Putten uit De Levensbron (2)

Transcriptie

1 Putten uit De Levensbron (2)

2 1. Voorwoord Op 15 februari 2008 zijn de zeven parochies binnen de burgerlijke gemeente Lingewaard, die onder de naam L7 op dat moment al samenwerkten in één samenwerkingsverband, gefuseerd tot onze huidige parochie De Levensbron. Deze fusie was voor het toenmalige pastoresteam, onder verantwoordelijkheid van pastoor Wim Holterman, aanleiding tot het schrijven van het Pastoraal beleidsplan Putten uit De Levensbron. Inmiddels heeft het team een andere samenstelling gekregen en werkt het nu onder de verantwoordelijkheid van pastoor Gerard Peters. Door de andere teamsamenstelling en het voortschrijdend inzicht, waarbij de actuele situatie binnen kerk en parochie, de recentere Kaski-cijfers en de financiële situatie van de parochie een belangrijke rol spelen, heeft het team in overleg met het bestuur besloten het bestaande beleidsplan door te lichten. Hierbij kwam het team tot de conclusie dat het beleidsplan bijstelling behoefde. Om tot deze bijstelling te komen heeft het team, met begeleiding vanuit het aartsbisdom, de uitgangspunten en de richting van het te voeren pastorale beleid bepaald. Deze uitgangspunten en richting zijn in gespreksrondes voorgelegd en besproken met zowel het parochiebestuur, de pastoraatsgroepen en de locatieraden. Met de uitkomsten daarvan is het team aan de slag gegaan en het resultaat van hun werkzaamheden ligt nu voor, te weten het Pastoraal beleidsplan Putten uit De Levensbron (2). Binnen het bestuur van een parochie zijn de taken en verantwoordelijkheden zodanig geregeld en gescheiden dat de pastoor, en met hem het pastoresteam, verantwoordelijk is voor het pastorale beleid. Het parochiebestuur heeft daarin een adviserende rol. Het parochiebestuur is er verantwoordelijk voor dat het vastgestelde beleid uitgevoerd kan worden. Zij dient de faciliteiten beschikbaar te stellen en te verstrekken. Het beleidsplan Putten uit de Levensbron (2) wordt door het parochiebestuur unaniem ondersteund en onderschreven. Hierdoor neemt het parochiebestuur ook de verantwoordelijkheid voor de gevolgen die dit plan heeft en zal hebben. Dat de gevolgen ingrijpend zijn voor ons allen daar is het parochiebestuur zich volledig van bewust. Maar als er nu geen actie ondernomen wordt zal over enkele jaren niet meer voldaan kunnen worden aan de financiële verplichtingen van onze parochie. Dit laatste wil het bestuur voorkomen. We staan voor nu voor een duidelijke keuze. Het parochiebestuur heeft de keuze gemaakt te investeren in de mens (het in stand houden van het pastorale team en daarmee de pastorale zorg) en niet de stenen (het in stand houden van gebouwen). Het uitdragen van het evangelie en de Blijde Boodschap is de corebusiness van kerk en parochie. Het parochiebestuur realiseert zich terdege dat de appels zuur zijn. We kunnen de eerste hap blijven uitstellen maar eens zal die toch genomen moeten worden. Wij kiezen ervoor om het nu te doen, om zo onze parochie De Levensbron alle mogelijkheden te bieden die zij nodig heeft om te komen tot die parochie waar eenieder zich thuis voelt. Lingewaard, 4 mei 2012 Het Parochiebestuur 2

3 2. Inleiding 2.1. Waarom een nieuw beleidsplan? In februari 2008 zijn de zeven RK parochies van Lingewaard te weten: St. Bavo te Angeren, H. Donatus te Bemmel, St. Martinus te Doornenburg, H. Martinus te Gendt, Onze Lieve Vrouw van Zeven Smarten te Haalderen, Onze Lieve Vrouw ten Hemelopneming te Huissen-Stad en HH Martelaren van Gorcum te Huissen-Zand, samengegaan in parochie De Levensbron. In juli 2008 verscheen het beleidsplan Putten uit De Levensbron als uitgangspunt voor het pastoraal beleid voor de jaren 2008 tot Dit beleidsplan bedoelde aan het samengaan van de zeven geloofsgemeenschappen richting te geven, de nieuwe parochie op te bouwen en te begeleiden in haar missionaire taken. Nu, vier jaar later, blijkt dit beleidsplan door de tijdgeest en de omstandigheden ingehaald. De ontwikkeling van de nieuwe parochie verloopt anders dan destijds gewenst en verwacht. De huidige situatie vraagt om een herbezinning op het te voeren pastoraal beleid Veranderingen in kerk en maatschappij Vanaf de jaren ontwikkelde de RK Kerk zich van een volkskerk tot een vrijwilligerskerk. Het pastorale werk dat tot die tijd het terrein was van de pastoor en de kapelaan kwam voor een aanzienlijk deel in handen van vrijwilliger(st)ers. Er kwamen werkgroepen die zich inzetten binnen de liturgie, de catechese, de diaconie en het opbouwwerk. In de parochies gold het adagium: de parochie is samen met de pastores draagster van het pastoraat. Maar de afgelopen decennia heeft zich opnieuw een grote verandering voltrokken in kerkelijk Nederland. Er is een proces van ontkerkelijking op gang gekomen dat grote gevolgen heeft voor de toekomst van parochies. Het kerkbezoek is drastisch verminderd, het ledenbestand vergrijsd en de jongere generaties zijn veel minder kerkbetrokken. Analyses vanuit de sociale wetenschappen en de theologie verbinden de leegloop van kerken aan maatschappelijke ontwikkelingen als secularisatie, individualisering en toegenomen mobiliteit. Instituties als een burgerlijke of kerkelijke overheid spelen geen richtingbepalende rol meer in het leven van individuen. Mensen richten hun leven in op grond van eigen keuzes, eigen interesses en behoeften. Waar mensen voorheen geworteld waren in een hechte gemeenschap, maken ze nu deel uit van een netwerk van kleine, tijdelijke, min of meer losse verbanden. Al deze maatschappelijke tendensen hebben ertoe geleid dat de RK kerk van Nederland de afgelopen tien jaar een ontwikkeling heeft doorgemaakt van een vrijwilligerskerk naar een keuzekerk Onze parochie in de huidige context De ontwikkelingen in kerk en maatschappij die zo kenmerkend zijn voor de afgelopen decennia en in het bijzonder voor de afgelopen tien jaar, zijn natuurlijk niet voorbij gegaan aan onze parochie De Levensbron. Onze parochie heeft eveneens te kampen met ontkerkelijking en krimp. De opbouw van de nieuwe parochie stagneert. De vitaliteit van de zeven geloofsgemeenschappen is een punt van grote zorg. De financiële situatie van de parochie is niet rooskleurig. Het vrijwilligerskader vergrijst en er is een tekort aan toegeruste vrijwilligers. Ook het aantal pastores zal in de nabije toekomst minder worden. Het pastoresteam zal nog een beperkt aantal jaren met de huidige bezetting van beroepskrachten kunnen werken, daarna echter minstens halveren en niet meer worden aangevuld. Het mag duidelijk zijn dat dit alles ertoe noopt het roer om te gooien en ons opnieuw te bezinnen op onze missie en visie en het pastoraal beleid hierop aan te passen. 3

