Inventaris van het archief van Oxfam-Wereldwinkels ( )

Transcriptie

1 251 Inventaris van het archief van Oxfam-Wereldwinkels ( ) (D/1993/012, S/2000/007, S/2003/067, S/2003/099, S/2006/109) Maarten Savels Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis 2012

2 Inleiding 1. Geschiedenis van Oxfam-Wereldwinkels 1.1. Wat voorafging ( ) 1.2. Los zand ( ) 1.3. De eerste sprong voorwaarts ( ) 1.4. Focus op actie ( ) 1.5. De tweede sprong voorwaarts ( ) 2. Archivalische inleiding 2.1. Archiefgeschiedenis 2.2. Structuur en ordeningsschema 2.3. Selectie en afscheiding 2.4. Verwant materiaal, aanvullingen 2.5. Omvang 2.6. Voorwaarden voor raadpleging Inventaris 1. Structuur en werking 1.1. Statuten en huishoudelijk reglement 1.2. Structuur en werking 1.3. Jaarverslagen 1.4. Jubilea 2. Bestuur en beleid 2.1. De bestuursorganen De algemene vergadering De raad van beheer Het dagelijks bestuur De Coördinatiecommissie (CoCo) 2.2. Beleid, visie en standpunten Werkgroepen Visieteksten en standpunten Beleidsplanning 3. Het nationaal secretariaat en de nationaal verantwoordelijke 3.1. Briefwisseling en communicatie Briefwisseling Omzendbrieven Persberichten Publicaties Weeweekrant Massakrant 3.2. Personeelsbeleid De personeelsvergadering, de werkgroep gewetensbezwaarden en de werkgroep kinderopvang Omzendbrieven en personeelsnota s Arbeidsvoorwaarden, taakomschrijvingen, evaluaties en geschillen Aanwervingen Speciale statuten, vrijwilligers en stagiairs 3.3. Financiën en boekhouding

3 De Financiële Commissie en de Financiële Cel Omzendbrieven Boekhouding Begroting Balansen en financiële verslagen Dag- en grootboeken Subsidies, giften en alternatieve inkomstenbronnen Werkgroepen Dossiers 3.4. Werking, huisvesting en interne organisatie Werking Huisvesting Interne organisatie Grafische dienst 4. Vorming, informatie en actie (VIA) 4.1. Structuur en werking van de VIA-diensten 4.2. Vorming voor wereldwinkeliers Werkgroepen Teksten Studiedagen Weekends voor beginnende wereldwinkeliers Weekends voor langer meewerkende wereldwinkeliers Studieweken Studieweekends Weekend Aktiemodel Volkskamp Techniekendag Impulsdagen Interne studiedagen 4.3. Studie, animatie en documentatie Werkgroepen Teksten en educatief materiaal Dossiers Documentatie over producten Documentatie over landen Thematische dossiers Studiedagen Publieke studiedagen Landendagen Studiedagen georganiseerd door andere organisaties 4.4. Acties, campagnes en projecten Werkgroepen Jaarthema, centraal thema en campagnes Nationale Aktie (1979) Nationale actie Zuidelijk Afrika (1979) Campagne tegen de Belgische militaire hulp aan Zaïre (1981)

4 Centraal-Amerika ( ) Vrede door Ontwikkeling ( ) Stop de Boycot (1983) Krisis en de Derde Wereld ( ) Koop de Derde Wereld Vrij ( ) Pluk Geen Vruchten van Apartheid ( ) Nicaragua Moet Overleven ( ) Stop Apartheid, Steun de Frontlijnstaten ( ) Nicaragua Laat je Niet Los (1989) Milieu en de Derde Wereld ( ) Koffie-op-het-Werkcampagne (voorjaar 1990) Palestinacampagne (voorjaar 1991) Europa Open Huis ( ) Voedselveiligheid in de Derde Wereld ( ) Cacaocampagne: tegen de aanpassing van de Europese chocoladerichtlijn ( ) Vierkant voor Afrika ( ) Shell = Hel ( ) Werk aan de Wereld ( ) Schone Kleren (deel van Werk aan de Wereld) Multilateraal Akkoord over Inversteringen (MAI) (deel van Werk aan de Wereld) Geen Schandalen aan Mijn Voeten (deel van Werk aan de Wereld) Activiteiten Wereldwinkeldagen Losse activiteiten Projecten 4.5. Samenwerking Samenwerking met andere leden van de Oxfambeweging Oxfam International Oxfam Europe Oxfam-United Kingdom De Vier Oxfams Oxfam-België Magasins du Monde-Oxfam Samenwerking met andere ngo s Mei-komitee Aktiekomitee Stop de wapenhandel Broederlijk Delen Coordination for European NGOs Networking on Trade (CENNT) Eén-plusbeweging Ekstermolenwerkgroep Komitee Tsjecho-Slovakije 10 jaar Komma Netwerk Zelfhulp Vlaanderen

5 NCOS NGO s GATT steering committee Platform voor voluntariaat Progressief NGO Samenwerkingsverbond Solidariteitsfront Zaïre Spijkerbroeken op kruistocht VAKA Vlaams Komitee voor Steun aan het Saharaanse Volk / Polissariokomitee Vlaams Overleg Duurzame Ontwikkeling (VODO) Vlaams Overleg Edukatiestrategie (VLOES) Vlaamse Vredesuniversiteit Vredesaktie (VRAK) Wereldmediatheek Wereldscholen / Centrum voor Vorming en Aktie Samenwerking met andere organisaties Zanggroep Hei Pasoep 4.6. Ondersteuning van de provinciale secretariaten en de lokale groepen De contactvergadering van de provinciale verantwoordelijken (KOPROV) Werkgroepen Lidmaatschap van de beweging Structuur en werking 5. De handelsdienst 5.1. Partnerwerking Partnercommissie De zoektocht naar nieuwe producten en partners Dossiers betreffende de stemming over potentiële producten, productpartners en partnerlanden Documentatie over producten en partners 5.2. Aankoop, verkoop en marketing Werkgroepen Briefwisseling Omzendbrieven Importdossiers Dossiers over marketing en verkoop Samenwerking Alternative Trade Organisations (ATO) Associatie Verkoop-Aankoop Producten derde wereld vzw (AVAP) European Fair Trade Organisation (EFTA) Gentse Koffiebranderij GEPA International Meeting of World Shops Magasins du Monde-Oxfam (MdM-O) Max Havelaar- en Gabrielakeurmerk NEWS!

