Klassieke varkenspest bij wilde zwijnen

Transcriptie

1 Klassieke varkenspest bij wilde zwijnen Veterinaire risico s voor de Nederlandse varkenspopulatie ten gevolge van de aanwezigheid van wilde zwijnen in varkensvrije zones in de ecologische hoofdstructuur Angela Damhuis Mirjam Snijdelaar Ed van Klink Expertisecentrum LNV, februari 2004

2 2004 Expertisecentrum LNV, Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Rapport EC-LNV nr. 2004/259 Ede, 2004 Teksten mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding. Deze uitgave kan schriftelijk of per worden besteld bij het Expertisecentrum LNV onder vermelding van code 2004/259 en het aantal exemplaren. Oplage 50 exemplaren Samenstelling Angela Damhuis, Mirjam Snijdelaar en Ed van Klink Druk Productie Ministerie van LNV, directie IFA/Bedrijfsuitgeverij Expertisecentrum LNV Bedrijfsvoering/Vormgeving en Presentatie Bezoekadres : Horapark, Bennekomseweg 41 Postadres : Postbus 482, 6710 BL Ede Telefoon : Fax : Balie@minlnv.nl

3 Voorwoord In de huidige Nederlandse situatie komt het grootste deel van de wilde zwijnenpopulatie op de Veluwe en in de Meinweg voor. De populaties wilde zwijnen leven vrijwel afgesloten van andere populaties. De situatie ten aanzien van de wilde zwijnen is bij een dierziekte-uitbraak redelijk controleerbaar. Daarnaast zijn in Nederland nooit aanwijzingen geweest dat een uitbraak van klassieke varkenspest bij gedomesticeerde varkens direct veroorzaakt was door besmetting via wilde zwijnen. Verder zijn onder de wilde zwijnen in Nederland nooit antilichamen tegen het klassieke varkenspestvirus aangetoond, ook niet als gevolg van uitbraken van de ziekte in de varkenshouderij. Echter het is niet onmogelijk dat in de toekomst het klassieke varkenspestvirus via wilde zwijnen uit buurlanden ons land binnenkomt. In de toekomst zal de situatie in Nederland enigszins veranderen. Met het toepassen van de ecologische hoofdstructuur zal het uiteindelijk mogelijk worden dat wilde zwijnen door heel Nederland migreren. Dit kan mogelijk gevolgen hebben voor de veterinaire risico s. Eén van de aspecten die nu al speelt, is het samenvallen van delen van de ecologische hoofdstructuur met delen van de varkensvrije zones. De varkensvrije zones zijn gebieden die vrijgemaakt worden van bedrijfsmatig gehouden varkens. De zones hebben een veterinair doel, namelijk het minimaliseren van de verspreiding van het virus ten tijde van een dierziekte uitbraak. Daar waar varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur samenvallen lijkt een conflict te ontstaan. In dit rapport worden de veterinaire risico s die wilde zwijnen vormen voor de Nederlandse varkenssector met betrekking tot klassieke varkenspest in kaart gebracht. Daarbij wordt specifiek gekeken wat de significantie van die risico s zijn in samenhang met de mogelijkheid dat zich wilde zwijnen vestigen in varkensvrije zones. Het rapport dient ter ondersteuning van het te formuleren beleid rondom de varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur. Ir. H. de Wilde Waarnemend Directeur Expertisecentrum LNV

4

5 Inhoudsopgave 1 Inleiding 7 2 Het samenvallen van varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur Varkensvrije zones De ecologische hoofdstructuur Conclusie 11 3 Wild zwijn en klassieke varkenspest Het wilde zwijn Klassieke varkenspest Risicofactoren Conclusie 17 4 Mogelijkheden om met klassieke varkenspest in wilde zwijnenpopulaties om te gaan Monitoring klassieke varkenspest bij wilde zwijnen Maatregelen om introductie en verspreiding van klassieke varkenspest te voorkomen Conclusie 24 5 Discussie 25 6 Conclusie 27 Bijlage 1 Literatuurlijst 29 Bijlage 2 Lijst van geraadpleegde personen 31 Bijlage 3 Kaart varkensvrije zones en ecologische hoofdstructuur 33

6

7 1 Inleiding Aanleiding Op basis van de Nota Jacht en Wildbeheer (1993) mogen wilde varkens alleen op de Veluwe en de Meinweg voorkomen. In andere gebieden geldt een nulstandbeleid. Echter, LNV is sinds de Flora- en faunawet niet meer het bevoegd gezag over het beheer van de wilde zwijnenpopulatie. Dat is nu de taak van de provincies. Deze handhaven de populatie echter passief door het desgevraagd afgeven van afschotvergunningen. Actief beleid wordt niet gevoerd. Dit heeft tot gevolg dat het leefgebied van wilde zwijnen zich in Nederland in de praktijk sterk uitbreidt. Ontwikkelingen op het gebied van varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur zijn nauw verweven. De varkensvrije zones hebben een veterinair doel: het minimaliseren van de verspreiding van virus ten tijde van een dierziekteuitbraak. De ecologische hoofdstructuur daarentegen heeft een natuurdoel: het mogelijk maken van migratie van wild via robuuste verbindingen. Daar waar varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur ruimtelijk samenvallen kan een conflict ontstaan: wilde zwijnen kunnen zich in de ecologische hoofdstructuur vestigen dan wel deze doortrekken, terwijl hetzelfde gebied wordt vrijgemaakt van bedrijfsmatig gehouden varkens. Het veterinaire doel lijkt daarmee teniet te worden gedaan. Opdracht Tijdens dit project worden de veterinaire risico s die wilde zwijnen vormen voor de Nederlandse varkenssector met betrekking tot klassieke varkenspest in kaart gebracht. Daarbij wordt specifiek gekeken wat de significantie van die risico s zijn in samenhang met de mogelijkheid dat zich wilde zwijnen vestigen in de varkensvrije zones. Tevens worden mogelijke preventieve maatregelen geanalyseerd. De benodigde informatie wordt verkregen uit bestaande literatuur en kennis van deskundigen die benaderd worden. Het product wordt opgeleverd in de vorm van een rapport. Dit rapport is bestemd voor Directie VVA ten einde de Tweede Kamer te kunnen informeren over risico s die de uitbreidende wilde zwijnenpopulatie vormt voor de varkenssector met betrekking tot de verspreiding van klassieke varkenspest en (preventieve) maatregelen die genomen kunnen worden om introductie en verspreiding van het virus te voorkómen. Tevens dient het rapport ertoe het standpunt van VVA en het te formuleren beleid rondom de varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur (en de wilde zwijnen daarin) te ondersteunen. Doel Doel van dit project is het geven van een kwalitatieve inschatting van de risico s die wilde zwijnen vormen voor gedomesticeerde varkens. De uitkomsten van dit project kunnen een handvat bieden bij het nemen van beslissingen ten aanzien van de problematiek rond het ruimtelijk samenvallen van varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur. Expertisecentrum LNV 7