4 Als RK Parochie De Levensbron staan we voor het gegeven dat we in kwantitatieve zin in alle opzichten moeten minderen. We zijn niet bij machte dit tij te keren. Maar de inhoud en de kwaliteit van het pastoraat hebben we wél in eigen hand. We kunnen weloverwogen kiezen voor datgene wat we wél samen kunnen aanpakken. Het is aan onszelf de beschikbare talenten zodanig strategisch en efficiënt in te zetten zodat wát we doen karakter en inhoud heeft. Kortom: klein maar dapper willen we zijn! We mogen daartoe putten uit al het goede dat Schrift en Traditie ons te bieden hebben. Daar willen we ons de komende jaren met hart en ziel voor inzetten! 2.4. Dit beleidsplan Dit beleidsplan bestaat uit zeven hoofdstukken. Naast het Voorwoord en deze Inleiding vinden we in Hoofdstuk 3 een beschrijving van onze Missie, dat wil zeggen: waar we voor staan! Wat inspireert ons om volgelingen van Jezus van Nazaret te willen zijn? Hoe verstaan we onze identiteit als RK parochie De Levensbron? Welke plaats willen wij in deze tijd innemen binnen het geheel van de samenleving? Wat willen wij als gemeenschap van gelovigen voor mensen betekenen? In Hoofdstuk 4 beschrijven we onze Visie, dat wil zeggen: waar we voor gaan! Welke wegen gaan we bewandelen om te bereiken dat onze parochie haar naam De Levensbron kan waar maken? Hoe kunnen we elkaar inspireren een geloofsgemeenschap te zijn waar mensen zich kunnen laven en God kunnen ontmoeten? Op welke manier kunnen wij mensen in contact brengen met Jezus van Nazaret? Hoe pakken we het aan dienstbaar te zijn aan anderen? Hoe willen we ons als RK parochie verhouden tot elkaar en tot de wereld waarvan we deel uitmaken? In Hoofdstuk 5 presenteren we onze Strategie. Om de parochie op te bouwen tot de gemeenschap die wij voor ogen hebben, moeten we keuzes maken. Hoe kunnen we met minder toch van betekenis zijn voor elkaar en de maatschappij waarvan we deel uitmaken? Hoe kunnen we in deze tijd uitgroeien tot een gemeenschap waar het goed toeven is? Waar mensen voeding vinden voor hun spirituele ontwikkeling? Kracht, moed en inspiratie om hun levensweg te vervolgen? In Hoofdstuk 6 beschrijven we het Pastorale Programma. We onderscheiden drie lijnen waarlangs het pastoraat in de parochie zich ontwikkelt: kerntaken, pastorale nabijheid en pastoraal ondernemerschap. Onder kerntaken verstaan we die taken die een parochie wil en moet behartigen omdat deze er voor een RK parochie wezenlijk toe doen. Onder pastorale nabijheid verstaan we die activiteiten en taken waarbij parochianen elkaar van dienst kunnen zijn en hun christen-zijn kunnen uitdrukken. Onder pastoraal ondernemerschap verstaan we nieuwe impulsen, experimenten en verkenningen met het oog op vernieuwing, groei of maatschappelijke relevantie. Het beleidsplan sluit af met Hoofdstuk 7, Organisatie en Middelen, een meer bestuurlijk hoofdstuk dat ingaat op dat wat nodig is aan faciliteiten om dit beleidsplan ten uitvoer te brengen. 4

5 3. Missie In dit hoofdstuk beschrijven we waar we voor staan en op welke kernwaarden we ons richten. Wat inspireert ons om volgelingen van Jezus van Nazaret te willen zijn? Hoe verstaan we onze identiteit als RK parochie De Levensbron? Welke plaats willen wij in deze tijd innemen binnen het geheel van de samenleving? Wat willen wij als gemeenschap van gelovigen voor mensen betekenen? 3.1. De Levensbron Onze RK parochie draagt de naam De Levensbron. Een naam die als vanzelf het beeld oproept van een plaats waar het leven zelf ontspringt. Waar alles wat is opborrelt en mag uitstromen naar de wereld. Een plaats waar het goed toeven is. Waar je mag ontdekken dat het leven een groot geheim is, een gave, een feest! Een plaats waar je naar verlangt wanneer de weg die je moet gaan veel van je krachten vergt. Waar je kunt uitrusten en op adem komen. Waar je tot jezelf komt en weer nieuwe energie opdoet. Waarvandaan je verfrist, opgewekt en vol goede moed verder trekt Levensbron als beeld van God In de Bijbel komen we de naam Levensbron tegen als beeld voor God. God die aan de oorsprong staat van heel de kosmos, alles wat is, ademt, leeft en beweegt (Genesis 1). God houdt van al het geschapene en wil voor mensen zijn als een Bron van levend water. God heeft zorg voor mensen, wil hen troosten, opbeuren en sterken. God is met mensen begaan en trekt met hen mee op hun levensweg. Het meest bekende en tot de verbeelding sprekende verhaal waarin God mensen nabij is, is het verhaal van de uittocht uit Egypte en de tocht door de woestijn naar het Beloofde Land. We vinden dit verhaal in het boek Exodus. God voorziet tijdens de barre tocht in voedsel en geeft Mozes de opdracht water te slaan uit de rots: Ik zal ginds, voor uw ogen, op een rots staan, op de Horeb. Sla op die rots: er zal water uit stromen zodat de mensen kunnen drinken. (Exodus 17,6) Ook elders in het Eerste Testament wordt het wezen van God geduid in termen van dorstlessend water, een bron of verkwikkende stroom: Hoe kostbaar is uw liefde, God! In de schaduw van uw vleugels schuilen de mensen, zij laven zich aan de overvloed van uw huis, U lest hun dorst met een stroom van vreugden, want bij U is de bron van het leven, door úw licht zien wij licht. (Psalm 36, 8-10) En de mens die zijn of haar heil zoekt bij God verandert zélf in een leven gevende bron: De Heer zal je voortdurend leiden, Hij zal je verkwikken in dorre streken, Hij maakt je botten sterk en krachtig. Je zult zijn als een goed bevloeide tuin, als een bron waarvan het water nooit opdroogt. (Jesaja 58,11) 5