6 Stichting Ontwikkelingssamenwerking (SOS) / SOS- Wereldhandel Verbond Van Koffiebranders Wereldwinkels in Europa Verkoopscijfers Verkoopsprognoses Omzet Aankopen op het nationaal secretariaat Prijslijsten Voorraadlijsten 5.3. Magazijn 6. De jongerenwerking: OWW-Jongerenservice 6.1. Oprichting, structuur en werking 6.2. Beleid 6.3. Administratie 6.4. Samenwerking en communicatie 6.5. Acties en campagnes Afgescheiden materiaal 1. Archiefmateriaal 2. Fotomateriaal 3. Iconografisch materiaal 4. Bibliotheekmateriaal 4.1. Periodieken 4.2. Monografieën 4.3. Brochures Brochures met informatie over Oxfam-Wereldwinkels Educatief materiaal en brochures bij campagnes en acties Brochures voor de vorming van wereldwinkeliers Brochures over landen, producten en producenten 5. Affiches 6. Audiovisueel materiaal Bijlagen Bibliografie van werken over Oxfam-Wereldwinkels Lijst van de genummerde omzendbrieven Lijst van de gebruikte afkortingen

7 INLEIDING 1. Geschiedenis van Oxfam-Wereldwinkels Het onderstaand overzicht van de geschiedenis van Oxfam-Wereldwinkels is slechts een beknopte versie van het verhaal, dat uitsluitend werd opgesteld om het archiefonderzoek te ondersteunen. Voor meer diepgang kan men terecht in de bibliografie met werken over Oxfam-Wereldwinkels (zie de bijlagen) Wat voorafging ( ) De ontstaansgeschiedenis van Oxfam-Wereldwinkels en vooral de rol van Oxfam-België (nu Oxfam-Solidariteit) daarin is niet altijd even duidelijk. Voor een beter begrip is het daarom noodzakelijk ons verhaal te beginnen zo n dertig jaar voor de oprichting van Oxfam- Wereldwinkels. In 1941 hadden de geallieerden een embargo rondom het Europese continent uitgeroepen, met het doel nazi-duitsland te verzwakken. Dat embargo had echter ook het negatieve gevolg dat er hongersnood dreigde in een aantal landen. Daarom kwam er in Groot-Brittannië protest tegen het embargo van onder andere Gilbert Murray, George Bell en Edith Pye. Begin 1942 slaagden ze erin om toestemming te krijgen van de Britse regering om voedselhulp te sturen naar het zwaar geteisterde Griekenland. Die actie leidde op 5 oktober 1942 tot de oprichting van The Oxford Committee for Famine Relief, afgekort tot OXFAM. In tegenstelling tot veel andere vergelijkbare organisaties en comités, bleef OXFAM ook na de Tweede Wereldoorlog bestaan. Het verruimde zijn doelstellingen tot het verstrekken van hulp bij leed door oorlog of andere problemen overal ter wereld. 1 Oxfam-België ontstond op 17 september 1964, na een ontmoeting van de sociaal geëngageerde baron Antoine Allard met vertegenwoordigers van Oxfam UK. Hij was erg ontdaan door de problemen die de oud-kolonies doormaakten en een Belgische afdeling van Oxfam oprichten, was voor hem een logische keuze. Baron Allard werd de eerste voorzitter. Oxfam-België nam het model over van zijn Britse tegenhanger: een politiek en levensbeschouwelijk neutrale organisatie, maar wel gebaseerd op het christelijke, caritatieve gedachtengoed. Oxfam-België verkocht brocante en tweedehandskleren en zamelde geld in. Het geld werd gebruikt om projecten op te zetten in de derde wereld of het werd doorgestuurd naar Oxfam UK. 2 Oxfam-België richtte zich in het begin vooral op het Franstalige deel van de bevolking. Er waren weliswaar giftshops in Antwerpen en Gent, maar die werking was eerder beperkt. Baron Allard en Pierre Galand, algemeen secretaris van Oxfam-België, wilden de werking in Vlaanderen uitbreiden, maar begrepen dat het model misschien minder zou aanslaan. Sinds de opstart van de UNCTAD in 1964 en mei 1968 kwam er meer en meer kritiek op het caritatieve model. De nieuwe slogan was trade not aid. Eerlijke handel in de plaats van 1 Erik TODTS (red.), Veertig jaar voor een andere wereld. Oxfam in België. Een verhaal, een beweging, een strijd, Brussel: Oxfam-Solidariteit, 2004, p. 6; laatst geraadpleegd op 19 juni Erik TODTS (red.), [ ], pp. 4, 6-8.