8 Aanpak De hoofdvraag van dit rapport is: Vormen wilde zwijnen in varkensvrije zones een veterinair risico voor de Nederlandse varkenspopulatie? Er wordt een kwalitatieve inschatting gemaakt wat betreft de veterinaire risico s die wilde zwijnen vormen voor gedomesticeerde varkens. Hierbij wordt alleen de klassieke varkenspest onder de loep genomen, dit omdat de varkensvrije zones primair gericht zijn op het minimaliseren van de verspreiding van klassieke varkenspest bij een uitbraak in Nederland. De informatie die moet leiden tot deze kwalitatieve inschatting is afkomstig van de beschikbare literatuur en deskundigen die benaderd zijn om hun visie te geven met betrekking tot dit onderzoek. De onderzoeksvragen die beantwoord moeten worden, om de hoofdonderzoeksvraag te kunnen beantwoorden, zijn: In hoeverre vallen de varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur samen? In hoofdstuk 2 wordt ingegaan op de gebieden in Nederland die mogelijk een verhoogd risico vormen wat betreft de verspreiding van klassieke varkenspest van wilde zwijnen naar gedomesticeerde varkens of andersom. Dit zijn de gebieden waar de varkensvrije zones gaan samenvallen met de ecologische hoofdstructuur. Hoe verspreidt klassieke varkenspest zich? Waar liggen de risico s en hoe beïnvloedt het gedrag van het wilde zwijn de verspreiding van klassieke varkenspest? In hoofdstuk 3 wordt de leefwijze van het wilde zwijn besproken en er wordt met name ingegaan op de contactstructuur binnen een wilde zwijnenpopulatie. Dit geeft inzicht in de verspreiding van klassieke varkenspest binnen en tussen wilde zwijnenpopulaties. Ook worden de karakteristieken van het klassieke varkenspestvirus gegeven en er wordt ingegaan op de belangrijkste risicofactoren. Hieruit kan worden beredeneerd of wilde zwijnen een direct gevaar vormen voor de Nederlandse varkenshouderij. Welke maatregelen kunnen genomen worden om introductie en verspreiding van klassieke varkenspest door wilde zwijnen te minimaliseren? Hoofdstuk 4 geeft mogelijkheden om met klassieke varkenspest in wilde zwijnenpopulaties om te gaan. Het is van belang te weten welke maatregelen genomen kunnen worden om introductie en verspreiding van klassieke varkenspest te voorkómen, zodat mogelijke randvoorwaarden gegeven kunnen worden waaraan risicogebieden behoren te voldoen. Alle verzamelde informatie is kritisch beoordeeld en gebruikt voor het beantwoorden van de hoofdonderzoeksvraag. In hoofdstuk 5 is de gevonden informatie bediscussieerd, waarna de conclusie is samengevat in hoofdstuk 6. 8 Expertisecentrum LNV

9 2 Het samenvallen van varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur De vraag die in dit hoofdstuk beantwoord wordt, is: over welke risico gebieden gaat het nu? Daarvoor is het van belang eerst een algemeen beeld te krijgen van de varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur, waarna wordt gekeken waar de varkensvrije zones gaan samenvallen met de ecologische hoofdstructuur in Nederland en waar dus mogelijk problemen zouden kunnen ontstaan. 2.1 Varkensvrije zones In het kader van de reconstructie in Zuid- en Oost-Nederland worden de zogenaamde varkensvrije zones gecreëerd. Een varkensvrije zone wordt in de reconstructiewet beschreven als een ruimtelijk begrensd gedeelte van een verwevings- of extensiveringsgebied dat vrijgemaakt is van bedrijfsmatig gehouden varkens. De varkensvrije zones dienen een veterinair doel, namelijk het minimaliseren van de verspreiding van besmettelijke varkensziekten, waaronder de klassieke varkenspest. Het idee om varkensvrije zones te gaan creëren is ontstaan ten tijde van de uitbraak van klassieke varkenspest in in Nederland. Daarvóór was al een voorstel ingediend om bedrijven te gaan clusteren. Binnen elk cluster zou de gehele productiecyclus moeten plaatsvinden. Dat zou betekenen dat binnen elk cluster zowel vermeerderingsbedrijven als mestbedrijven aanwezig moeten zijn, maar ook bijvoorbeeld veevoederfabrieken en slachterijen. Dit was echter praktisch niet haalbaar. Tijdens de varkenspestuitbraak bleken zich veel buurtinfecties voor te doen. Er wordt gesproken van buurtinfecties wanneer deze plaatsvinden binnen een straal van 1000 m vanaf de primaire uitbraak, wanneer het virus geïntroduceerd is op het bedrijf binnen de infectieuze periode van de primaire uitbraak en wanneer er geen andere besmettingswegen aan te wijzen zijn (Elbers et al., 1999). Het grootste deel van de buurtinfecties vindt plaats binnen een straal van 500 m rondom de primaire uitbraak, en de kans op een buurtinfectie neemt af naarmate de afstand tot de primaire uitbraak groter wordt (Stegeman et al., 2002). Om buurtinfecties te voorkomen worden bij een uitbraak van klassieke varkenspest alle bedrijven binnen een straal van 1000 m rondom het bedrijf waar de ziekte zich openbaart preventief geruimd (Crauwels et al., 2003). Vandaar dat het idee ontstond om varkensvrije zones te creëren die tenminste 1000 m breed zijn. In hoofdstuk 3.3 wordt verder ingegaan op de mogelijke oorzaak van buurtinfecties. Om het aantal bedrijven die binnen de varkensvrije zones liggen tot een minimum te beperken, wordt geprobeerd om de varkensvrije zones waar mogelijk te laten samenvallen met natuurlijke barrières, stedelijke gebieden en de ecologische hoofdstructuur. Voor de provincies Limburg, Noord-Brabant, Gelderland en Overijssel bestaat er een conceptplan waarin vermeld staan waar de grenzen van de varkensvrije zones mogelijk gaan lopen. In bijlage 3 staan de varkensvrije zones aangegeven. De grenzen staan echter nog niet vast, het betreft slechts een concept. In Limburg loopt er een varkensvrije zone langs de rivier de Maas en een tweede over de provinciegrens met Expertisecentrum LNV 9