6 3.3. Jezus reikt ons levend water aan Jezus gebruikte hetzelfde beeld. Hij wil ons in Zijn spreken en handelen leiden naar God, naar die Bron van levend water. Jezus nodigt ons uit te drinken van het water dat Hij ons aanreikt en Hem te volgen. Om zo uit te groeien tot een mens naar Gods hart. Dit komt het meest beeldend en sprekend naar voren in het gesprek dat Jezus heeft met de Samaritaanse vrouw bij de Jacobsbron: Wie het water drinkt dat Ik hem geef, zal nooit meer dorst krijgen. Het water dat Ik geef, zal in hem een bron worden waaruit water opwelt dat eeuwig leven geeft. (Johannes 4, 14) 3.4. Mensen verlangen naar levend water Ieder mens verlangt naar het goede leven, naar liefde en medemenselijkheid. In het hart van ieder mens leeft het verlangen naar geluk, naar gezelschap, naar gekend en geborgen zijn, naar gerechtigheid, naar vrede en ruimte om te leven. Gelovige mensen duiden dit als het verlangen naar een wereld zoals God het heeft bedoeld. Een wereld waar ieder mens tot haar of zijn bestemming komt. De schrijver van psalm 42 verwoordt dit verlangen, deze dorst naar het goede leven, als volgt: Zoals een hinde smacht naar stromend water, zo smacht mijn ziel naar U, God. Mijn ziel dorst naar God, naar de levende God, wanneer mag ik nader komen en Gods gelaat aanschouwen? 3.5. Parochie De Levensbron In deze geest willen wij als RK Parochie De Levensbron een gemeenschap vormen waar mensen hun dorst kunnen lessen. Uit de Schrift en onze eigen ervaring weten we dat deze dorst verschillende dimensies van ons bestaan raakt. Mensen dorsten naar ontmoeting, een luisterend oor, een plaats in de kring. Mensen dorsten naar bemoediging, bevestiging en troost. Mensen dorsten naar zingeving, naar spirituele verdieping, naar kennis over geloof en kerk. Mensen zoeken een plaats waar zij God kunnen ontmoeten, zich gekend weten en het leven kunnen vieren. In De Levensbron weten we dat het bestaan en dat mensen niet volmaakt zijn. Maar we mogen leven vanuit de belofte van de komst van Gods Koninkrijk. Het is onze opdracht hier en nu al aan het Rijk van God te bouwen. Jezus is ons daarin voorgegaan en wij willen Hem hierin van harte volgen. Onze dorst naar het goede leven is geworteld in leven, sterven en verrijzen van onze Heer Jezus Christus. Het is onze missie dit verlangen wakker te houden in onszelf en anderen. Met andere woorden: het is onze missie te bouwen aan een gemeenschap waar ieder welkom is. Waar mensen het leven kunnen vieren. Waar mensen rust, gehoor, bevestiging en troost vinden. Waar mensen hoop, moed en kracht kunnen putten. Wij willen een bron bieden waar een ieder spirituele voeding vindt om een goed en diep vervuld leven te leiden. Om begeestering en levensvreugde op te doen voor jezelf en om vervolgens daarmee dienstbaar te zijn aan de mensen waarmee we samenleven en de maatschappij waarvan we deel uit maken. 6

7 3.6. Lied van de levensbron Heel het menselijk verlangen, onze dorst naar het goede, onze hoop op een keer van alle kwaad, pijn en verdriet, en ons vertrouwen in God die Bron van Leven is, wordt uitgedrukt in het Lied van de opstanding. Zingen is twee keer bidden. Moge ons vieren, bidden en zingen iets doen oplichten dat in dit lied wordt verwoord. De steppe zal bloeien. De steppe zal lachen en juichen. De rotsen die staan vanaf de dagen der schepping, staan vol water, maar dicht, de rotsen gaan open. Het water zal stromen, het water zal tintelen, stralen, dorstigen komen en drinken. De steppe zal drinken. De steppe zal bloeien. De steppe zal lachen en juichen. De ballingen keren. Zij keren met blinkende schoven. Die gingen in rouw tot aan de einden der aarde, één voor één, en voorgoed, die keren in stoeten. Als beken vol water, als beken vol toesnellend water, schietend omlaag van de bergen, als lachen en juichen. Die zaaiden in tranen, die keren met lachen en juichen. De dode zal leven. De dode zal horen: nu leven. Ten einde gegaan en onder stenen bedolven: dode, dode, sta op het licht van de morgen. Een hand zal ons wenken, een stem zal ons roepen: Ik open hemel en aarde en afgrond en wij zullen horen en wij zullen opstaan en lachen en juichen en leven. (t. H. Oosterhuis / m. A. Oomen; GvL 591) 7

