Hoog water op het schoolplein? Regio Kustzone

Transcriptie

1 Hoog water op het schoolplein? Regio Kustzone Naam: Klas:......

2 Inhoud 1 Dagblad De Morgen Introductie Opdrachten Leestekst Overstromingen Wateroverlast Opdrachten (deel 2) Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? Leestekst Overstromingen langs de Noordzeekust Opdrachten Hoe kan een dijk of duin doorbreken? Leestekst Opdrachten Veldwerkopdrachten Het verloop en de gevolgen van een overstroming Leestekst Waterkeringen en dijkringen Het verloop van overstromingen Gevolgen van overstromingen Opdrachten Wat doet de overheid om de kans op overstromingen te verkleinen? Leestekst De organisatie van waterbeheer in Nederland Meerlaagsveiligheid Laag 1: Preventie in de kustzone Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheer Preventie en bestrijding van wateroverlast Opdrachten Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? Leestekst Twee manieren van vluchten De website Opdrachten Huiswerkopdracht Eindopdrachten Extra opdrachten Groepsopdrachten Groepsopdracht 1: Gevolg-beperkende maatregelen Groepsopdracht 2: Versterken van het bewustzijn bij bewoners

3 Bronnenlijst Bijlagen Bijlage 1: Begrippenlijst Bijlage 2: Enquête Bijlage 3: Staafdiagram Bijlage 4: Werkwijzer voor de groepsopdrachten Bijlage 5: Beoordelingsformulieren voor de presentaties

4 calimiteitenoefening Ella woont in een dorp vlak achter de duinen in Noord Holland. In de krant leest ze een bericht over een 'calamiteitenoefening' in Noord Holland. In het berichtje leest Ella dat de oefening er voor moet zorgen dat politie, brandweer en andere hulpdiensten weten wat er moet gebeuren als de duinen doorbreken bij een enorme storm. Eerst dringt het niet tot haar door en terwijl ze het bericht al weg geklikt heeft, zit ze toch even te denken. Ze heeft er nog nooit bij stilgestaan dat die duinen zouden kunnen doorbreken bij een storm. En als dat wel zou kunnen gebeuren, moeten de bewoners van haar dorp en zij zelf daar dan niets van weten? Een beetje ongerust gaat ze toch even zoeken op internet en typt in Google de woorden storm', 'overstroming en Noord Holland in. Ze komt op een website over een doorbraak bij de Hondsbossche Zeewering. De Hondsbossche Zeewering blijkt te zijn aangelegd omdat de duinen het hebben begeven! Haar vriendin en klasgenoot Roos woont dicht tegen de zeewering aan. Als ze verder leest op deze website wordt ze gerustgesteld. Er staat namelijk dat de duindoorbraken honderden jaren geleden plaatsvonden. Dan zit het volgens haar wel goed! 1-4

5 1 Dagblad De Morgen Grote oefening met overstromingsramp in Noord Holland. 30 januari 2015 Volgende week wordt een grote oefening uitgevoerd waarbij getest wordt hoe goed Noord Holland is voorbereid op een overstromingsramp. En dergelijke oefening wordt iedere twee jaar gedaan, steeds op een andere locatie in Nederland. Dit jaar is Noord Holland aan de beurt. In de oefening wordt net gedaan alsof er een zeer zware storm op de kust en dijken rond het IJsselmeer en Markermeer beukt, en dat op sommige plaatsen de dijken en duinen doorbreken. In totaal doen er meer dan mensen vanuit verschillende gemeenten, het Waterschap, Rijkswaterstaat, de politie, de brandweer en het leger mee aan de oefening. Tijdens de oefening wordt er een rampenbestrijding hoofdkwartier opgezet. Het team moet kijken of er een noodreparatie aan de gaten in de dijken en duinen kan worden uitgevoerd, en of het water zo snel mogelijk kan worden weggepompt. Daarnaast moeten de hulpverleners op zoek naar slachtoffers, en moeten ze mensen zien te redden en te behandelen. De hulpverleners moeten op meer dan tien locaties in ingrijpen. Zij hebben vijf helikopters, twintig boten en tientallen voertuigen tot hun beschikking. Er worden twee opvangcentra ingericht in een sporthal en in een buurthuis. Voor de oefening worden 400 acteurs ingehuurd. Zij spelen voor bewoner, en zullen proberen te handelen zoals mensen dat zouden doen bij een echte overstroming. Sommigen zullen weigeren te evacueren, en anderen zullen in paniek raken. Mogelijke overstromingen hebben de volle aandacht van de Nederlandse regering sinds Orkaan Katrina in 2005 leidde tot een overstromingsramp in de Verenigde Staten met slachtoffers en grote schade. De vraag rees of Nederland wel zo goed voorbereid is op een dergelijke overstroming. Deze discussie leidde tot de oprichting van de Tastforce Management Overstromingen. De taskforce besloot dat voor alle gebieden waar een overstroming plaats 1-5 zou kunnen vinden een rampenplan opgesteld zou moeten worden. In dat plan zouden de bestuurders en hulpverleners vast moeten leggen hoe ze zouden communiceren met elkaar bij een overstromingsramp, en verkennen welke maatregelen ze zouden kunnen nemen. Daarnaast heeft de Taskforce Management Overstroming besloten dat er elke twee jaar ergens in Nederland geoefend zou moeten worden in het omgaan met een overstromingsramp. Twee jaar geleden werd er een dergelijke oefening in Friesland uitgevoerd. Uit deze oefening bleek dat de bestuurders en hulpverleners nog niet goed voorbereid waren op een overstromingsramp. Vooral bij de evacuaties waren de draaiboeken niet waterdicht. Er moest een bejaardentehuis geëvacueerd worden, en dat verliep te langzaam. Daarnaast ontstond er verkeerschaos op de weg, en konden mensen niet op tijd vluchten voor het water. Daarnaast was de communicatie tussen de hulpdiensten nog niet optimaal. Op basis van de oefening is het rampenplan voor dit gebied toen aangepast. Foto van de rampenoefening De vraag is of de jaar beter gaat tijdens de rampenoefening in Noord Holland. Simon Jaarsveld, coordinator van het rampenbestrijdingsteam: We hebben zeker geleerd van de oefening twee jaar geleden. Maar elke situatie is weer anders. Uit de oefening moet blijken of Noord Holland waterproef is..