8 financiële steun. Petra Van Look, medewerkster van Oxfam-België, kwam met het idee om een werking uit te bouwen geïnspireerd op het wereldwinkelmodel zoals het in Nederland werd toegepast. Al snel kreeg ze het fiat van Oxfam-België om zo n winkel op te starten. Via bemiddeling van baron Allard bij het Antwerpse stadsbestuur werd er een pand gevonden. De geboorte van Oxfam-Wereldwinkels was een feit Los zand ( ) Op vijf april 1971 werd de eerste Oxfam-Wereldwinkel (de oorspronkelijke naam was Oxfam Shop) geopend in de Antwerpse Hoofdkerkstraat. Het personeel bestond uit Petra Van Look en de gewetensbezwaarden Gilbert Hubert en Hugo Gijsels. De eerste producten waren wat artisanaat, koffie uit Tanzania en rietsuiker uit Cuba. Van in het begin waren de Oxfam-Wereldwinkels echter geïnteresseerd in méér dan alleen de verkoop van producten. De verkoop van een boodschap was minstens even belangrijk, zo niet belangrijker. Maatschappelijke acties, zoals protestmarsen (o.a. tegen de Vietnamoorlog), hoorden daarbij. De idee van trade not aid was maar een deel van de logica achter de oprichting van Oxfam- Wereldwinkels, de politiserende actie de tweede poot vormde. Daarin lag de kiem van een van de belangrijkste discussiepunten binnen de beweging, een discussie die keer op keer de gemoederen verhitte en meermaals tot fricties geleid heeft. Het bleef echter niet alleen bij interne spanningen, want in tegenstelling tot het neutrale Oxfam-België wilden de wereldwinkels dus wel politiserend werken, wat ook bijna meteen leidde tot een gespannen relatie tussen beide. Het kind maakte zich bijzonder snel los van de moeder en nog voor het goed en wel kon lopen, werd het (grotendeels) zelfstandig. 4 Het model sloeg aan en al snel werden er ook op andere plaatsen wereldwinkels opgericht, onder andere in Brugge, Gent, Lokeren en Mol. Het is niet precies duidelijk waar en hoeveel winkels er werden opgericht en evenmin is voldoende bekend wat de rol van de winkel in Antwerpen was in dat proces. Er zijn verschillende bronnen, die verschillende gegevens vermelden. Wat echter wel duidelijk blijkt, is dat die wereldwinkels allerminst een solide geheel vormden. Ze waren niet opgericht vanuit een eenduidige logica en ze waren zeker niet (allemaal) gesticht op initiatief van of met hulp van de wereldwinkel in Antwerpen. Een aantal ervan schaarden zich echter wel formeel achter de Oxfambanier. Er was dan wel geen volwaardige centrale coördinatie, maar de Antwerpse wereldwinkel vervulde wel een spilfunctie, o.a. vanwege de oprichting van een centraal magazijn. In 1974 werd ook voor het eerst begonnen met een mededelingenblad voor de aangesloten wereldwinkeliers: het Weeweekrantje. De doelstellingen en de visie van de beweging werden voor het eerst neergeschreven in het tweede nummer van het krantje. Later werden die basisteksten verschillende keren opnieuw bediscussieerd en grondig aangepast. Gilbert Hubert was de facto de centrale coördinator van de beweging. 5 3 Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs. 25 Jaar Oxfam-Wereldwinkels, Gent: Oxfam-Wereldwinkels, 1996, pp Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie. Ontstaan en ontwikkeling van een Vlaamse ontwikkelings- NGO: Oxfam-Wereldwinkels, , VUB, licentiaatsverhandeling, 2005, pp ; Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], pp Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], pp

9 1.3. De eerste sprong voorwaarts ( ) In de beginjaren ging het de wereldwinkels voor de wind. Zowel het aantal winkels, het aantal vrijwilligers en medewerkers als de omzet stegen. Die groei leidde echter meer en meer tot allerlei organisatorische problemen. In 1975 werd besloten om een beter kader te creëren in de vorm van een vzw. De plannen werden in mei besproken en op twee oktober werden de statuten van Oxfam-Wereldwinkels vzw gepubliceerd in het Belgisch Staatsblad. Vanaf toen had de beweging een algemene vergadering die het laatste woord had in alle belangrijke zaken. Daaronder stond de raad van beheer. Basisdemocratie was een belangrijk begrip binnen de beweging, dus werd erop toegezien dat de lokale winkels goed vertegenwoordigd waren in beide organen. Verder werd ook de functie van nationaal verantwoordelijke gecreëerd zeg maar de directeur van Oxfam-Wereldwinkels. De logische keuze voor de eerste verantwoordelijke was Gilbert Hubert. De beleidsorganen werden ondersteund door het nationaal secretariaat en een hele reeks studie- en werkgroepen. Tevens werd in Antwerpen, Oost- en West-Vlaanderen een provinciaal secretariaat opgericht dat als doorgeefluik fungeerde tussen de lokale winkels en het nationaal secretariaat. 6 Niet iedereen kon zich echter vinden in die structuur, want slechts 19 van de 31 wereldwinkels traden toe. Die koudwatervrees is erg begrijpelijk. De lokale winkels waren meestal opgericht naar het beeld en het idee van een groep enthousiastelingen. Ondanks het belang dat het nationaal secretariaat hechtte aan basisdemocratie, vreesden zij hun eigenheid te verliezen en ingelijfd te worden in een monolithische organisatie waarin ze niets te zeggen hadden. Om die vrees enigszins te milderen, werd een getrapte toetredingsprocedure ingesteld. 7 Een winkel kon er altijd voor kiezen om een puur autonome wereldwinkel te zijn, maar als een winkel deel wilde uitmaken van Oxfam-Wereldwinkels, werd er eerst een proefperiode doorlopen, waarin de winkel kennis kon maken met het concept. De winkel was dan een stagiair-wereldwinkel. Vervolgens kon de winkel kiezen om een weer gewone wereldwinkel te worden of een Oxfam-Wereldwinkel. Een Oxfam-Wereldwinkel kreeg een zetel en een stem in de algemene vergadering, maar werd ook geacht veel meer engagement te tonen. Doorgaans stimuleerde het nationaal secretariaat de winkels om stemrecht aan te vragen. Er waren echter ook heel wat winkels die bewust kozen om geen Oxfam- Wereldwinkel te worden. Een aantal lokale winkels werden ook afgeschrikt door de nieuwe basistekst die in 1975 werd opgesteld. Die was volledig opgesteld in marxistische geest en dat stootte vooral politiek neutrale en christelijk geïnspireerde winkels tegen de borst. De uitgesproken linkse koers zou de volgende twintig jaar een belangrijk discussiepunt blijven binnen de beweging. 8 Ook op het vlak van de productkeuze blijkt duidelijk de socialistische inslag. Oxfam-Wereldwinkels kocht bij voorkeur producten van nationale coöperatieven uit socialistisch geïnspireerde landen. Belangrijke handelspartners waren staatsbedrijven uit Algerije, Mozambique, Tanzania en later ook Nicaragua. 9 6 Brabant en Limburg kergen pas later een provinciaal secretariaat; Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], pp ; Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp , Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ]. 8 Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ].