8 4. Visie In dit hoofdstuk beschrijven we waar we voor gaan. Welke wegen gaan we bewandelen om te bereiken dat onze parochie haar naam De Levensbron kan waar maken? Hoe kunnen we elkaar inspireren een geloofsgemeenschap te zijn waar mensen zich kunnen laven en God kunnen ontmoeten? Op welke manier kunnen wij mensen in contact brengen met Jezus van Nazaret? Hoe pakken we het aan dienstbaar te zijn aan anderen? Hoe willen we ons als RK parochie verhouden tot elkaar en tot de wereld waarvan we deel uitmaken? 4.1. Stand van zaken Onze parochie wordt op vele fronten gekenmerkt door krimp. De zeven geloofsgemeenschappen hebben ieder hun eigen kerkgebouw maar kampen met verminderde vitaliteit, een tekort aan kwalitatief voldoende toegeruste vrijwilligers en een zorgelijke financiële situatie. We kunnen niet spreken van één identiteit van De Levensbron. Het zijn veelal naar binnen gerichte dorpsgemeenschappen met eigen tradities en weinig kader. Daarnaast kenmerkt onze parochie zich door de aanwezigheid van een substantieel aantal ouderen die de komende jaren pastorale zorg vragen. Zij koesteren de herinnering aan de volkskerk van hun jeugd, zijn over het algemeen traditioneel en behoudend. Zij hechten eraan de liturgie bij te wonen in hun eigen kerkgebouw en zijn vooralsnog moeilijk te bewegen elders in de parochie naar de kerk te gaan. Zij voelen zich parochiaan van de lokale geloofsgemeenschap en hebben geen levensbrongevoel. Deze groep laat het liefst alles bij het oude. Door de betrokkenheid van deze groep telt De Levensbron in vergelijking met parochies elders nog redelijk wat kerkgangers. Ook wordt de parochie in belangrijke mate financieel door deze groep parochianen gedragen. Parochie De Levensbron telt ook een groot aantal jonge gezinnen. Er zijn in vergelijking met andere parochies veel dopelingen en veel eerste communicantjes. Deze aanzienlijke groep van parochianen is weinig kerkbetrokken en voornamelijk consumptief. Zij zijn minder gehecht aan het kerkgebouw van de eigen locatie en over het algemeen makkelijk te bewegen deel te nemen aan (kinder)activiteiten buiten het eigen dorp. De toekomst van de parochie hangt af van de manier waarop deze groep parochianen hun christen-zijn wil uitdrukken. De parochianen die deel uit maken van koren en werkgroepen ontmoeten elkaar al meer levensbronbreed. Deze mensen zien de kansen en mogelijkheden van samenwerking. Een deel van hen is zich terdege bewust van de kwetsbaarheid van onze parochie en ziet de noodzaak tot het nemen van actie. Zij zijn zich ervan bewust dat de toekomst van het eigen kerkgebouw onzeker is. Helaas, zoals al eerder opgemerkt, vergrijst deze groep kerkbetrokken mensen en verliest in zorgelijk tempo aan vitaliteit Visie op de toekomst De oorzaken die ten grondslag liggen aan de afgenomen kerkbetrokkenheid en vitaliteit van de geloofsgemeenschappen zijn een gevolg van de tijdgeest. Het ligt buiten onze macht deze tendens vooralsnog te keren. Wat wel tot onze mogelijkheden behoort is proberen te roeien met de riemen die we althans voorlopig nog! - hebben. Daarbij is het zaak het denken in kwantiteiten af te leren. 8

9 De uitdaging ligt in het durven maken van keuzes in het pastorale programma en prioriteit te geven aan kwaliteit. We doen er goed aan de oude situatie los te laten en geen energie meer te verliezen aan een pastoraal programma dat onze krachten overstijgt. Bij het verkennen van de kansen en mogelijkheden om te komen tot een vernieuwde pastorale praktijk die inspirerend, opbouwend en dienstbaar is aan de geloofsgemeenschappen willen we vanuit deze realiteit vertrekken. Anders gezegd, in termen van onze missie: een kleine bron kan verkwikken, energie en levenskracht geven, maar we moeten behoedzaam zijn en haar niet uitputten Het doel dat ons voor ogen staat Het bovenstaande ter harte nemend, willen we gaan werken aan: o het opbouwen van een Levensbronidentiteit. We willen de parochie een herkenbare stem en gezicht geven. We achten die ene identiteit noodzakelijk om de toekomst, die vele uitdagingen in zich draagt, aan te kunnen. We hebben elkaar hard nodig; o het in stand houden van de lokale geloofsgemeenschappen. Of dit mogelijk is hangt eerst en vooral af van de geloofsgemeenschappen zelf. De komende jaren gaan we zoeken naar wegen om dit behoud te waarborgen. Uit het midden van een gemeenschap zijn pastorale leiders nodig, mannen en vrouwen, die de gemeenschap voorgaan in een eigen programma van nabijheid. We willen daarbij de realiteit niet uit het oog verliezen. De vraag is of, en zo ja in welke mate, de geloofsgemeenschappen zelfstandig kunnen blijven; o het garanderen van een traditioneel katholiek programma. Daarmee willen we tegemoet komen aan de verlangens van met name een groep oudere parochianen; o het ontwikkelen van nieuwe, eigentijdse vormen van pastoraat; o efficiënte inzet van de professionele krachten. 9

10 5. Strategie Om de parochie op te bouwen tot de gemeenschap die wij voor ogen hebben, moeten we keuzes maken. Hoe kunnen we met minder toch van betekenis zijn voor elkaar en de maatschappij waarvan we deel uitmaken? Hoe kunnen we in deze tijd uitgroeien tot een gemeenschap waar het goed toeven is? Waar mensen voeding vinden voor hun spirituele ontwikkeling? Waar mensen het leven kunnen vieren en kracht, moed en inspiratie opdoen om hun levensweg te vervolgen? De komende jaren willen we op de volgende manier gaan werken aan de doelstellingen die in 4.3. staan geformuleerd: 5.1. Het bouwen aan een levensbronidentiteit o Met de vertegenwoordigers van alle geloofsgemeenschappen zal gesproken worden over het belang van het opbouwen van één parochie De Levensbron. Op (korte) termijn zullen lokale gemeenschappen kwetsbaar worden en te veel aan vitaliteit verliezen om te kunnen voortbestaan. Het is daarom van belang dat de parochie een nieuw, veilig onderkomen kan bieden waar alle parochianen elkaar kunnen ontmoeten en hun geloof kunnen vieren. De vertegenwoordigers van de geloofsgemeenschappen hebben hierin een voortrekkersrol. De gerichtheid van parochianen op de eigen geloofsgemeenschap en het eigen dorp kan zo worden opengebroken naar meer gezamenlijkheid. De weg die we samen gaan is de enige die toekomst heeft. o We gaan door het kerkelijk jaar heen een parochieel programma aanbieden dat mensen uit de verschillende geloofsgemeenschappen samenbrengt. Activiteiten voor jong en oud, voor alle parochianen Het in stand houden van de lokale geloofsgemeenschappen o Onze parochie kampt met schaarste aan menskracht en middelen. Voor het in stand houden van de lokale geloofsgemeenschappen is voldoende eigen draagkracht noodzakelijk. Daarom moet onderzoek naar de draagkracht van de lokale gemeenschappen onze aandacht houden. In dit onderzoek worden meegenomen: (a) een korte karakteristiek van elke gemeenschap met aandacht voor wat lokaal goed loopt; (b) elke geloofsgemeenschap maakt een inschatting van wat zij de komende drie tot vijf jaar kan blijven aanbieden; (c) elke gemeenschap inventariseert wat zij onderneemt om de gemeenschap toekomst te geven; (d) elke gemeenschap inventariseert wat zij naast de zorg voor eigen parochianen betekent voor de wijk of het dorp; (e) elke geloofsgemeenschap inventariseert welke bouwstenen aanwezig zijn om parochie De Levensbron als missionaire kerk present te stellen in de regio. o Gezien de schaarste aan menskracht is het des te meer van belang dat ieder die wél zijn of haar steentje bijdraagt daarbij gelegenheid krijgt eigen talenten, kennis en vaardigheden in te zetten voor opbouw en welvaren van de parochie. Nu we nog maar weinig vrijwilligers hebben is het zaak dat zij zich op efficiënte wijze kunnen inzetten: de juiste man of vrouw op de juiste plaats! Het maken van vrijwilligersbeleid kan hierbij van grote dienst zijn. o De krimp heeft ook gevolgen voor onze kerkgebouwen. In de nabije toekomst zullen er kerkgebouwen gaan sluiten. We zullen bij het inrichten van het pastoraat ruimte dienen in te bouwen voor het bijstaan van parochianen bij de emoties die dit met zich mee brengt. Bovendien vraagt de pastorale inrichting van een geloofsgemeenschap zonder kerkgebouw onze aandacht. Het streven is alle geloofsgemeenschappen in stand te houden, ook als een gemeenschap geen eigen kerkgebouw meer heeft. Maar de toekomst van de lokale geloofsgemeenschappen valt of staat met de eigen vitaliteit en draagkracht. 10