10 Noord-Brabant. De grenzen van Noord-Brabant staan ook duidelijk aangegeven in bijlage 3 (Deij, LNV Zuid). Hier is te zien dat er voor een deel wordt aangesloten bij de ecologisch hoofdstructuur. In provincie Gelderland is de rivier de IJssel gekozen als varkensvrije zone, evenals de Waal en de Rijn richting Duitsland. Tevens loopt er een varkensvrije zone bij Utrecht naar beneden via het Amsterdam-Rijnkanaal of via de snelweg (A27) (Brummelman, LNV Oost). De laatste varkensvrije zones liggen in Overijssel. De eerste loopt via de Vecht en het Zwarte Water naar de Randmeren. De tweede varkensvrije zone loopt via de IJssel (Brummelman, LNV Oost). Er is nog niet veel bekend over de precieze invulling van de varkensvrije zones. De Gezondheidsdienst voor Dieren (GD) trekt in twijfel of de varkensvrije zones voldoende bescherming bieden tegen de verspreiding van klassieke varkenspest, wanneer migratie van wilde zwijnen kan plaatsvinden in deze zones. Ook dhr. Groot Bruinderink (Alterra) is niet overtuigd van de effectiviteit van de varkensvrije zones in het algemeen. Het is belangrijker om tevens het transport van varkens in deze varkensvrije zones aan banden te leggen (Groot Bruinderink, Alterra). Op dit moment laait de discussie op over het veterinaire nut van de varkensvrije zones. Mede doordat de meningen over de effectiviteit van deze zones sterk uiteenlopen, is er nog geen zekerheid dat deze varkensvrije zones er daadwerkelijk komen. 2.2 De ecologische hoofdstructuur De natuur in Nederland is in de vorige eeuw flink achteruit gegaan. Dit heeft verschillende oorzaken: -verslechtering van het milieu door ontwatering, bemesting en grondwaterwinning; -afname van het areaal door de aanleg van industriegebieden, stadswijken en wegen; -de open ruimten zijn opgevuld door infrastructuur, agrarische gebieden en steden. Hierdoor raken bossen en natuurgebieden geïsoleerd (Ministerie van LNV, 2004). Om verdergaande versnippering van de natuur tegen te gaan is er een samenhangend netwerk ontworpen van bestaande en nog te ontwikkelen natuurgebieden. Dit netwerk wordt de ecologische hoofdstructuur genoemd (Ministerie van LNV, 2004). De ecologische hoofdstructuur bestaat uit kerngebieden, natuurontwikkelingsgebieden en verbindingszones. In bijlage 3 wordt het meest recente concept van de ecologische hoofdstructuur weergegeven (Hootsmans, EC-LNV). Kerngebieden Dit zijn grote, aaneengesloten natuurgebieden met een hoge kwaliteit. Deze gebieden zijn wettelijk beschermd. Het beleid is gericht op behoud en verdere ontwikkeling van kerngebieden. Natuurontwikkelingsgebieden Dit zijn gebieden waar goede mogelijkheden bestaan voor het ontwikkelen van nieuwe natuurgebieden met een hoge kwaliteit. Het beleid voor natuurontwikkelingsgebieden is gericht op de wijziging van het grondgebruik en herinrichting. Ook deze gebieden zijn wettelijk beschermd. Verbindingszones Verbindingszones verbinden de kerngebieden en natuurontwikkelingsgebieden, zodat planten en dieren andere leefgebieden kunnen bereiken. Dit is van groot belang om de kans op overleven van verschillende planten- en diersoorten te vergroten (Ministerie van LNV, 2004). Wanneer de ecologische hoofdstructuur en varkensvrije zones gaan samenvallen, betekent dit dat migratie van wild, waaronder wilde zwijnen, mogelijk wordt op plaatsen die vrijgemaakt zijn van varkensbedrijven om veterinaire risico s te minimaliseren. Op bijlage 3 is te zien dat de varkensvrije zones slechts op enkele plekken samenvalt met de ecologische hoofdstructuur. Met name in Brabant vallen de 10 Expertisecentrum LNV

11 varkensvrije zones samen met de ecologische hoofdstructuur. Ook is er een overlapping te zien bij de rivieren de IJssel, de Waal, de Rijn en de Vecht. Migratie van wilde zwijnen wordt mogelijk in deze gebieden, echter niet het hele gebied van de ecologische hoofdstructuur is geschikt voor wilde zwijnen om zich te vestigen. Het is niet mogelijk om concrete uitspraken te doen over de ligging van de gebieden waar varkensvrije zones overlappen met de ecologische hoofdstructuur, omdat de grenzen van de varkensvrije zones en de ecologische hoofdstructuur nog niet vastliggen. Groot Bruinderink (Alterra) geeft aan dat Nederland nog niet klaar is voor het vergroten van het leefgebied van wilde zwijnen. Het tolerantieniveau van wilde zwijnen in Nederland is erg laag. Wilde zwijnen kunnen grote schade aanrichten aan landbouwgewassen en kunnen een veterinair risico vormen voor de Nederlandse varkenshouderij. Bovendien zijn wilde zwijnen regelmatig de oorzaak van verkeersongevallen. Wanneer de ecologische hoofdstructuur wordt toegepast, zal uiteindelijk migratie van wilde zwijnen door heel Nederland mogelijk worden. Voordat dit gebeurt zal er eerst gewerkt moeten worden aan het verbeteren van het tolerantieniveau voor wilde zwijnen in Nederland (Groot Bruinderink, Alterra). 2.3 Conclusie Het is niet mogelijk om concreet aan te geven waar de varkensvrije zones gaan samenvallen met de ecologische hoofdstructuur, omdat de grenzen hiervan nog onder constructie zijn. Zoals de grenzen nu aangegeven zijn, lijkt het erop dat de varkensvrije zones slechts op enkele plaatsen in Nederland overlappen met de ecologische hoofdstructuur. In Noord-Brabant is het overlappingsgebied het grootst. Expertisecentrum LNV 11