10 Van in het begin zette de vzw veel in op het vormen en informeren van het personeel en de vrijwilligers. Een wereldwinkelier moest namelijk van vele markten thuis zijn. Hij of zij diende niet alleen de verkoopstrategieën te kennen, maar moest ook goed op de hoogte zijn van de situatie in de derde wereld en meer bepaald de productlanden. De werkgroep vorming had als taak om de wereldwinkeliers van die kennis te voorzien. Om de verkooptechnische kennis te bevorderen, werden een aantal brochures gemaakt en werd het weekend voor beginnende wereldwinkeliers ingericht. De politieke en maatschappelijke kant van de zaak kwam aan bod tijdens de studieweek, het studieweekend en wederom via verschillende publicaties. De wereldwinkeldag fungeerde als een soort algemene ontmoetingsdag, waarop ideeën en kennis werden uitgewisseld Focus op actie ( ) De derde fase in het leven van Oxfam-Wereldwinkels werd gekenmerkt door twee zaken: enerzijds begonnen de verkoopscijfers af te toppen 10 na de initiële groeispurt, anderzijds was er een grotere focus op politieke actie en sensibilisering van het publiek. Die situatie was natuurlijk verbonden met de eeuwige vraag of de wereldwinkels in de eerste plaats handel moesten drijven of eerder moesten sensibiliseren. In de jaren 1980 werd dat uitgebreid met de vraag of er commerciëler gewerkt moest worden. In 1979 besloot Gilbert Hubert om ontslag te nemen als nationaal verantwoordelijke. In mei 1980 werd hij opgevolgd door Jan Dreezen. 11 In die periode werd het nationaal secretariaat uitgebreid met nieuwe, beter gedefinieerde functies en zien we ook een toename van het aantal werkgroepen (mede dankzij de speciale statuten, zoals DAC en BTK). Hugo De Vos werd de centrale figuur in de studiedienst, Gaëtan Pintelon coördineerde de handelspoot en Paul Janssens werd verantwoordelijk voor alles wat met vorming en actie te maken had. Vooral samen met die laatste vormde Jan Dreezen een geoliede tandem. Beide mannen waren bij de hierboven genoemde discussie geneigd de kant van de actie te kiezen, wat duidelijk blijkt uit de veranderende koers van Oxfam-Wereldwinkels. Enerzijds werd de wereldwinkelier beter voorbereid op zijn taken door middel van een aantal nieuwe studiemomenten, zoals het Volkskamp (vanaf 1981, samen met Elcker-Ik), het weekend Aktiemodel (vanaf 1982) en het techniekenweekend (vanaf 1987). Verder werden een aantal werkgroepen opgericht die de kloof tussen verkoop en sensibilisering moesten dichten. De werkgroep animatie bijvoobeeld onderzocht op welke manieren de producten konden gebruikt worden in acties en campagnes. De werkgroep productenstimuli zocht uit hoe nieuwe klanten geworven konden worden en hoe de producten zelf beter aan de man gebracht konden worden. Het publiek zelf werd beter bereikt door verschillende acties en campagnes. De eerste nationale acties werden georganiseerd in Vanaf 1981 werden campagnes gebouwd rond een centraal thema, dat een of twee jaar lang de rode draad vormde tussen alle activiteiten. Later werden ook grotere campagnes opgezet samen met andere ngo s, zoals VAAK, VAKA/Hand in Hand, Broederlijk delen, NCOS of participeerde Oxfam-Wereldwinkels in campagnes van andere ngo s. Naast de toegenomen sensibilisering van het publiek, kenmerkten de jaren 1980 zich echter ook door een stagnatie van de verkoop en financiële problemen. Er werd op verschillende 10 Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], p. 43.

11 manieren geprobeerd om aan extra geld te geraken: via giften, subsidies, een campagne om renteloze leningen te verwerven, maar ook op meer creatieve manieren. De wereldwinkels probeerden papier te verkopen en zelfs naar het voorbeeld van de wereldwinkel in Westerlo een copycenter op te richten. Een ander idee voor extra inkomsten was de organisatie van concerten. Naar aanleiding van het 10-jarig bestaan had Oxfam-Wereldwinkels in 1981 al eens een concert georganiseerd met Mikis Theodorakis als hoofdact. Het was een enorm succes en er werd gehoopt dat dat kon geëvenaard worden door Miriam Makeba naar België te halen. Helaas was dat concert niet winstgevend, zodat de piste voorgoed verlaten werd. 12 De grote en succesvolle campagnes tijdens de jaren 1980 handelden vaak over twee thema s: apartheid en de situatie Nicaragua. Vooral met dat laatste thema kwam er stilaan een symbiose tussen handel en sensibilisering. De campagne maakte de mensen niet alleen bewust van de problemen in Nicaragua, maar zorgde ook voor goede verkoopcijfers dankzij het gebruik van de Nicaraguaanse banaan als campagnemiddel. Meer en meer wonnen handel en marketing terrein, wat stilaan leidde tot nieuwe verschuivingen binnen de ideologie en de organisatiestructuur De tweede sprong voorwaarts ( ) Al eind jaren 1980 waren er plannen om de structuur van de organisatie te veranderen. Die plannen kwamen in een stroomversnelling toen Jan Dreezen ontslag nam. Het mag geen verrassing zijn dat Marc Bontemps, de nieuwe nationaal verantwoordelijke, van opleiding handelsingenieur was. Vanaf toen sloeg de balans over naar de andere kant en werd een veel grotere focus gelegd op eerlijke handel. 13 Een tweede opmaat voor de grote verandering was de opsplitsing van de handelsfuncties. Daarvoor waren zowel aankoop als verkoop de verantwoordelijkheid van één persoon, terwijl de zoektocht naar nieuwe partners niet bijzonder gecoördineerd verliep. In de periode werden aankoop en verkoop van elkaar losgemaakt, werd de Partnercommissie opgericht die veel beter de zoektocht naar en evaluatie van handelspartners kon ondersteunen en werden de werkgroepen Marketing en Andere Handel opgericht. Dat alles mondde uiteindelijk uit in de splitsing van Oxfam-Wereldwinkels en het opstellen van een nieuwe basistekst die duidelijk verschilde van de vorige versies. 14 In 1994 werd Oxfam-Wereldwinkels opgesplitst in Oxfam-Wereldwinkels vzw, die alle functies rond actie, vorming, sensibilisering, politiek werk in zich verenigde, en Oxfam- Fairtrade cvba, die alle handelsfuncties bundelde. Beide verenigingen kregen hun eigen raad van beheer en algemene vergadering, maar de verstrengeling tussen beide organisaties bleef groot. De vzw had (en heeft nog altijd) een meerderheidsparticipatie in de aandelen van de cvba en de beide raden van beheer bestaan uit dezelfde mensen. In 1995 verscheen de nieuwe basistekst. Het verschil met de vorige teksten was groot. Alle referenties naar marxisme en socialisme waren verdwenen, al bleef de tekst kritisch tegenover het kapitalisme. Eerlijke handel werd volledig centraal geplaatst. Die verschuiving vloeide voort uit een poging om enerzijds een radicale en duidelijke stelling in te nemen, 12 Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], p Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], p Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], pp ; Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp

12 maar om anderzijds zo weinig mogelijk verdeeldheid te zaaien binnen de beweging. 15 Desondanks slaagde men niet volledig in dat opzet. Er kwam gemor, vooral van de oudere garde: de campagnes leken hen minder degelijk en minder geëngageerd en de verschuiving naar een meer handelsgericht paradigma deed hen vrezen dat Oxfam-Wereldwinkels zou verworden tot een gewone handelszaak of supermarkt. Desalniettemin boerden de wereldwinkels goed vanaf het begin van de jaren Zowel het aantal winkels als de omzet namen een hoge vlucht. We kunnen zeker spreken van een grote sprong voorwaarts. 16 Tevens was er een verschuiving van het soort handelspartners. De staatsbedrijven werden meer en meer vervangen door lokale coöperaties en handels-ngo s, waarmee een meer directe en persoonlijke relatie uitgebouwd kon worden. Een andere interessante evolutie is dat vanaf die periode het aandeel van fairtradeproducten binnen de algemene verkoop toenam. Mensen kochten meer fairtrade dan vroeger. Oxfam- Wereldwinkels deed daar uiteraard zijn voordeel mee, maar er kwamen ook kapers op de kust. Naast bonafide initiatieven, zoals Max Havelaar, ontdekten ook veel commerciëler ingestelde firma s de verkoopwaarde van fairtrade en aanverwante sociaal en/of ecologisch verantwoorde producten. Bedrijven zoals Douwe Egberts gingen hun eigen labels toekennen, al bleken die lang niet altijd aan even rigoureuze criteria te voldoen als Oxfam- Wereldwinkels. Op het einde van de jaren 1990 staken een aantal nieuwe problemen de kop op en kwamen een aantal oude problemen weer boven water. Vooral de verhouding tussen de vrijwillige medewerkers in de lokale winkels en de professionele krachten op het nationaal secretariaat was een oud zeer. Professionele krachten waren doorgaans veel beter op de hoogte van alles wat reilde en zeilde. Ondanks het streven naar basisdemocratie, betekende dat dat de professionelen de facto veel meer macht hadden dan de vrijwilligers. Er werd zelfs gesproken van een beweging met twee snelheden. Hoe meer Oxfam-Wereldwinkels zich specialiseerde en hoe complexer de maatschappelijke verhoudingen werden, hoe breder die kloof werd. Een van de nieuwe knelpunten was de vraag wat juist de positie en de meerwaarde van Oxfam-Wereldwinkels moest zijn. Fairtradeproducten waren geen exclusiviteit meer van de wereldwinkels en konden ook in de grootwarenhuizen gekocht worden. De klant was daar heel tevreden mee, want die moest niet meer speciaal de deur uit voor fairtrade, maar Oxfam- Wereldwinkels begon er wel onder te lijden en in het begin van het nieuwe millennium begon de omzet te stagneren. 17 Hoe Oxfam-Wereldwinkels die problematieken aanpakte, is echter geen onderwerp meer voor deze inventaris, aangezien het verwerkte archief slechts materiaal bevat tot en met het jaar Johan VANDENBROUCKE, Ondertussen schommelde de koffieprijs [ ], p Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp Jan VAN DE POEL, Beweging versus organisatie [ ], pp

13 2. Archivalische inleiding 2.1. Archiefgeschiedenis Het archiefmateriaal van Oxfam-Wereldwinkels werd overgebracht in vijf ladingen: een in 1993, een kleintje in 2000, twee in 2003 en een in In 2010 en 2011 volgden nog twee overdrachten, maar het materiaal dat daarin zit, is te recent, werd nog niet bij de rest gevoegd en vormt dus niet het onderwerp van deze inventaris. Het is niet duidelijk welke omzwervingen het archief heeft meegemaakt voor de overdracht. Uit de periode is niet veel bewaard gebleven. Vermoedelijk werd het archief in Antwerpen bewaard, maar het kan evengoed bij een of meerdere van de toenmalige medewerkers thuis zijn opgeslagen. Na de oprichting van de vzw in 1975, de verhuis naar Gent en de eerste structurering van het nationaal secretariaat is de kans groot dat het op het secretariaat bewaard werd. In elk geval werd het daar in 1993 aangetroffen. Het vermoeden bestaat echter dat nog delen bij (ex-)medewerkers zijn opgeslagen. De aanleiding voor de eerste overdracht was het onderzoek dat Guy Mendonck deed voor zijn eindverhandeling in Hij trof het archief aan in een erbarmelijke toestand en besloot dat er iets moest gebeuren. Hij nam contact op met Piet Creve, archivaris bij Amsab- ISG en voormalig gewetensbezwaarde bij het provinciaal secretariaat Oost-Vlaanderen. Die contacten leidden tot een prospectie van het archief op de zolders van het secretariaat, dat toen nog in Nieuwland in Gent lag. Het besluit om het archief over te dragen werd mede ingegeven door nijpend plaatsgebrek en de op handen zijnde verhuis naar een nieuw pand in de Ververijstraat. Een aantal medewerkers van Amsab-ISG deden ter plekke een eerste schifting. Dubbels van tijdschriften, een deel van de boekhouding en het archief van de grafische dienst bleven achter en de rest werd overgebracht. Het was meteen duidelijk dat het archief niet in goede conditie verkeerde. Er was geen centraal klassement of andere logica voor de opslag. De medewerkers hadden enkel hun eigen klassement. Telkens een bureau of een kast vol was of wanneer iemand vertrok of van functie veranderde, werd een deel naar de zolder gebracht en bij het vorige gezet, zonder rekening te houden met eerdere overbrengingen. In 1996 werd een eerste poging ondernomen om het overgedragen archief te verwerken. Toen pas werd duidelijk hoe erg de warboel was. Het bleek niet alleen nodig om het archief uitgebreid onder handen te nemen, maar er werd ook geopperd om het archiefbeleid van Oxfam-Wereldwinkels zelf bij te sturen. Door een aantal personeelsherschikkingen geraakten beide ideeën echter wat op het achterplan. De werkzaamheden werden pas in 2003 weer opgestart, naar aanleiding van de derde en vierde archiefoverdracht. Katlijn Vanhee, studente archivistiek, kreeg een stageplaats op het nationaal secretariaat en de opdracht om een selectielijst voor het dynamisch archief uit te werken. Dat bleek ook nodig, want de overdrachten van 2000 en 2003 waren in nauwelijks betere conditie dan de eerste overdracht. Zij rondde haar werkzaamheden af in In 2006 kwam de vijfde overdracht. Daarin was al enige verbetering zichtbaar, al was dat 18 Guy MENDONCK, De situering van de wereldwinkels in het kader van de nieuwe sociale bewegingen, Rijksuniversiteit Gent, licentiaatsverhandeling, 1992, 128 pp. 19 Katlijn VANHEE, Een selectielijst voor het dynamisch papieren archief van het nationaal secretariaat van de vzw Oxfam-Wereldwinkels en de cv Oxfam Fairtrade, VUB, verhandeling, 2004, 256 pp.