11 5.3. Aanbod van een traditioneel katholiek programma o Het is niet meer doenlijk om in iedere geloofsgemeenschap de klassieke pastorale praktijk te realiseren. We gaan krachten bundelen en pastorale diensten centraliseren. We willen dit met name gaan realiseren voor het vieren van de Eucharistie en de Sacramenten. Het Eucharistisch Centrum in Huissen staat hierbij vast als kernplaats waar we als parochiegemeenschap samenkomen om te vieren. o Vanaf heden werkt de parochie aan een plan voor wat betreft de overige kerkgebouwen. Dat wil zeggen: welke kerkgebouwen worden aan de eredienst onttrokken en welke gebouwen krijgen een specifieke (her)bestemming. o Vanaf 2015 zal het Eucharistisch Centrum de enige kerk zijn waar in de parochie op zondag de Eucharistie wordt gevierd. Het is zaak de komende jaren te stimuleren dat parochianen uit heel de parochie de weg naar het Eucharistisch Centrum vinden en er zich thuis gaan voelen. o Tot 2015 zullen binnen de lokale gemeenschappen zowel de feitelijke behoefte als de beschikbaarheid van priester-voorgangers bepalen waar en in welke mate het klassieke programma voor wat betreft het vieren van de Eucharistie op zondag behouden kan blijven. o Vanaf 2015 wordt het vieren van de Eucharistie in de verschillende geloofsgemeenschappen verplaatst van de zondag naar een doordeweekse dag. Op die manier kunnen we toch tegemoet komen aan de wens van ouderen om wekelijks Eucharistie te vieren. Waar mogelijk gaan we hiervoor gebruik maken van de beschikbare ruimten in de zorgcentra. o We werken toe naar Levensbronbrede koren voor het verzorgen van de liturgie in het Eucharistisch Centrum. Dat wil zeggen: één gemengd koor, één themakoor (liederen van H. Oosterhuis), één middenkoor / jongerenkoor en één kinderkoor. o Vanaf 2015 vinden alle sacramentele vieringen rond Doopsel, Eerste Communie en Vormsel plaats in het Eucharistisch Centrum. Het is van belang met het oog op de toekomst en het opbouwen van een vitale parochiegemeenschap dat vooral de jongere generaties vertrouwd raken met het Eucharistisch Centrum: dat het hun kerk wordt. Het voorbereiden op de sacramenten daarentegen hoeft niet in het Eucharistisch Centrum plaats te vinden. o In ieder geval per 1 januari of eerder indien zich een mogelijkheid tot herbestemming aandient - zijn de overige zes kerkgebouwen aan de eredienst onttrokken Het ontwikkelen van nieuwe vormen van pastoraat o Onze parochie telt een groot aantal jonge gezinnen. We willen voor deze groep jongvolwassenen en hun kinderen, naast de sacramentencatechese, eveneens een pastoraal programma aanbieden dat aansluit bij hun vragen, interesses en behoeften. We willen daartoe De Ark ontwikkelen tot een laagdrempelig inloopcentrum, een levensschool met een aanbod aan catechese en spiritualiteit voor jong en oud. Bij dit alles is het van belang ook al zijn we een traditionele parochie de tijdgeest te volgen. 11

12 5.5. Efficiënte inzet van professionele krachten o De feitelijke deelname aan het klassieke programma geeft aanleiding om te besluiten de inzet van het pastorale team op dat terrein te beperken. Er is nog een tweede reden die beperkte inzet noodzakelijk maakt, namelijk vernieuwing van het pastorale programma. Met het traditionele programma wordt met name de oudere parochiaan bedient. De parochie kan het zich omwille van haar toekomst niet veroorloven niet in de jongere generaties te investeren. Dat gebeurt op een andere manier in andere programma s. Daar dient structureel tijd en ruimte voor te worden vrijgemaakt. 12