12 12 Expertisecentrum LNV

13 3 Wild zwijn en klassieke varkenspest In dit hoofdstuk wordt de vraag beantwoord, waar de risico s van overdracht van het klassieke varkenspestvirus liggen en of wilde zwijnen direct een gevaar vormen voor de varkenshouderij. Daarom wordt in dit hoofdstuk besproken hoe het gedrag van het wilde zwijn invloed heeft op de verspreiding van de ziekte en of dit consequenties heeft voor de verspreiding van klassieke varkenspest van wilde zwijnen naar gedomesticeerde varkens. 3.1 Het wilde zwijn Het wilde zwijn leeft sociaal in familieverbanden, die ook wel rotten worden genoemd. Elke groep wordt geleid door een zeug, de zogenaamde leidzeug. Verder bestaat een rotte uit andere zeugen, enkele jonge mannetjes en de biggen. Biggen hebben een leeftijd van 0-12 maanden. Zwijnen van maanden oud worden overlopers genoemd. Een zeug (? ) of keiler (? ) is ouder dan 24 maanden. Oudere keilers leven meer solitair, maar sluiten zich in de voortplantingstijd (november/december) aan bij de rotten. De biggen worden in maart en april geboren. Elke rotte heeft zijn eigen territorium. Dit gebied wordt niet verlaten, zolang ze er ongestoord kunnen verblijven. Echter in tijden van voedselschaarste of zware bejaging kunnen wilde zwijnen grote afstanden afleggen van meer dan 15 kilometer, op zoek naar een nieuw leefgebied (Baubet et al., 1998). Tegen de schemering worden de wilde zwijnen actief en gaan op zoek naar voedsel. Wilde zwijnen zijn omnivoren, maar het grootste deel van het voedsel dat wordt opgenomen is plantaardig (80-90%). Vochtige loofbossen en gemengde bossen vormen het beste leefgebied, omdat het wilde zwijn hier gemakkelijk naar voedsel kan wroeten en er in de herfst grote hoeveelheden mast (eikels en beukennootjes) te vinden zijn. Het dierlijke voedsel bestaat uit wormen, insecten, slakken, eieren, kleine knaagdieren en aas. De dieren hebben grote hoeveelheden voedsel nodig om een dikke speklaag op te bouwen voor de winter. Het totaal aantal wilde zwijnen in Europa is de laatste jaren explosief toegenomen. Wilde zwijnen vestigen zich in gebieden waar nooit eerder wilde zwijnen zijn waargenomen. Er zijn verschillende verklaringen voor deze groei. Zo is de maïsteelt de laatste jaren sterk toegenomen, waardoor er meer voedsel beschikbaar was voor de dieren. Hierdoor zal sterfte door een tekort aan voedsel afnemen. Bovendien is de vruchtbaarheid van de zeugen sterk afhankelijk van de beschikbare hoeveelheid voedsel. Regelmatig worden wilde zwijnen (illegaal) bijgevoerd door jagers, om zo hoge populatie dichtheden te realiseren, zodat het bejagen van deze dieren mogelijk blijft. Andere redenen om wilde zwijnen bij te voeren zijn recreatie (het organiseren van excursies naar voederplaatsen) en het afhouden van wilde zwijnen van schadegevoelige gewassen. Het bijvoeren kan leiden tot grote dichtheden wilde zwijnen. Dit is niet gewenst, omdat natuurlijke selectie in mindere mate plaatsvindt en omdat wilde zwijnen forse schade kunnen aanrichten aan landbouwgewassen. Bovendien neemt door bijvoeren het aantal jonge dieren sterk toe, en dit leidt tot rotten met onnatuurlijke samenstellingen. Het bijvoeren van wilde zwijnen is daarom bij de wet verboden in Nederland. Andere redenen die mogelijk bijgedragen hebben aan de toename van het aantal wilde zwijnen in Europa zijn een verminderde jachtdruk, herintroducties, het ontbreken van natuurlijke vijanden en het Expertisecentrum LNV 13

14 veranderende klimaat, waardoor de winters steeds milder worden. Wanneer de draagkracht van een gebied toch wordt overschreden, kunnen wilde zwijnen grote afstanden afleggen op zoek naar een geschikter gebied. Het zijn de jonge mannetjes die het eerst wegtrekken en hierbij grote afstanden af kunnen leggen (Sáez-Royuela en Tellería, 1986; Laddomada, 2000). De toename van het aantal wilde zwijnen zorgt in sommige gebieden voor problemen. De dieren kunnen enorme schade toebrengen aan landbouwgewassen, omdat ze tijdens het zoeken naar voedsel veel wroeten. Bovendien bestaat er onder agrariërs de angst dat wilde zwijnen een gevaar vormen voor de verspreiding van dierziekten. Ook vinden regelmatig ernstige aanrijdingen plaats met wilde zwijnen. Het tolerantieniveau van wilde zwijnen is daarom erg laag in Nederland (Groot Bruinderink, Alterra). Groot Bruinderink (Alterra) geeft aan dat de voorjaarsstand op de Veluwe de afgelopen 20 jaar is toegenomen van ca. 750 wilde zwijnen tot ca wilde zwijnen. Volgens Groot Bruinderink is het onbegrijpelijk dat deze groei heeft kunnen plaatsvinden, terwijl bejaging plaatsvond om de stand van de wilde zwijnen te handhaven. Veel jagers zien het jagen op wilde zwijnen als doel, en niet als middel om de stand van de wilde zwijnen te handhaven. Dit getuigt volgens Groot Bruinderink van onverantwoordelijkheid. In geval van een uitbraak van klassieke varkenspest moeten de gevolgen daarvan neergelegd worden bij de gezamenlijke jagers van de Veluwe of bij de Provincie Gelderland die sinds de invoering van de Flora- en faunawet eindverantwoordelijk is in dit opzicht (Groot Bruinderink, Alterra). In Europa worden de meeste wilde zwijnen gevonden in Duitsland. Hier komen zo n wilde zwijnen over het gehele land voor (schatting voor het jaar 1999). In Nederland komen wilde zwijnen officieel alleen voor op de Veluwe en het Limburgse Meinweggebied, hierbuiten geldt het nulstandbeleid. Dit houdt in dat de dieren in deze gebieden niet getolereerd worden en afgeschoten dienen te worden. Sinds de Flora- en faunawet van kracht is geworden, is het Ministerie van LNV niet meer het bevoegd gezag over het beheer van de wilde zwijnenpopulatie. De provincies dragen nu deze verantwoordelijkheid. In hoeverre het nulstandbeleid gehandhaafd wordt, verschilt per provincie. Over het algemeen wordt er echter geen actief beleid gevoerd, de handhaving is passief en bestaat uit het desgevraagd verlenen van afschotvergunningen (Montizaan, KNJV). Hierdoor worden regelmatig wilde zwijnen gesignaleerd in de zogenaamde nulstandgebieden, met name in de grensgebieden met Duitsland. Wanneer er echter een vergunning wordt aangevraagd voor het afschieten van wilde zwijnen in een nulstandgebied, dan moet deze vergunning wettelijk gezien altijd afgegeven worden (Dekkers, GD; Schram, LNV-Zuid). In België komen wilde zwijnen voornamelijk voor in de Ardennen en het grensgebied met Duitsland. Verder naar het westen neemt het aantal wilde zwijnen sterk af. In Luxemburg zijn wilde zwijnen verspreid over het hele land met uitzondering van de stedelijke gebieden (CIDC-Lelystad). 3.2 Klassieke varkenspest Klassieke varkenspest is een zeer besmettelijke virale aandoening die grote socioeconomische schade veroorzaakt na een uitbraak onder de varkenspopulatie. Klassieke varkenspest hoort tot de lijst-a-ziekten, wat inhoudt dat er een aangifteplicht geldt. In een groot aantal landen heeft met succes eradicatie van het klassieke varkenspestvirus plaatsgevonden. Echter, af en toe worden in onder andere Europese landen uitbraken van klassieke varkenspest gemeld. Dit betreft uitbraken onder gedomesticeerde dieren, maar ook uitbraken onder wilde zwijnen. Op dit moment lijkt klassieke varkenspest endemisch voor te komen onder wilde zwijnen in met name gebieden in Duitsland (zie hoofdstuk 4.1. Monitoring klassieke varkenspest bij wilde zwijnen). 14 Expertisecentrum LNV