14 beperkt, aangezien het materiaal dateerde van voor de genoemde stage. Uiteindelijk werd de verwerking aarzelend herstart in 2008, deze keer tot de finish Structuur en ordeningsschema Zoals hierboven al vermeld, was het archief niets meer dan een wanordelijke massa papier. Er was geen algemeen klassement. Er waren weliswaar verschillende reeksen, maar die waren telkens onvolledig. Er waren enorm veel dubbels en overlappingen, maar evenzeer ook grote lacunes. Reeksen waren vaak genummerd of van een code voorzien, maar de systemen liepen door elkaar. Nummeringen bleken niet te kloppen of werden verschillende keren opnieuw gestart. Thematische en chronologische ordeningssytemen bestonden naast elkaar of zelfs door elkaar. Het archief zelf gaf erg weinig basis om er een ordeningsstructuur op te bouwen. Desondanks werd toch een poging ondernomen om een tijdelijke, richtinggevende structuur op te stellen, die als kader kon dienen tijdens de verwerking. Uit een studie van de literatuur (zie bibliografie) en van de bronnen zelf bleek echter dat de organisatiestructuur tijdens de jaren slecht gedefinieerd was. Gelukkig bleef Oxfam-Wereldwinkels door de jaren heen ongeveer dezelfde functies uitoefenen, al wisselden die vaak van dienst of afdeling. Met de functies als leidraad kon toch een basisstructuur opgebouwd worden. Die functiegebaseerde structuur is de blauwdruk geworden voor de inventaris (zie figuur 1). De structuur loopt van algemeen naar bijzonder. Het eerste onderdeel bevat stukken die handelen over de structuur en de werking van de organisatie. Daaronder vallen de statuten en het huishoudelijk regelement, verslagen van werkgroepen die zich met de structuur en de vlotte werking van de organisatie bezighielden, nota s over de organisatie, jaarverslagen en dossiers over de jubilea. Het tweede onderdeel gaat over het bestuur van de organisatie en over het beleid dat gevoerd werd. Onder het kapittel De bestuursorganen zitten de agenda s, de verslagen en de briefwisseling van de algemene vergadering, de raad van beheer, het dagelijks bestuur en de coördinatiecommissie. Dat laatste orgaan is geen klassieke bestuursentiteit van een vzw, maar is uniek voor Oxfam-Wereldwinkels. Het bestond uit de verschillende diensthoofden en diende om de samenwerking tussen de diensten en werkgroepen te stimuleren en te coördineren. Het tweede kapittel, Beleid, visie en standpunten, bevat alles wat te maken heeft met het uitstippelen van het beleid en met het opstellen van visieteksten en standpunten. Daaronder valt ook de steeds terugkerende discussie rond de basistekst. Het derde onderdeel bevat de stukken van het nationaal secretariaat en de nationaal verantwoordelijke. Onder Briefwisseling en communicatie vinden we de briefwisseling, de omzendbrieven, de persberichten en het archief van de redactie van de Weeweekrant en andere publicaties. Personeelsbeleid bevat de verslagen van personeelsvergaderingen en aanverwante werkgroepen, personeelsnota s en omzendbrieven, dossiers over de arbeidsvoorwaarden, de taakomschrijving, evaluaties en geschillen, aanwervingen en dossiers betreffende speciale statuten (gedetacheerde leerkrachten, BTK, DAC, vrijwilligers ). Delen van dat materiaal zijn heel privacygevoelig en niet consulteerbaar. Boekhouding bevat begrotingen, balansen, financiële jaarverslagen, dossiers over subsidies en giften en de boeken. Werking, huisvesting en interne organisatie bevat de stukken die handelen over de structuur en werking van het secretariaat en de nationaal verantwoordelijke zelf.