13 6. Programma In dit hoofdstuk gaan we het pastorale programma dat in Hoofdstuk 5 in grote lijnen is uitgezet, nader bekijken Drie lijnen Het Aartsbisdom Utrecht spoort de parochies aan het pastoraat te ontwikkelen langs drie lijnen. Als eerste zijn er de kerntaken van de parochie. Vervolgens is er de zorg voor nabijheid en de ontmoeting van en tussen parochianen en tenslotte is er het terrein van het pastoraal ondernemerschap Kerntaken Onder kerntaken worden die taken verstaan, die de parochie minimaal wil en moet behartigen, wil ze zichzelf nog geloofwaardig en authentiek katholiek achten. Concreet gaat het om de taken die de RK Kerk ziet als wezenlijk en die het kader vormen van het handelen van de parochie: eucharistievieringen en andere vormen van sacramentenbediening, sacramentencatechese, uitvaarten, individueel pastoraat, noodhulp, de zorg voor ouderen, zieken en eenzamen. Deze taken vinden gaandeweg meer plaats op centraal niveau, op één of enkele locaties in de parochie. Kerntaken dienen goed georganiseerd en verzorgd te worden. Het is van belang dat zij aantrekkelijk en inspirerend zijn. Het programma van de kerntaken wordt uitgevoerd door de leden van het pastoraal team, ondersteund door toegeruste vrijwilligers. De beweging is centralisering Pastorale nabijheid Nabijheid is het kernwoord van het eigen pastorale programma van de lokale gemeenschappen, waarin parochianen hun geloof in Jezus Christus vieren en delen met elkaar en waarin zij ook hun christen-zijn voor elkaar en in de wereld kunnen uitdrukken. Te denken valt dan aan gebedsvieringen, avondwakes, ontmoetingsactiviteiten, bezoekwerk, zorg voor de lokaal actieve vrijwilligers en diaconale activiteiten. De uitvoering van de activiteiten ligt in handen van de gemeenschap zelf. De vrijwilligers kunnen voor ondersteuning een beroep doen op de pastorale professionals. De gemeenschap kent een pastoraatsgroep. Deze is verantwoordelijk voor het maken van een pastoraal jaarplan ten behoeve van de lokale geloofsgemeenschap. Er is veel vrijheid om het eigen plan vorm te geven. Er wordt gedaan wat (nog) kan en waar behoefte aan is. Dat plan wordt afgestemd met het pastoraal team en gefaciliteerd door het parochiebestuur en de locatieraad. Nabijheid betekent geenszins gerichtheid naar binnen. De pastoraatsgroepen uit de verschillende kernen kunnen hierbij van elkaar leren en elkaar bemoedigen. Aanbod en daadwerkelijke uitvoering van het pastorale programma van de nabijheid is afhankelijk van de vitaliteit van de lokale gemeenschap. Hiervoor is voldoende draagkracht in de gemeenschap zelf onontbeerlijk. De beweging van centralisering in kerntaken roept een proces van decentralisering op als het om het pastoraat van de nabijheid gaat Pastoraal ondernemerschap Pastoraal ondernemerschap betreft nieuwe impulsen, experimenten en verkenningen met het oog op gemeenschapsvorming, groei of vernieuwing van de parochie en/of met het oog op hun maatschappelijke relevantie. Deze -in principe projectmatige - verkenningen of experimenten kunnen resulteren in een project of een vaste activiteit van de parochie (hetzij in de lijn van de kerntaken, hetzij in de lijn van de zorg voor nabijheid). 13

14 In deze lijn van pastoraal ondernemerschap kunnen pastorale professionals en lokale gemeenschappen actief zijn, al dan niet in samenwerking met bondgenoten of andere partners. De werkzaamheden hoeven niet per se ingekaderd te zijn in een al eerder vastgesteld beleidsplan of werkplan, maar moeten wel ondernomen worden op basis van een duidelijk ervaren vraag en goede argumenten. Pastoraal team en parochiebestuur dienen er hun goedkeuring aan te geven. Het parochiebestuur stelt een budget ter beschikking op grond van een activiteitenplan. De eerstverantwoordelijke is de projectleider of degene die door het bestuur is aangewezen als uitvoerder. De bovenstaande drie lijnen zien er in een schema als volgt uit: Kerntaak Nabijheid Ondernemerschap Actor Pastoraal team ondersteund door vrijwilligers Lokale gemeenschap ondersteund door pastoraal team Pastoraal team en/of lokale gemeenschap i.s.m. bondgenoten Plaats van handeling Parochie / centraal Lokale gemeenschap/ Centraal en/of lokaal lokaal Kader beleidsplan beleidsplan beleidsplan of anderszins Aanpak Werkplan pastoraal team jaarplan lokale gemeenschap Activiteitenplan of projectplan Budget Pastoraal team Lokale gemeenschap Activiteit Eerste verantwoordelijkheid Pastoraal team Pastoraatsgroep Projectleider, aangesteld door parochiebestuur Beweging Centralisering Decentralisering Vloeiend Organisatie Zakelijk Flexibel Projectmatig Inzet vrijwilligers Vacature-gericht Talent-gericht Talent-gericht Jetro, project- organisatieadvies Het programma concreet De gekozen strategieën te weten het bouwen aan een levensbronidentiteit, het in stand houden van de lokale geloofsgemeenschappen, het aanbod van een traditioneel katholiek programma, het organiseren van nieuwe vormen van pastoraat en het efficiënt inzetten van professionele krachten, gelegd langs de drie lijnen van pastoraat te weten kerntaken, pastorale nabijheid en pastoraal ondernemerschap, hebben de parochie bepaald tot het maken van concrete keuzes in het pastoraal programma. Het ligt in de bedoeling dit programma de komende drie jaar te realiseren. 14