15 Alleen varkens zijn gevoelig voor klassieke varkenspest, dat wil zeggen het gedomesticeerde varken (Sus scrofa domestica) en het wilde zwijn (Sus scrofa). Beide zijn even gevoelig voor een infectie met klassieke varkenspest en dezelfde symptomen worden waargenomen. De morbiditeit en mortaliteit zijn hoog, maar sterk afhankelijk van de virulentie van de virusstam, de leeftijd van het dier en omgevingsfactoren. De GD en Groot Bruinderink (Alterra) zijn van mening dat wilde zwijnen een hogere weerstand hebben dan gedomesticeerde varkens, onder meer omdat bij wilde zwijnenpopulaties natuurlijke selectie plaatsvindt. Een infectie met varkenspest zou daarom een hogere mortaliteit veroorzaken onder gedomesticeerde varkens in vergelijking met wilde zwijnen. Het Centraal Instituut voor DierziekteControle Lelystad (CIDC-Lelystad) geeft aan dat wilde zwijnen en gedomesticeerde varkens even gevoelig zijn voor een virus, maar dat de laatste klinisch zieker kunnen worden dan wilde zwijnen. Belangrijkste redenen hiervoor zijn de hoge varkensdichtheid op bedrijven, de hoge infectiedruk van secundaire ziekteverwekkers en andere bedrijfsrisicofactoren die voor complicaties kunnen zorgen en mede aanleiding kunnen geven voor een verhoogde mortaliteit. Het ziektebeeld kent een acuut of een chronisch verloop. De incubatietijd varieert tussen de 2 en 14 dagen. Hoog virulente virusstammen veroorzaken de acute vorm van klassieke varkenspest. Hierbij zijn de dieren klinisch ernstig ziek, waarna de dieren uiteindelijk na dagen sterven. Ook bij de chronische variant, die veroorzaakt wordt door minder virulente stammen, is de mortaliteit hoog. Echter, hierbij is het verloop langduriger en de klinische verschijnselen zijn minder ernstig in den beginne, maar uiteindelijk verergert de ziekte. De belangrijkste symptomen zijn koorts, opgezwollen lymfeklieren, bloeduitstortingen in de huid, slijmvliezen en het weefsel van nieren, blaas en hart. Ook kan het gedrag van de dieren veranderen (o.a. verminderd vluchtgedrag bij wilde zwijnen) en er treden stoornissen op in de bewegingscoördinatie en het spijsverteringsstelsel. Er is grote variatie in de waarneembare ziekteverschijnselen. Dit staat een tijdige herkenning van de ziekte in de weg. 3.3 Risicofactoren Het varkenspestvirus kan zich verspreiden via direct en indirect contact. Onder direct contact wordt verstaan neus-neus-contact tussen dieren. Ook overdracht van het virus van moederdier op foetus valt onder direct contact. Bij verspreiding via indirect contact kan men denken aan verspreiding via bijvoorbeeld transport, de lucht, de mens en ongedierte. Hoe snel een virus zich verspreidt is onder andere afhankelijk van het aantal contacten tussen dieren, hoe infectieus het virus is en het aantal gevoelige dieren in een populatie. Direct contact De belangrijkste weg van virusverspreiding binnen wilde zwijnenpopulaties is via direct contact. Het aantal contacten tussen wilde zwijnen is mede afhankelijk van het seizoen en het voedselaanbod. In tijden van voedselschaarste en in de voortplantingstijd (november/december) neemt het aantal contacten tussen wilde zwijnen toe. Hiermee neemt het risico toe dat infectieziekten zich verspreiden. Overdracht van wilde zwijnen naar gedomesticeerde varkens vindt ook plaats door direct contact. Scharrelvarkens en biologisch gehouden varkens moeten volgens de wet gehuisvest zijn in stallen met een uitloop naar buiten. Ook op andere bedrijven hebben sommige varkens (vooral guste zeugen) beschikking over een uitloop naar buiten. In al deze gevallen is direct contact met wilde zwijnen niet uit te sluiten. Met name berige zeugen kunnen, wanneer ze de beschikking hebben over een uitloop naar buiten, wilde zwijnen aantrekken (Loeffen en Elbers, CIDC-Lelystad; Westerlaken, EC-LNV). Het varkenspestvirus kan tijdens de dracht overgaan van moederdier op foetus. Afhankelijk van het stadium van de dracht kan dit resulteren in abortus of de Expertisecentrum LNV 15

16 geboorte van gemummificeerde en/of zwakke biggen. Ook kunnen persistent geïnfecteerde biggen geboren worden die ogenschijnlijk gezond zijn. Soms sterven deze biggen binnen enkele dagen na de geboorte, echter ze kunnen ook weken tot zelfs maanden blijven leven. Gedurende deze periode scheiden ze vrijwel voortdurend virus uit en vormen een belangrijke bron van besmetting voor andere varkens. Indirect contact De grootste veterinaire risicofactoren voor een varkensbedrijf zijn de aankoop van nieuwe dieren en het transport van dieren. Bovendien wordt het virus gemakkelijk meegedragen aan schoeisel, kleding en instrumenten (Elbers et al., 1999). Wat betreft het overgaan van het virus van wilde zwijnen naar gedomesticeerde varkens vormt het voeren van swill een risico. In een eiwitrijke omgeving is het virus zeer stabiel, bijvoorbeeld in ongekookt vlees kan het virus jarenlang overleven (Artois et al., 2002). In Duitsland werd een geval van varkenspest veroorzaakt doordat scharrelvarkens het vlees gegeten hadden van een besmet wild zwijn (Lulof, 1999). Op Europees niveau is het verwerken van swill in diervoeders sinds 1 november 2002 verboden. Voor Nederland geldt dit verbod al sinds 1986 (Productschap Diervoeder, 2003). Ook op andere manieren kan klassieke varkenspest overgebracht worden van wilde zwijnen naar gedomesticeerde dieren. Varkenshouders die tevens jagen kunnen het risico lopen om het virus vanuit de wilde zwijnen op hun eigen bedrijf te introduceren. Een goede voorlichting van deze doelgroep is zeer belangrijk, ze moeten zich goed bewust zijn van de risico s en hun verantwoordelijkheden. Er moeten zeer strenge hygiënemaatregelen in acht worden genomen. Ook stroperij vormt een gevaar voor verspreiding van infectieziekten. In Limburg verdwijnt vermoedelijk zo n 25% van het bestand aan wilde zwijnen illegaal door stroperij. Hierdoor wordt monitoring van wilde zwijnen bemoeilijkt en is de kans op verspreiding van ziekten groter, omdat niet te traceren is waar de geschoten wilde zwijnen terecht komen (Schram, 2000). Een ander, minder in het oog springend risico vormen de toeristen die vlees meenemen uit het buitenland of het virus met zich meedragen aan kleding en schoeisel. Ook ongedierte kan het virus overbrengen, al is dit niet een belangrijke infectieweg (Elbers et al., 2001). De kans op overdracht van het virus via de lucht wordt klein geacht, en dan alleen nog over korte afstanden (Elbers et al., 2001). Buurtinfecties Er wordt van buurtinfecties gesproken wanneer bij bedrijven binnen een straal van 1000 m vanaf de primaire uitbraak het klassieke varkenspestvirus geïntroduceerd is. De introductie van het virus dient hierbij binnen de infectieuze periode van de primaire uitbraak plaatsgevonden te hebben. Bovendien zijn er geen besmettingswegen aan te wijzen. Buurtinfecties zijn niet meer dan een statistisch verband tussen afstand tot een geïnfecteerd bedrijf en het risico van infectie van het nog vrije bedrijf. Onderliggende vectoren zijn onbekend. Buurtinfecties zouden veroorzaakt kunnen zijn door verspreiding van het virus via de lucht, maar dit lijkt geen belangrijke rol te spelen. Mogelijke andere infectiewegen die daarbij een rol zouden kunnen spelen zijn verspreiding door ongedierte, vogels en huisdieren of door contacten tussen verschillende bedrijven die niet gerapporteerd zijn (Elbers et al., 1999; Crauwels et al., 2003). Uitbraken bij varkensbedrijven veroorzaakt door wilde zwijnen In Duitsland bleek ongeveer de helft van de uitbraken van varkenspest onder gedomesticeerde varkens tussen 1993 en 1997 veroorzaakt te zijn door direct of indirect contact met wilde zwijnen (Fritzemeier et al., 1997). Het virus gevonden bij de gedomesticeerde varkens was van hetzelfde type als het virus gevonden bij wilde zwijnen in dat gebied. Hier worden echter veel scharrelvarkens gehouden en er wordt op grote schaal gejaagd op wilde zwijnen. In Nederland is de kans op direct contact tussen wilde zwijnen en gedomesticeerde varkens kleiner, omdat huisvesting van varkens in een stal met buitenuitloop vrijwel niet plaatsvindt. In 2002 telde Nederland slechts 99 biologische varkensbedrijven. Daarnaast telt Nederland op dit moment Expertisecentrum LNV