15 De reeksen en bestanddelen die tot hier toe werden besproken, konden doorgaans vrij eenduidig aan de functiegebaseerde structuur gekoppeld worden. Voor wat volgt is dat veel minder duidelijk. Het gaat om de stukken die voortvloeien uit de corebusiness van Oxfam- Wereldwinkels: eerlijke handel en sensibilisering. Op het eerste gezicht lijkt dat gemakkelijk op te splitsen in de Oxfam-actiegroep en de Oxfam-eerlijke-winkel. Bovendien lijkt dat te corresponderen met de splitsing van 1994 in Oxfam-Wereldwinkels vzw (de actiegroep) en Oxfam-Fairtrade cvba (de eerlijke winkel). Dat is echter een bedrieglijk perspectief. Er zijn inderdaad werkgroepen die zich bezighouden met de aankoop en verkoop van fairtradeproducten en er zijn inderdaad werkgroepen die zich bezighouden met de sensibilisering van het volk, maar de grote kracht van Oxfam-Wereldwinkels ligt juist in het verbinden van de twee. Sensibilisering wordt gebruikt om meer producten te verkopen en de arme boer in het Zuiden een beter inkomen te geven, terwijl de verkoop van producten wordt ingeschakeld in de campagnes om ze een tastbare component te geven. Die verstrengeling van functies gaf aanleiding tot een hele resem werkgroepen die de grenzen tussen winkel en actiegroep deden vervagen. Bovendien hebben de wereldwinkels zelf een enorme verschuiving doorgemaakt van hoofdzakelijk actiegroep naar hoofdzakelijk winkel, wat zorgde voor een veranderende invulling van de werkgroepen. Aangezien beide componenten zo nauw verstrengeld zijn, zou het niet onlogisch zijn om alles bijeen te gooien in één supercategorie. Als je de oude organigrammen van Oxfam- Wereldwinkels bekijkt, dan stel je bovendien vast dat die oplossing in het verleden ook werd toegepast. Ik heb er echter voor gekozen om dat niet te doen. Het zou ondanks alles de overzichtelijkheid niet ten goede komen en bovendien voorbijgaan aan de splitsing van Er is wel degelijk een verschil tussen beide takken van de Oxfamboom, ook al is die niet goed te zien. Het vierde onderdeel van het archief bevat dus alles wat te maken heeft met vorming, actie en informatie zeg maar de Oxfam-actiegroep. Onder Structuur en werking van de VIAdiensten treffen we dossiers waarin gereflecteerd wordt over de VIA-dienst zelf, zijn functie en zijn positie binnen de wereldwinkels. Vorming voor wereldwinkeliers bevat de interne opleiding voor de wereldwinkelier. We vinden er de verslagen van de werkgroep Vorming, brochures en informatieve teksten en stukken over de voorbereiding van allerlei evenementen voor de medewerkers. Studie, animatie en documentatie bevat de verslagen en teksten van de werkgroep Animatie, die zich bezighield met de vraag hoe producten gebruikt kunnen worden in campagnes en hoe ze de fairtradeboodschap kunnen overbrengen naar het grote publiek. Daarnaast bevat het de dossiers van de studiegroepen, die handelen over de politieke en sociale situatie in productlanden (bv. Nicaragua en Mozambique), over bepaalde kernproducten (bv. koffie en chocolade) en over specifieke thema s (het IMF, multinationals). Als laatste bevat het ook informatie over publieke studiedagen. Acties, campagnes en projecten bevat materiaal rond de grote campagnes die Oxfam-Wereldwinkels alleen of met andere ngo s heeft opgezet. Het bevat verder dossiers over de jaarthema s, eenmalige activiteiten en actiedagen en over de projecten in de derde wereld die opgezet of gesteund werden. Samenwerking bevat dossiers over de actieve samenwerking met andere leden van de internationale Oxfambeweging en met andere ngo s. Als laatste vinden we in dit onderdeel ook de Ondersteuning van de provinciale koepels. Daar zitten onder andere de verslagen van de KOPROV en dossiers over de toetreding van lokale winkels tot Oxfam- Wereldwinkels.

16 Het vijfde onderdeel bevat alles wat met handel te maken heeft. Daarnaast zit er ook materiaal van werkgroepen die niet strikt genomen met handel te maken hebben en die op de grens liggen tussen handel en actie. Door de eerder genoemde verlegging van de klemtoon zien we dat die werkgroepen versmelten met de handelsgerichte werkgroepen. Het eindpunt van die evolutie is de samensmelting van de werkgroep Animatie (uit het vorige onderdeel) met de werkgroep Verkoop. De handelspoot kunnen we in drie stukken opdelen: de partnerwerking, de aankoop, verkoop en marketing, en de magazijnwerking. Onder de Partnerwerking vinden we de verslagen van de Partnercommissie. Die werkgroep groeide uit de Aankoopwerkgroep en had de taak om nieuwe productpartners op te sporen en bestaande partners te evalueren. Verder vinden we er dossiers met informatie over de zoektocht naar, de stemming over en de evaluatie van productpartners. Onder Aankoop, verkoop en marketing vinden we onder andere de verslagen van de werkgroepen Aankoop en Verkoop. Vooral de Verkoopwerkgroep heeft een turbulente geschiedenis achter de rug. Oorspronkelijk heette die werkgroep Productenstimuli. Op een bepaald moment werd die opgesplitst in de werkgroepen Verkoop en Verkoopspromotie. Het verschil tussen beide is niet helemaal duidelijk, maar vermoedelijk hield de eerste zich bezig met de technische kant van de verkoop, terwijl de tweede zich concentreerde op reclame en het opkrikken van de verkoopcijfers. Desondanks was er op hetzelfde moment ook een werkgroep Marketing actief. Beide werkgroepen leunden zo dicht tegen elkaar aan dat ze vaak samen vergaderden (ze bestonden ook grotendeels uit dezelfde mensen). Uiteindelijk smolten ze volledig samen. Daarnaast zien we dat de werkgroepen Animatie en Verkoop vanaf 1986 steeds nauwer gingen samenwerken. In 1988 smolten ook die werkgroepen samen. Verder vinden we onder Aankoop, verkoop en marketing ook de dossiers rond aankoop en verkoop, de verkoopcijfers en de bijzonder uitgebreide briefwisseling met klanten, productpartners, tussenhandelaars en andere ATO s. Het zesde en laatste onderdeel, OWW-Jongerenservice, bevat al het materiaal van deze vzw. Jongeren zijn altijd een belangrijke doelgroep geweest voor Oxfam-Wereldwinkels. De in 1993 opgerichte vzw was echter meer dan alleen een manier om jongeren te bereiken, het was ook een manier om extra subsidies te krijgen. Vanaf 1997 bleek dat echter niet meer nodig, waarop de werking fusioneerde met Jongeren en de Wereld tot Globelink.