15 De kerntaken van parochie De Levensbron De parochie zet zich in de volgende kerntaken te verzorgen: o De parochie verzorgt elke zondag in het Eucharistisch Centrum een Eucharistieviering. o Het Eucharistisch Centrum wordt opgebouwd tot een plaats waar jong en oud zich thuis kan voelen. Er is aanbod van gezinsvieringen, kinderwoorddienst en crèche zodat het bijwonen van de Eucharistie ook aantrekkelijk en mogelijk wordt voor jonge gezinnen. Zorg voor ouderen en zieken komt in de liturgie tot uitdrukking door het bloemetje van de week. Na de zondagse viering is er gelegenheid elkaar te ontmoeten onder het genot van koffie / thee. Het Eucharistisch Centrum dient ook bereikbaar te zijn voor oudere parochianen uit de gehele parochie; voor hen wordt een taxidienst opgezet. Bijlage Eucharistisch Centrum. o De parochie verzorgt elk weekend op zaterdag of zondag een eucharistieviering (tot 2015 en indien mogelijk) of woord- en communieviering in elke kern (kern Angeren / Huissen, kern Bemmel /Haalderen, kern Doornenburg / Gendt). Met regelmaat zijn er in de kernen eveneens andersoortige vieringen. o De parochie verzorgt de uitvaarten voor haar overleden parochianen. o De parochie verzorgt de toediening van het Doopsel aan kinderen die binnen de parochiegrenzen geboren zijn en aan volwassenen die toe willen treden tot de RK Kerk. De parochie biedt aan de ouders van dopelingen en aan volwassen dopelingen doopcatechese aan. o De parochie biedt jaarlijks een catechetisch programma aan om kinderen en hun ouders voor te bereiden op de Eerste Communie. o De parochie biedt jaarlijks een catechetisch programma aan om brugklassers en hun ouders voor te bereiden op het Vormsel. o De parochie verzorgt de huwelijksvoorbereiding en de inzegening van het huwelijk van bruidsparen die zich bij haar aanmelden. o De parochie verzorgt de Ziekenzalving in vieringen van Gezamenlijke Ziekenzalving of individueel op verzoek van de desbetreffende of zijn / haar familieleden. o Mensen in psychische of religieuze nood kunnen een beroep doen op een pastor. Mensen in financiële of materiële nood, kunnen een beroep doen op een parochiële voorziening. o De parochie zorgt dat parochianen die niet (meer) uit zichzelf activiteiten en vieringen kunnen bijwonen betrokken blijven bij het kerkelijk leven, door de mogelijkheid te bieden dat zij de communie thuis ontvangen en dat zij af en toe bezoek ontvangen vanuit de parochie. o De parochie zorgt voor de ontwikkeling van één parochieblad voor alle parochianen en streeft ernaar dat de website voorziet in actuele informatie en geloofsverdieping. 15

16 Pastorale nabijheid in parochie De Levensbron De zorg om de pastorale nabijheid ligt bij de lokale geloofsgemeenschappen. Elke kern wordt aangestuurd door een pastoraatsgroep die haar werk doet in goed overleg en samenwerking met een - of meerdere samenwerkende locatiera(a)d(en) De rol van de pastoraatsgroep o De pastoraatsgroep draagt zorg voor het maken en de uitvoering van het werkplan van de plaatselijke geloofsgemeenschap. De pastoraatsgroep fungeert daartoe als contact en als zichtbaar aanspreekpunt in en voor de (werk)groepen en parochianen van de plaatselijke geloofsgemeenschap. Zij koppelt wat in de geloofsgemeenschap leeft terug naar het pastoraal team. o De pastoraatsgroep bekijkt in overleg met andere betrokkenen uit de lokale gemeenschap welke activiteiten kunnen worden aangeboden en stemt deze op elkaar af. Aanbod en uitvoering van pastorale activiteiten is afhankelijk van vitaliteit en draagkracht van de lokale gemeenschap. o Gebedsvieringen, ontmoetingsactiviteiten, zorg voor zieken en ouderen en zorg voor de lokaal actieve vrijwilligers, het bieden van materiele en financiële hulp aan minderbedeelden (noodhulp) zijn doorgaans de eerste activiteiten van een lokale geloofsgemeenschap. De lokale gemeenschap kan eigen accenten leggen. De activiteiten worden afgestemd met het pastoraal team en passen binnen het gestelde beleidskader. Het is belangrijk dat de geloofsgemeenschappen zelf nadenken over de vraag hoe zij geloofsgemeenschap willen zijn en kunnen bijdragen aan het beleid van de parochie. Daarbij is het belangrijk de talenten en de draagkracht van de vrijwilligers op het spoor te komen. o Andere voorbeelden van een pastoraal aanbod op locatie zijn: ziekenbezoek en communie thuis, het bezorgen van het parochieblad, het organiseren van gespreksgroepen, het organiseren van activiteiten voor de derde wereld, het onderhouden van oecumenische contacten en het verzorgen van het contact met de lokale zorginstellingen. o De pastoraatsgroep legt haar jaarplan voor aan het pastoraal team. De eindverantwoordelijkheid voor de pastorale zorg en het pastorale beleid in de parochie en de lokale geloofsgemeenschappen berust bij de pastoor en het pastoraal team. Vervolgens legt het pastoraal team het plan voor aan het bestuur voor de vertaling naar organisatie en middelen. o De leden van het pastoraal team maken geen deel uit van de pastoraatsgroep, zij bieden wel ondersteuning waar dat nodig is. De pastoraatsgroep wordt begeleid en toegerust door het pastoraal team De rol van de locatieraad o De locatieraad organiseert binnen het kader van het huishoudelijk reglement en in goede afstemming met het bestuur van de parochie alles ter zake de praktische gang van zaken van de locatie, te weten: de dagelijkse zorg rondom het (kerk)gebouw evenals de lokale administratie, kleine eenvoudige onderhoudswerkzaamheden en het organiseren van het vrijwilligerswerk ter plaatse met betrekking tot deze praktische zaken. De eindverantwoordelijkheid ligt bij het parochiebestuur onder leiding van de pastoor. Daar waar nodig is kan aan werkgroepen en lokale activiteiten professionele ondersteuning geboden worden. De activiteiten die het niet redden zonder pastorale beroepskracht worden in fasen afgebouwd of met ingang van dit beleid beëindigd. 16