17 scharrelbedrijven. Het grootste deel van de biologische bedrijven en scharrelbedrijven bevindt zich in Gelderland (35), Overijssel (16), Noord-Brabant (15) en Utrecht (12). Sinds er gemonitord wordt in Nederland, is er nog geen varkenspest aangetoond onder wilde zwijnen. 3.4 Conclusie Het klassieke varkenspestvirus is zeer besmettelijk. De kans dat virusoverdracht plaatsvindt tussen wilde zwijnen en gedomesticeerde varkens is vooral aanwezig bij direct contact. Contact zou mogelijk zijn wanneer gedomesticeerde varkens gehuisvest worden in een stal met uitloop. De exacte ligging van de varkensbedrijven met uitloop is moeilijk te achterhalen. De kans op overdracht van het klassieke varkenspestvirus is afhankelijk van het aantal bedrijven met uitloop dat in en rondom de risicogebieden ligt. Omdat vrijwel alle varkens in Nederland gehuisvest worden in afgesloten stallen zonder uitloop, kan men aannemen dat direct contact tussen wilde zwijnen en gedomesticeerde varkens vrijwel niet plaatsvindt en wilde zwijnen op dit moment geen direct gevaar vormen voor de Nederlandse varkensstapel. Verspreiding van het virus kan ook plaatsvinden door de mens of via materialen. Met name varkenshouders die tevens jagen vormen een risico. Expertisecentrum LNV 17

18 18 Expertisecentrum LNV

19 4 Mogelijkheden om met klassieke varkenspest in wilde zwijnenpopulaties om te gaan In deze hoofdstukken wordt de vraag gesteld welke maatregelen genomen kunnen worden om introductie en verspreiding van klassieke varkenspest door wilde zwijnen te minimaliseren. Sommige van deze maatregelen kunnen beschouwd worden als randvoorwaarden voor de gebieden waar de ecologische hoofdstructuur en de varkensvrije zones gaan samenvallen. 4.1 Monitoring klassieke varkenspest bij wilde zwijnen In 1994 werd er door Cromwijk van de GD voor het eerst een serologisch onderzoek gehouden onder wilde zwijnen op de Veluwe. Er werd onder andere gekeken of de wilde zwijnen antilichamen tegen klassieke varkenspest hadden. Tijdens dit onderzoek kwam naar voren dat klassieke varkenspest niet voorkwam onder wilde zwijnen op de Veluwe en dat deze wilde zwijnenpopulatie geen bedreiging vormde voor de varkenshouderij in de omgeving (Cromwijk, 1995). Echter, bij enkele wilde zwijnenpopulaties in Europa, met name in Duitsland, werden regelmatig gevallen van varkenspest gesignaleerd. Het bleef dus van groot belang om de Nederlandse wilde zwijnenpopulaties te blijven monitoren en de vinger aan de pols te houden. Vanaf 1996 wordt door de GD te Deventer jaarlijks het monitoringsonderzoek bij wilde zwijnen uitgevoerd (Dekkers en Elbers, 2000). Naast de aanwezigheid van antilichamen tegen klassieke varkenspest, werd er tevens onderzoek verricht naar antilichamen tegen de ziekte van Aujeszky, blaasjesziekte (swine vesicular disease) en trichinella. Na de MKZ uitbraak in 2001 werd ook het MKZ virus aan dit rijtje toegevoegd. Het serologisch onderzoek voor klassieke varkenspest en MKZ wordt uitgevoerd door het CIDC-Lelystad. De GD is verantwoordelijk voor het serologisch onderzoek naar blaasjesziekte en de ziekte van Aujeszky. Het trichinella-onderzoek wordt gedaan door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) te Bilthoven. Het bloed gebruikt voor monitoringsonderzoek is voornamelijk afkomstig van geschoten wilde zwijnen. Een enkele keer wordt een gevonden dood wild zwijn of een verkeersslachtoffer gebruikt. Van elk wild zwijn worden twee buisjes bloed afgenomen, zodat men altijd over voldoende testmateriaal beschikt. Voor het onderzoek naar antistoffen wordt gebruik gemaakt van een combinatie van twee testen. De specificiteit en sensitiviteit van deze combinatie zijn hoog, respectievelijk =99,99% en naar schatting zo n 95% (CIDC-Lelystad). Jaarlijks worden zo n 300 wilde zwijnen in Nederland bemonsterd voor het monitoringssysteem. Op de Veluwe wordt slechts een deel van de geschoten zwijnen gemonitord (±5%). Buiten de Veluwe moeten alle geschoten wilde zwijnen gebruikt worden voor monitoring. Wordt er een afschotvergunning aangevraagd in nulstandgebieden, dan is men verplicht om mee te werken aan het monitoringsonderzoek. Expertisecentrum LNV 19

