 40 deelnemende bedrijven. Samen met ontwikkel- en bouwpartner Dura Vermeer en de gemeente Rijswijk is de intentie vastgelegd om in de komende jaren 200 woningen in het project RijswijkBuiten te realiseren. De eerste 43 woningen worden voor de zomer van 2016 aan de vastgoedportefeuille toegevoegd. Toekomstige bewoners gaan voor het verwarmen van de woning en het gebruik van warm tapwater geen energierekening ontvangen. Dit wordt bereikt door de woningen te voorzien van een aardwarmte lus, pv-panelen, een uitgekiend ventilatiesysteem en triple-beglazing. Het uitgangspunt (EPC=0) wordt hiermee gegarandeerd. jaarverslag 2015 bpfbouw 14

15 Duurzaamheid in de keten BpfBOUW vindt het net als voor de andere beleggingscategorieën belangrijk dat het beheer van onze vastgoedportefeuilles op een duurzame wijze wordt uitgevoerd. Bij het dagelijkse beheer van het vastgoed zijn verschillende partijen betrokken. Om inzicht te krijgen in hoe deze partijen omgaan met duurzaamheid heeft onze vastgoedvermogensbeheerder samen met een aantal andere vastgoed investeerders een tool ontwikkeld waarmee het duurzaamheidsbeleid van dienst verleners en leveranciers kan worden gemonitord. Samenwerking met andere institutionele vastgoed organisaties is hierbij effectief en efficiënt, omdat er veelal met dezelfde partners wordt gewerkt. In 2016 zal partijen gevraagd worden een duurzaamheidsverklaring te ondertekenen en zal een eerste enquête worden uitgezet die inzicht moet geven in de manier waarop milieu en sociaal beleid vorm gegeven wordt. Benchmark Nederlandse vastgoedfondsen Om de duurzaamheidsprestaties van de drie grootste Nederlandse sectorfondsen objectief te meten en te vergelijken, hanteert onze vastgoedvermogens beheerder de Global Real Estate Sustainability Benchmark (GRESB). Inmiddels hebben de drie Nederlandse sector fondsen van de vastgoed vermogens beheerder in 2015 voor de vierde keer actief geparticipeerd in dit initiatief, dat transparantie en verduurzaming binnen de vastgoedsector bevordert. In de laatste survey van 2015 hebben alle drie de fondsen opnieuw de zogenaamde Green Star classificatie (de hoogst mogelijke score) toegekend gekregen. Bovendien scoren de fondsen ruim boven het wereldwijde gemiddelde. Het Bouwinvest Retail Fund is 6% in score gestegen en bezet hiermee de tweede plaats in de ranking in Nederland. Het Bouwinvest Residential en Office Fund verbeterden beide 1% in score en nemen een derde plek binnen Nederland in. Hoogtepunten sectorfondsen 2015 Hieronder een aantal hoogtepunten van de drie Nederlandse sectorfondsen waarin bpfbouw in investeert. Bouwinvest Residential Fund GRESB Green Star -status voor de tweede keer op rij. Hernieuwbare energie: 39 eengezinswoningen kregen zonnepanelen kwh duurzame energie opgewekt door geïnstalleerde zonnepanelen en daarmee kg CO 2 emissies vermeden. Verlaging milieu impact: energiereductie van 4% in 2015 en een totale reductie van 10,4% ten opzichte van Bouwinvest Retail Fund GRESB Green Star -status voor het tweede jaar op rij. Fonds gaat verder met implementatie van green leases. BREEAM Ontwerp certificaat (very good) ontvangen voor Damrak, het tweede green building certificaat van het fonds; BREEAM In-Use certificering op handen voor twee projecten (Goverwelle, Makado). Web-based applicatie voor monitoring en beheersing van het energieverbruik. Verlaging milieu impact: energiereductie van 2,7% in 2015 en een totale reductie van 13,1% ten opzichte van Bouwinvest Office Fund GRESB Green Star -status voor het tweede jaar op rij. BREEAM In-Use certificering in uitvoering voor de Arthur van Schendelstraat. Energiecertificaten voor de gehele portefeuille. Aansluiting Beurshal WTC Rotterdam met het aangrenzende warmte-koude opslagsysteem. Verlaging milieu impact: energiereductie van 6,1% in 2015 en een totale reductie van 7,2% ten opzichte van Bij nieuwbouw worden waar mogelijk extra aanvullende maatregelen genomen of afspraken gemaakt met ontwikkelaars om prestaties nog verder te verbeteren. Factoren als opleverkwaliteit, lagere energierekeningen, beperking gebruik fossiele brandstoffen en meer comfort spelen daarbij een belangrijkere rol. Alles is gericht op het toevoegen van waarde voor de huurder: betaalbaarheid, comfort en kwaliteit binnen milieu. Daarnaast wordt er gewerkt aan bewust wording van duurzaamheid op de bouwplaats door bijvoorbeeld het toepassen van de richtlijnen van Bewuste Bouwers. jaarverslag 2015 bpfbouw 15