17 Pastoraal ondernemerschap in parochie De Levensbron De parochie wil graag investeren in de toekomst door actief op zoek te gaan naar vernieuwende en opbouwende vormen van pastoraat waardoor we met name jongere generaties aanspreken. Onze parochie telt nog altijd (maar hoe lang nog?) veel dopelingen, en er is jaarlijks contact met een groot aantal communicantjes en hun ouders. Daar liggen dus kansen! Zij zijn de toekomst! Het is onze missie als RK parochie én voor onze parochie van levensbelang deze jonge generaties voor het Evangelie te winnen. Het vernieuwen en het bij de tijd brengen van het pastorale programma is een spannende onderneming. We zullen moeten experimenteren en ervaring moeten opdoen met kinder- en gezinscatechese, met jongerenwerk en geloofsverdiepend aanbod voor jonge ouders. Het zal tijd en energie kosten. Dat alles vraagt om studie, onderzoek, creativiteit en professionaliteit. We weten dat de bemensing van het pastoraal team nog maar enkele jaren op de huidige sterkte zal blijven. Wil de parochie nieuwe wegen vinden om haar missie uit te dragen dan is het zaak de aanwezigheid van professionele krachten de komende jaren efficiënt en gericht in te zetten. Het is nu of -in ieder geval de komende decennia- nooit meer. Om dit te realiseren zal het pastoraal team zich gaan beperken tot bovengenoemde kerntaken. Het pastoraal team onttrekt zich zoveel mogelijk aan het terrein van de pastorale nabijheid dat, onder de hoede en leiding van de pastoraatsgroepen, meer en meer zal worden gedragen door de lokale gemeenschappen. Daardoor krijgt het pastoraal team meer tijd om zich te richten op projecten die aansluiten bij de tijdgeest en bij de geloofsbeleving van jonge mensen. Daarnaast wil het pastoraal team projecten ontwikkelen die invulling geven aan de pastorale zorg en daarbij tevens een minder intensieve inzet van professionele krachten behoeven. Voor de komende drie jaar gaat het pastoraal team zich inzetten voor de volgende projecten: o De Ark De afgelopen jaren is al een start gemaakt met de opzet van De Ark als catechetisch centrum voor parochie De Levensbron. De activiteiten van de Ark richten zich met name op kinderen en hun ouders. De Ark wil bovendien een levensschool zijn voor jong en oud. Door een eigentijds en verrassend aanbod wil De Ark mensen van deze tijd spirituele verdieping bieden en hen helpen hun weg door geloof en leven te gaan. Gelovig door het leven gaan betekent ook dat we dienstbaar willen zijn aan elkaar en aan de samenleving. In De Ark zullen daarom eveneens diaconale activiteiten een onderdak krijgen. Bijlage: De Ark, catechetisch en diaconaal centrum. o Parochieblad en Website Het overgrote deel van de ingeschreven parochianen heeft nog maar nauwelijks contact met de parochie. Dit beperkt zich meestal tot Doop, Eerste Communie, een kerstviering en een uitvaart. Het is onze missie als RK parochie om zo goed mogelijk met deze groep mensen contact te houden en hen informatie en geloofsverdieping aan te reiken. Dit willen we bereiken door het ontwikkelen van een aantrekkelijk en eigentijds parochieblad dat bij alle ingeschreven parochianen in de bus valt. Ook het hebben van een sprankelende, uitnodigende en actuele website is in deze tijd een absolute must. Vooral de jongere generaties maken hiervan gebruik. Een website is voor de parochie een uiterst efficiënt, goedkoop en handzaam medium in de communicatie met alle, maar vooral met de jongere parochianen. De parochie wil zich blijven inzetten voor zowel een parochieblad als een website met kwaliteit. 17

18 o Gespreksgroep voor rouw De parochie verzorgt jaarlijks een groot aantal uitvaarten. Mensen die een dierbare moeten missen hebben behoefte aan een luisterend oor, aan troost en betrokkenheid bij hun verdriet. De parochie vindt het belangrijk er voor deze mensen te zijn. Huisbezoek en regelmatig persoonlijk contact met alle nabestaanden is in deze tijd, gezien de bezetting van het pastoraal team en de beschikbare vrijwillig(st)ers, niet meer mogelijk. Daarom benadert de parochie de nabestaanden middels een aantal brieven om hen op die manier toch nabij te kunnen zijn. Toch vindt de parochie het belangrijk ook persoonlijk contact te houden met nabestaanden die dit graag willen. Daarom zal naast en als aanvulling op het brievenproject een rouwgespreksgroep worden aangeboden. Deze groep wordt opgezet met ondersteuning van een projectmedewerker. Bijlage projectbeschrijving Rafaelgroep 18

19 7. Organisatie en middelen Dit hoofdstuk bevat een opsomming van wat de parochie nodig heeft om haar pastoraal beleid te kunnen uitvoeren. Om de krimp goed te kunnen organiseren en om vernieuwende initiatieven te ontwikkelen is een aantal voorzieningen nodig die onmisbaar zijn. o Het Eucharistisch centrum uitbouwen tot een uitnodigende vier- en ontmoetingsplaats. Het ontwikkelen van kwaliteit voor het vieren van de liturgie staat voorop. Onder kwaliteit verstaan we goede voorgangers, lectoren, acolieten, koren, kosters, gastheren en gastvrouwen, aanbod van crèche, kinderwoorddienst, gezinsvieringen, kerktaxi en voorzieningen voor het ontvangen van een grote groep mensen. o De Ark huisvesten in een gebouw dat geschikt is voor de doelstellingen en doelgroepen. Er is ruimte, apparatuur, inrichting, voorzieningen en materiaal nodig om groepen kinderen en (jonge) mensen gastvrij te kunnen ontvangen. o Een centraal parochiesecretariaat. Dit secretariaat wordt bemenst door professionele krachten ondersteund door vrijwilligers. Het centraal parochiesecretariaat is bereikbaar voor (pastorale) vragen die de gehele parochie De Levensbron aangaan en zij ondersteunt de taken van pastores en parochiebestuur. o Middelen voor het maken en distribueren van een parochieblad. In het kader van dit beleidsplan verzorgt het parochiebestuur 10 keer per jaar de uitgave van een parochieblad. Het parochieblad wordt bezorgd bij alle ingeschreven parochianen. o Middelen voor het bouwen en onderhouden van een website. Het parochiebestuur voorziet erin dat de website van de parochie bij de tijd is en bijdraagt aan de missie en visie van dit beleidsplan. o Er komt een vrijwilligersbeleid voor parochie De Levensbron. Daarin wordt vastgelegd hoe het parochiebestuur het vrijwilligerskader gaat versterken en faciliteren. Concreet gaat het hier om het opsporen van talenten in de parochie (werving), en het begeleiden en toerusten van vrijwilligers. In dit plan zijn de verantwoordelijkheden beschreven op centraal niveau (pastoraal team en parochiebestuur) en lokaal niveau (locatieraden en pastoraatsgroepen). o Het parochiebestuur start met een plan van aanpak gericht op een verantwoord krimpscenario op het aantal kerkgebouwen in parochie De Levensbron. 19

20 Fasering In de eerste helft van 2012 worden de pastoraatsgroepen en in de tweede helft van 2012 worden de locatieraden, werkgroepen en parochianen door pastoraal team en parochiebestuur geïnformeerd over dit beleidsplan en de gevolgen daarvan voor het pastoraat. In juli 2012 heeft het pastoraal team het werkplan klaar. Het pastoraal team begeleidt de pastoraatsgroepen bij het maken van een jaarplan. De implementatie van veranderingen zal gefaseerd plaatsvinden. In 2015 is de vraag beantwoord en beargumenteerd waarom en welke kerkgebouwen aan de eredienst worden onttrokken. 20