20 De Veluwe is opgedeeld in acht deelgebieden, elk deelgebied heeft een jager die verantwoordelijk is voor de bloedafname bij wilde zwijnen. Deze jagers leveren de bloedmonsters in bij de contactpersoon van de Veluwe. Op de Veluwe is één contactpersoon aanwezig die contact heeft met GD. De Hoge Veluwe en t Loo hebben elk hun eigen contactpersoon die tevens het bloed afneemt bij geschoten wilde zwijnen aldaar. Op de Meinweg, waar alle geschoten wilde zwijnen moeten worden bemonsterd, is één contactpersoon verantwoordelijk voor bloedafname en het contact met de GD. De bloedafname moet zorgvuldig gebeuren, zodat de kwaliteit van het bloedmonster voldoende is om een betrouwbaar testresultaat te krijgen. Naast een serologisch onderzoek wordt in sommige gevallen een virologisch onderzoek uitgevoerd op weefselmateriaal. Serologisch onderzoek geeft aan of de dieren antistoffen hebben tegen infectieziekten. Zijn antistoffen aanwezig, dan wil dit nog niet zeggen dat de dieren op het moment van monstername een infectie hebben. Een virologisch onderzoek geeft meer informatie over de actuele ziektestatus van het dier. Virologisch onderzoek wordt alleen uitgevoerd bij wilde zwijnen buiten de Veluwe in de volgende gevallen: -wanneer een wild zwijn dood wordt aangetroffen; -wanneer het levende zwijn er voor afschieten verdacht uitziet; -wanneer de ingewanden van het geschoten zwijn er bij ontweiden verdacht uitzien. Wanneer het geschoten dier niet verdacht wordt van klassieke varkenspest of een andere infectieziekte, dan wordt het in de meeste gevallen gebruikt voor consumptie. Verkeersslachtoffers worden naar de destructie gebracht. Ook in enkele andere landen in Europa worden wilde zwijnen serologisch onderzocht op infectieziekten. In Duitsland, België, Luxemburg en Frankrijk vindt ook jaarlijks monitoring plaats. De gegevens van deze landen en Nederland worden in een gezamenlijke database verzameld. Regelmatig vinden bijeenkomsten plaats, waar de situatie in de verschillende landen wordt besproken. Sinds het begin van de monitoring is er geen klassieke varkenspest aangetoond bij wilde zwijnen in Nederland. Op de Veluwe leeft een wilde zwijnenpopulatie die geen contact heeft met andere populaties. De kans dat hier insleep van klassieke varkenspest plaatsvindt is zeer gering, vandaar dat hier slechts een deel van de geschoten zwijnen wordt gemonitord. Het Meinweggebied ligt daarentegen grotendeels op Duits grondgebied en is slechts voor een deel omrasterd. Het is bekend dat in sommige Duitse gebieden klassieke varkenspest heerst onder wilde zwijnen. De contacten van de populatie in de Meinweg met andere populaties wilde zwijnen in Duitsland zijn beperkt. De kans op insleep van klassieke varkenspest in de Meinweg wordt toch hoger ingeschat dan op de Veluwe. Contact tussen wilde zwijnenpopulaties in het Meinweggebied en populaties in Duitsland zijn niet uit te sluiten (Dekkers en Elbers, 2000). Tevens kan insleep van klassieke varkenspest plaatsvinden via de mens. Jagers vormen een risico voor overdracht van het virus (Berendsen, Directie VVA). Tot nu toe is er echter nooit varkenspest vastgesteld onder wilde zwijnen in het Meinweggebied, noch in Nederland, noch in Duitsland. Sporadisch worden in Nederland wilde zwijnen gesignaleerd langs de grens met Duitsland en België. Hier bestaat eveneens gevaar voor insleep van ziekten, daarom is monitoring hier van aanzienlijk belang (Dekkers en Elbers, 2000). In Duitsland worden regelmatig gevallen van klassieke varkenspest onder wilde zwijnen gemeld. De meest recente gevallen deden zich voor in Rijnland-Palts. Het lijkt er op dat de ziekte endemisch aanwezig is bij wilde zwijnen in dit gebied. In 2002 werden 366 wilde zwijnen virologisch positief getest op klassieke varkenspest in Rijnland-Palts. Sinds er gevaccineerd wordt in dit gebied is het aantal gevallen van klassieke varkenspest sterk gedaald. In 2003 werden er 37 wilde zwijnen virologisch positief getest (van de in totaal ongeveer virologisch geteste wilde zwijnen) in Rijnland-Palts. De vaccinatie lijkt in dit gebied dus effectief te zijn. Verder werden in 2002 in totaal 57 wilde zwijnen positief getest in Noordrijn-Westfalen, 1 in Saarland en 27 in Nedersaksen. Sinds oktober 2002 zijn er echter geen gevallen van klassieke 20 Expertisecentrum LNV

21 varkenspest meer vastgesteld bij wilde zwijnen in deze drie deelstaten. Waarschijnlijk heeft de orale vaccinatie die men toegepast heeft in deze gebieden bijgedragen aan de bestrijding van het virus. In België zijn sinds 1996 enkele serologisch positieve wilde zwijnen gevonden, waarvan slechts één virologisch positief getest werd in Dit dier werd geschoten dicht bij de Duitse grens (Noordrijn-Westfalen), waar op dat moment ook klassieke varkenspest heerste onder de wilde zwijnen. Waarschijnlijk was dit dier afkomstig uit Duitsland. Het lijkt erop dat er geen actief virus circuleert in België. De serologisch positieve dieren die op dit moment gevonden worden in België zijn zeer waarschijnlijk gevaccineerde dieren die de grens overgestoken zijn. In Luxemburg en Frankrijk worden met grote regelmaat gevallen van varkenspest onder wilde zwijnen gemeld. In 2002 werden 65 wilde zwijnen, van de in totaal 2129 geteste wilde zwijnen, virologisch positief getest op klassieke varkenspest in Luxemburg. In maart 2003 is men begonnen met orale vaccinatie van wilde zwijnen in Luxemburg. Dit lijkt zeer effectief te zijn, in 2003 werden slechts 4 wilde zwijnen, van de in totaal ongeveer 4300 geteste wilde zwijnen, virologisch positief getest. Bovendien nam het percentage serologisch positief geteste dieren toe van gemiddeld 33% vóór vaccinatie tot gemiddeld 51% na vaccinatie. Dit geeft een stijging van het aantal dieren dat immuniteit heeft opgebouwd aan. In 2003 zijn in het noordoosten van Frankrijk 28 wilde zwijnen virologisch positief getest. De data voor Frankrijk zijn echter incompleet en het monitoringssysteem functioneert nog niet optimaal. Bovendien wordt er getwijfeld aan de betrouwbaarheid van de virologische test die wordt toegepast in Frankrijk. Toch lijkt vooral de situatie in het grensgebied met Duitsland zorgwekkend te zijn. Frankrijk probeert de ziekte op een natuurlijke wijze uit te laten woeden. Echter, deze strategie werkt onvoldoende en de buurlanden van Frankrijk dringen nu aan om ook te gaan vaccineren (Berendsen, Directie VVA). 4.2 Maatregelen om introductie en verspreiding van klassieke varkenspest te voorkomen Een epidemie ontstaat wanneer de reproductieratio (R 0 ) van de infectie groter dan 1 is, dat wil zeggen dat een besmet individu de infectie overbrengt op gemiddeld meer dan 1 ander individu gedurende zijn hele infectieuze periode. Wanneer de ratio kleiner dan 1 is, dooft de epidemie uit. Ligt de ratio rond de 1, dan is de ziekte endemisch aanwezig onder de populatie. Hoe het virus zich uiteindelijk verspreidt, is afhankelijk van het aantal beschikbare gevoelige dieren, het aantal verschillende contacten dat optreedt en de infectieusiteit van de contacten en de virulentie van het virus. Het aantal beschikbare gevoelige dieren wordt bepaald door de populatiegrootte, de immuniteitstatus van de populatie en de turnover rate van de populatie, d.w.z. het aantal nieuwe (jonge) dieren dat de populatie binnenkomt en het aantal dieren dat de populatie verlaat in een bepaalde tijd. Het aantal contacten is afhankelijk van de dichtheid van de populatie en de afstanden die de dieren afleggen. De virulentie van het virus heeft invloed op de mortaliteit, de duur van de infectie en de transmissie naar gevoelige dieren. Een groot deel van de wilde zwijnen in Nederland leeft in afgerasterde gebieden. Op de Veluwe leven de wilde zwijnen officieel in een geheel afgerasterd gebied, op de Meinweg is slechts een gedeelte afgerasterd. Afrastering van gebieden verlaagt de kans op verspreiding van ziekten van wilde zwijnen naar de gedomesticeerde varkens. Er breken echter regelmatig wilde zwijnen uit en steeds vaker worden langs de grens met Duitsland en België wilde zwijnen gesignaleerd, met name omdat er nieuwe grootschalige bossen worden aangeplant in het grensgebied met Duitsland, die een nieuw biotoop vormen voor wilde zwijnen. Dit heeft tot gevolg dat zich groepen wilde zwijnen buiten de rasters hebben gevestigd. De kans dat varkens in contact kunnen komen met wilde zwijnen blijft dus aanwezig. Expertisecentrum LNV 21