16 3.2 Internationale vastgoedbeleggingen De focus van de internationale vastgoedbeleggingen ligt sterk op ontwikkelde economieën, met transparante en liquide vastgoed markten. Er wordt niet geïnvesteerd in landen met een slechte staat van dienst wat betreft transparantie of corruptie. Binnen de landen waar wordt belegd ligt de nadruk op grote steden. Een andere hoge prioriteit voor de internationale vastgoed beleggingen is de kwaliteit van het onderliggende vastgoed. De duurzaamheid van het onderliggende vastgoed is een belangrijke component en alle investeringen voldoen aan de ESG-criteria. In alle landen waar we investeren werkt onze vastgoedvermogens beheerder alleen met best of class fonds managers. Deze fonds managers begrijpen het DNA van een pensioenfonds en handelen in het verlengde van de investerings filosofie van bpfbouw. Ze kennen hun markten door en door, hebben solide track records, een goede governance en delen de voorkeur voor kwaliteit en duurzaamheid. Internationaal wordt door onze vastgoedvermogens beheerder de Global Market Monitor gehanteerd om kansrijke vastgoed markten wereldwijd te identificeren. Naast een corruptieindex voor landen bevat deze een duurzaamheidsindex voor landen. Door deze uitbreiding verlagen wij blootstelling aan mogelijke ESG-risico s bij het selecteren van onze internationale vastgoedinvesteringen. Vervolgens wordt een stap verder in het beleggings proces in de due-diligence o.a. de GRESB-score gehanteerd bij de beoordeling van individuele vastgoed fondsen of beursgenoteerde vastgoed ondernemingen. Jaarlijks wordt de voortgang van de prestaties gemonitord. Internationaal wordt ingezet op actief aandeelhouder schap. Dit betekent dat van de externe fondsmanagers wordt verwacht dat ze transparant zijn over hun duurzaamheid prestaties en handelen in lijn met de internationaal erkende standaarden en continu werken aan verbetering. Bij nieuwe investeringen worden ESG-criteria en GRESB-resultaten integraal meegenomen in het investerings voorstel en worden afspraken gemaakt om bij voorkeur deel te nemen aan het jaarlijkse GRESB-survey. Board seats en commissielidmaatschappen van brancheorganisaties in alle regio s en daarnaast 42 advisory board seats in fondsen waarin geïnvesteerd is, vergroot de invloeds mogelijkheid om ESG-thema s te agenderen. In 2015 werd vastgesteld dat een groter deel van de fondsmanagers waarmee wordt gewerkt, een beoordeling voor de duurzaamheidstoetsing van GRESB heeft aangevraagd, en dat hun GRESB scores verbeterd waren ten opzichte van Onze vastgoedvermogensbeheerder neemt graag een significant belang in de fondsen waarin wordt belegd, omdat we hierdoor invloed krijgen op hun beleggingskeuzes en strategieën. Er is inmiddels met een groot aantal fondsmanagers een stevige relatie opgebouwd, en dit heeft de afgelopen jaren veel voordeel opgeleverd. Belangrijkste GRESB resultaten in de internationale portefeuille: Het percentage van de investeerders dat deelneemt aan de benchmark daalde licht, van 68% naar 65%, gemeten op basis van nettovermogenswaarde (NAV). Het aantal Green Stars steeg van 15 naar 18 voor de niet-beursgenoteerde investeringen en van 18 naar 21 voor de beursgenoteerde fondsen. Dit houdt in dat het totale aantal Green Stars is verdubbeld sinds het moment dat we met deze benchmark zijn gaan meten. De internationale portefeuille versloeg de benchmark. De gemiddelde totaalscore was 59, vergeleken met een mondiaal gemiddelde van 55. De score liet portefeuille breed een substantiële verbetering zien. Van de nietbeurs genoteerde investeringen wist 91% de score te verbeteren ten opzichte van het voorgaande jaar (2014: 43%). Ook bij de beursgenoteerde investeringen was de verbetering indrukwekkend: 78%, na een toename van 54% in De niet-beursgenoteerde fondsen die deelnemen aan GRESB realiseerden een gemiddelde afname van het energie verbruik van 3% (MWh ) en een gemiddelde daling van de CO 2 uitstoot van 3% ( ton). jaarverslag 2015 bpfbouw 16