17 1. Structuur en werking 2. Bestuur en beleid 2.1. De bestuursorganen 2.2. Beleid, visie en standpunten 3. Het nationaal secretariaat en de nationaal verantwoordelijke 3.1. Briefwisseling en communicatie 3.2. Personeelsbeleid 3.3. Financiën en boekhouding 3.4. W erking, huisvesting en interne organisatie 4. Vorming, informatie en actie (VIA) 4.1. structuur en werking van de VIA-diensten 4.2. V orming voor w ereldwinkeliers 4.3. Studie, animatie en documentatie 4.4. A cties, campagnes en projecten 4.5. Samenwerking 4.6. O ndersteuning van de provinciale koepels en de lokale groepen 5. De handelsdienst 5.1. Partnerwerking 5.2. A ankoop, verkoop en marketing 5.3. Magazijn 6. OWW-Jongerenservice Figuur 1: ordeningsplan 2.3. Selectie en afscheiding Vóór de verwerking waren de archieven van Oxfam-Wereldwinkels goed voor ongeveer 100 strekkende meter archief (circa 800 dozen). Na de verwerking was daarvan nog slechts een goede 18 strekkende meter over. Het archief werd met andere woorden herleid tot een vijfde van zijn oorspronkelijke omvang. Wat is er met al dat materiaal gebeurd? In de eerste plaats werden flink wat stukken afgescheiden uit preservatieoverwegingen. Boeken en tijdschriften zijn vaak niet gebonden aan dossiers en vergen een andere manier van beschrijven om ze optimaal beschikbaar te maken voor de vorser. Foto s en films zijn

18 gevoeliger voor temperatuur, licht en luchtvochtigheid dan papier en moeten in een ander depot bewaard worden. Affiches zijn te groot om te laten zitten en worden ook beter liggend bewaard. De lijm van stickers kan loslaten en schade aanrichten aan het dossier waarin het zit. Speldjes en pins hebben scherpe onderdelen en kunnen de andere stukken beschadigen. Waar die stukken deel uitmaken van een dossier, werd in de lijst een opmerking bij de beschrijving opgenomen. In de tweede plaats zijn er de documentatiedossiers. Oxfam-Wereldwinkels stelde veel van dergelijke dossiers op, meestal om nieuwe productlanden, producten en producenten op te sporen of om de politieke situatie in bepaalde landen te evalueren. De dossiers gaven dan ook vaak aanleiding tot concrete actie. Ze zijn terug te vinden onder de hoofdstukken (dossiers) en 5.1 (partnerwerking). Wanneer ze echter enkel ter informatie werden samengesteld en geen aanleiding gaven tot standpunten of acties, dan werden ze verwijderd. In de derde plaats werden stukken afgescheiden omdat ze niet thuishoren in het archief van Oxfam-Wereldwinkels, al is het onderscheid soms moeilijk te maken. Het gaat voornamelijk om de verslagen van allerlei raden, commissies en werkgroepen van verschillende ngo s en alternatieve handelsorganisaties. Oxfam-Wereldwinkels bekleedt een centrale rol in het Vlaamse ngo-landschap en is dus niet verwonderlijk dat de wereldwinkeliers in een indrukwekkend aantal overlegorganen, raden van bestuur en algemene vergaderingen opduiken. Hun rol was echter niet altijd even belangrijk. Grofweg kunnen we een onderscheid maken tussen overlegorganen waarin Oxfam-Wereldwinkels actief participeerde en die waarin ze enkel pro forma zetelde. Verslagen van de eerste soort vergaderingen zijn te vinden onder de hoofdstukken 4.5 (samenwerking met andere ngo s) en (samenwerking met andere alternatieve handelsorganisaties). Al de rest werd afgescheiden en in de mate van het mogelijke bij de juiste archiefvormer gevoegd. In de vierde plaats bevatte het oorspronkelijke archief ook heel wat stukken van provinciale en lokale afdelingen van Oxfam-Wereldwinkels. Aangezien die archieven duidelijk te onderscheiden zijn van de archieven van het nationaal secretariaat, is het gemakkelijk om ze af te scheiden en als aparte entiteiten te beschrijven. Dat is in het verleden trouwens al gebeurd: de archieven van het provinciaal secretariaat Antwerpen en van de lokale afdeling in Gent zijn te vinden onder de nummers 590 en 126. Die keuze wordt verder gesteund door het feit dat de provinciale en lokale afdelingen vaak behoorlijk wat autonomie hebben en op lokaal vlak vaak heel andere beslommeringen hebben dan het nationaal secretariaat. Tot slot werden ook heel wat stukken conform de archivalische regels vernietigd. Het gaat hier om blanco s, dubbels, loonbrieven, prestatiestaten van het personeel, facturen en bewijzen bij de rekening. Speciaal moet daarbij vermeld worden dat een vijftigtal dozen met boekhoudkundige stukken (hoofdzakelijk groot- en dagboeken uit de jaren 1990) vernietigd moesten worden omdat een schimmel ze verregaand had aangetast. Een lijst van het afgescheiden materiaal is te vinden achteraan de inventaris, met vermelding van het catalogusnummer en (eventueel) het nummer van het dossier waaraan het gekoppeld is Verwant materiaal, aanvullingen Er zijn twee verwerkte archieven die nauw verwant zijn met het archief van Oxfam- Wereldwinkels. Het gaat om de archieven van Oxfam-Wereldwinkel Gent (archiefnummer 126) en Oxfam-Wereldwinkel Antwerpen (archiefnummer 590). Meer archiefmateriaal van

19 lokale en provinciale afdelingen bevindt zich ook bij het materiaal dat werd afgescheiden van de hoofdmoot van dit archief. Dat materiaal werd echter tot op heden (2012) nog niet verwerkt. Tijdens de verwerking kwamen nog twee extra overdrachten met wereldwinkelarchief binnen. Dat materiaal dateerde echter zo goed als allemaal van na 2000, waardoor het nog niet verwerkt en bij deze inventaris gevoegd werd. Verder moet nog vermeld worden dat de grafische dienst nog geen archief heeft overgedragen, aangezien ook de oudere stukken er nog regelmatig gebruikt worden. Vermoedelijk rusten er ook nog delen van het archief bij (ex-)medewerkers thuis Omvang Het archief omvat 1231 nummers, opgeborgen in 139 dozen. Verder liggen er nog 45 delen op rek. Alles samen is het goed voor 18,36 strekkende meter Voorwaarden voor raadpleging Het archief is toegankelijk mits toestemming van de verantwoordelijke archivaris. De uitzondering daarop wordt gevormd door een aantal dossiers die gesloten blijven uit privacyoverwegingen. Het gaat om de volgende dossiers:

20