22 Er kunnen verschillende maatregelen genomen worden om de introductie en verspreiding van het varkenspestvirus onder wilde zwijnen proberen tegen te gaan. Al deze maatregelen richten zich op het verlagen van het aantal gevoelige dieren. Dit kan door een afname van de populatiedichtheid en door een toename van het aantal dieren die immuniteit hebben opgebouwd. Jacht De meest gebruikte maatregel om verspreiding van een virus te voorkómen is bejaging. Bejaging berust op het verlagen van de dichtheid van de populatie. De gewenste dichtheid van wilde zwijnen in een bepaald gebied moet afgestemd worden op het natuurlijk voedselaanbod. Wilde zwijnen zijn sterk afhankelijk van mast en breedbladige grassen. De aantallen wilde zwijnen per leefgebied kunnen het best vastgesteld worden op basis van de kwaliteit van het leefgebied (Groot Bruinderink, 1999). Landbouwgronden mogen bij de bepaling van de gewenste dichtheid van wilde zwijnen aan de hand van de grootte van het leefgebied niet meegenomen worden (Groot Bruinderink en Lammertsma, 1998). Er bestaan grote verschillen in mening wat betreft de effectiviteit van bejaging. Er wordt beweerd dat wilde zwijnen zeer snel reproduceren. Wanneer grote aantallen zwijnen worden afgeschoten, betekent dit dat er meer voedsel en leefruimte beschikbaar komt voor de overgebleven zwijnen. Dit heeft tot gevolg dat deze dieren zich zeer snel gaan reproduceren en de populatiegrootte zeer snel hersteld wordt. Bovendien heeft deze snelle reproductie tot gevolg dat er een groot aantal jonge dieren in de populatie komen, die nog geen immuniteit hebben opgebouwd. Dit zou de reproductieratio hoger dan 1 kunnen laten uitkomen. Bejaging zou dus het tegengestelde effect kunnen hebben. Een oplossing die hiervoor aangedragen wordt, is het gericht bejagen. Hierbij wordt begonnen met bejagen wanneer de epidemie over zijn hoogtepunt is, zodat de wilde zwijnen de mogelijkheid krijgen om immuniteit op te bouwen. Bovendien wordt er alleen gejaagd op jonge dieren, met name jonge mannetjes, omdat deze het grootste risico vormen. De jonge dieren hebben meestal nog geen immuniteit op kunnen bouwen, en jonge mannelijke zwijnen trekken over grotere afstanden dan de vrouwelijke zwijnen. Ook volwassen vrouwtjes zonder biggen kunnen worden afgeschoten om aanwas te beperken. Onder geen enkele voorwaarde mogen leidzeugen en zeugen met biggen worden geschoten, omdat de overgebleven zwijnen zich dan over grote afstanden (meer dan 50 km) kunnen gaan verplaatsen (Laddomada, 2000; Kaden et al., 2000). Een ander gevolg van bejaging kan zijn dat de dieren gaan zwerven over grote afstanden, om op zoek te gaan naar een gebied waar meer rust heerst. Ze kunnen het virus dan meenemen naar gebieden waar deze nog niet heerste en waar dus alle dieren gevoelig zijn. Onderzoek in Duitsland wees echter uit dat de meeste wilde zwijnen een zeer strikt territorium hebben, waar ze zelfs onder zware jachtdruk niet wegtrekken (Sodeikat en Pohlmeyer, 2002). Er zijn verschillende manieren van bejaging. Ten eerste is er de druk- en drijfjacht. Bij beide vormen van jacht worden de dieren opgejaagd en in de richting gedreven van de jagers. Drijfjacht gaat met meer lawaai gepaard dan drukjacht. Omdat de dieren bij het opdrijven grote stress ondervinden, bestaat er tegen deze vorm van jagen grote maatschappelijke weerstand. Een andere manier van jagen is de zogenaamde aanzitjacht. Hierbij wacht de jager op een vaste, gunstige plek, bijvoorbeeld een voerplaats, de komst van het wild af, meestal vanuit een hoogzit of jachthut. Aanzitjacht lijkt de meest effectieve manier van jagen, omdat met weinig inspanning wilde zwijnen kunnen worden afgeschoten. Bovendien is de verstoring onder de dieren kleiner dan bij druk- en drijfjacht, waardoor er minder kans is dat de dieren zich gaan verspreiden. Uit het oogpunt van dierenwelzijn is aanzitjacht meer gewenst. De dieren zijn goed te observeren, er is geen sprake van stress onder de dieren en de kans dat het dier alleen wordt aangeschoten en daarna vlucht is kleiner dan bij druken drijfjacht. Een bijkomend voordeel van aanzitjacht is dat selectief bejagen van jonge dieren mogelijk is. Bij druk- en drijfjacht komen de wilde zwijnen met grote snelheid op de jagers af, waardoor het niet mogelijk is om het dier goed te observeren. In Nederland worden jaarlijks wilde zwijnen afgeschoten. Het 22 Expertisecentrum LNV