17 Hoofdstuk 4 Het beïnvloeden van bedrijven en regelgevers (in de niet-vastgoed portefeuilles) Bedrijven worden erop aangesproken als er zorgen zijn over de duurzaamheid van de bedrijfsvoering of de bestuurspraktijk. Dit gebeurt op verschillende manieren en varieert van het geven van een mening tot een intensief en soms langdurig beïnvloedings proces dat gericht is op verandering. Dat laatste wordt een engagement genoemd. Zo n engagement kan verschillende vormen aannemen afhankelijk van het bedrijf, de aard en omvang van de belegging en het onderwerp dat speelt. In bijlage 1 staat een overzicht van alle bedrijven waarmee in 2015 contact was over duurzaamheid en goed bestuur. Daarnaast wordt invloed uitgeoefend door te stemmen op aandeelhouders vergaderingen. Met praktische en inhoudelijke ondersteuning van een extern bureau stemde de vermogensbeheerder in 2015 voor bpfbouw op vergaderingen van de beurs genoteerde bedrijven. Op basis van het ESG-beleid van bpfbouw werd gestemd over ruim voorstellen 10. Met welke bedrijven er een dialoog was in 2015 en over welk soort onderwerp(en) werd gesproken, is te zien in het overzicht in bijlage 1. Het is niet mogelijk om in een beknopt verslag inhoudelijk in te gaan op alle onderwerpen die aan de orde werden gesteld. Hierna volgt een selectie van wat gedaan werd op de terreinen van de UN Global Compact, die een belangrijke rol speelt binnen het beleid en bijdraagt aan de bevordering van goed ondernemingsbestuur. 4.1 Milieu en klimaatverandering Van bedrijven verwacht bpfbouw dat ze een goed zicht hebben op de milieurisico s die ze lopen en een beleid hanteren over hoe ze daarmee moeten omgaan. Het grootste risico op dit moment, dat vrijwel alle beleggingen raakt, is klimaatverandering. Met name voor energiebedrijven en bedrijven die veel CO 2 uitstoten tijdens hun productieproces is het cruciaal om hier goed op in te spelen. Ook vastgoed kan een belangrijke rol spelen bij het terugdringen van de uitstoot. Shell en het Noordpoolgebied Op de aandeelhoudersvergadering van Shell in het voorjaar heeft de vermogensbeheerder openlijk zijn twijfel uitgesproken over de plannen van de Nederlands-Engelse oliemaatschappij om naar olie te gaan boren in het Noordpoolgebied. Dit gebeurde kort nadat de Amerikaanse overheid toestemming had gegeven voor proefboringen. Mede op basis van informatie van milieuorganisatie Greenpeace en deskundigen uit de oliewereld waren grote twijfels ontstaan over de risico s van het project, zowel voor het milieu als voor de aandeelhouders. Die twijfels werden niet weggenomen door een bezoek van de vermogensbeheerder aan het gebied waar zou worden geboord. BpfBOUW was dan ook tevreden met de aankondiging van Shell na de eerste proefboringen, dat het zou stoppen met de activiteiten in het Arctisch gebied. 9 Dat dit aantal lager ligt dan vorig jaar (4.587) komt doordat er minder bedrijven in portefeuille zaten. In totaal werd gestemd op 98,5% van de aandeelhoudersvergaderingen van de bedrijven waarin bpfbouw belegt. 10 Ruim de helft van deze voorstellen ging over bestuurders. Andere onderwerpen die veel ter stemming kwamen, gingen over: lopende zaken (ruim ), financiering van de onderneming (ruim 4.000), bonussen en pensioen van bestuurders (bijna 4.000), reorganisaties en fusies (1.700). 11 Bij fracking wordt olie of gas gewonnen uit hard schaliegesteente dat hiervoor eerst gebroken moet worden. Dat laatste gebeurt door grote hoeveelheden water, zand en chemicaliën in de grond te spuiten. Fracking Olie- en gasbedrijven houden zich steeds beter aan de richtlijnen voor het winnen van schaliegas en olie die de vermogensbeheerder enkele jaren geleden heeft opgesteld. Dat blijkt uit het eind 2015 verschenen onderzoek Disclosing the facts. Disclosing the facts rapporteert jaarlijks hoe de dertig grootste olie- en gasbedrijven die fracking 11 inzetten, hun beleggers informeren over bijvoorbeeld het gebruik van giftige chemicaliën, de uitstoot van afvalgassen, waterverbruik en hun invloed op lokale gemeenschappen. In 2015 is met acht bedrijven hierover gesproken. Op één na lieten ze in het laatste rapport een duidelijke vooruitgang zien. jaarverslag 2015 bpfbouw 17