6 1-2

7 1 Introductie 1.1 Opdrachten Opdracht 1: Oefenen met een overstromingsramp, zinnig of onzinnig? Pas geleden stond er een artikel in de lokale krant over een geplande oefening met een overstromingsramp. Lees het artikel. A) Denk je dat het nuttig is dat er ook een rampenplan wordt gemaakt voor Noord Holland? Leg uit waarom je dat vindt. B) Denk je dat het nuttig is om een rampenoefening uit te voeren in Noord Holland? Leg uit waarom je dat vindt. Opdracht 2: Schattingen van het verloop van een overstroming In de kaart hieronder zie je een aantal locaties met dijken en duinen die in de rampenplannen worden gebruikt. Stel nou dat de dijken en duinen doorbreken bij deze locaties, hoe zou de overstroming dan verlopen? A) Bij welke doorbraaklocaties verwacht je dat jouw huis getroffen kan worden? Noteer de nummers. B) Hoe hoog denk je dat het water komt te staan bij jouw huis in het geval van een dijkof duindoorbraak? C) Hoe snel denk je dat het water bij je huis is in het geval van een dijk- of duindoorbraak? Bron 1: Kaart met doorbraaklocaties die in de rampenplannen worden gebruikt.

8 Opdracht 3: Berekeningen van het verloop van een overstroming Om een goed rampenplan te kunnen maken is het nodig om te weten wat er gebeurt bij een eventuele dijk- of duindoorbraak. Ze willen graag weten welk gebied getroffen kan worden bij een doorbraak, hoe snel het water naar binnen zal stromen, en hoe diep het water zou komen te staan. Om deze reden is met een computerprogramma berekend hoe overstromingen zullen verlopen bij de verschillende doorbraaklocaties. We gaan nu kijken naar het verloop van overstromingen zoals dat is berekend. Start internet op, en ga naar Zoom in naar jouw woonplaats. A) Bij welke doorbraaklocaties kan jouw huis volgens de berekeningen overstromen? Noteer de nummers. B) Vanuit welke kanten komt het gevaar? Komt het vanuit de Noordzee, de Waddenzee, het IJsselmeer, het Markermeer en/of het IJ en Noordzeekanaal? C) Hoe hoog komt het water te staan bij jouw huis, volgens de berekeningen? D) Hoeveel tijd duurt het voordat het water bij jouw huis is aangekomen volgens de berekeningen, in het ergste geval? E) Vergelijk je antwoorden met de schattingen die je hebt gedaan bij de vorige opdracht. 1.2 Leestekst Overstromingen Noord Holland heeft door de ligging en het klimaat veel te maken met water. Het komt uit de lucht, en zit in de zee, meren, kanalen, en sloten. En water zit ook in de grond. Dat water kan verschillende soorten problemen en bedreigingen opleveren, zoals overstromingen en wateroverlast. We spreken pas van een overstroming in Noord Holland als de duinen of de dijken langs de Noordzee, Waddenzee, IJsselmeer, Markermeer of het Noordzeekanaal doorbreken, als gevolg van stormvloed op zee of hoogwater op de grote meren. De kans daarop is klein, maar de gevolgen zullen enorm zijn. Als dat gebeurt, stroomt er water met grote snelheid het land in, en komen delen van Noord Holland metersdiep onder water te staan. De schade zal enorm zijn, en er kunnen ook vele honderden slachtoffers vallen. Het onderstaande kaartje geeft de dijkringen Noord Holland en Texel weer. De zwarte lijnen stellen de dijken voor, die het binnendijkse gebied proberen te beschermen tegen overstromingen. Dit is het gebied waar dorpen en wegen liggen. Het binnendijks gebied wordt ook beschermd door de duinen en de dijken. 1-2

9 Bron 2: Dijkring Noord Holland. De dijkring wordt omringd door de duinen langs de Noordzee, de Hondsbossche Zeewering, de Waddenzeedijk, de IJsselmeerdijk, de Markermeerdijk en de dijk langs het Noordzeekanaal. 1-3

10 1.2.2 Wateroverlast In tegenstelling tot overstromingen ontstaat wateroverlast niet door een doorbraak van de dijken langs de kust en grote meren, maar door een enorme regenbui. Misschien heb je dit zelf wel een keer meegemaakt, als er in korte tijd heel veel regen valt. In dorpen en vooral steden is een deel van de grond bedekt met asfalt, tegels en gebouwen. Hierdoor kan regenwater niet goed in de grond infiltreren. Het regenwater wordt dan via het rioolsysteem afgevoerd, maar bij een enorme hoosbui raken de riolen overbelast. Ze kunnen het water voor korte tijd niet wegvoeren. Hierdoor komen straten en tuinen blank te staan en lopen kelders onder water. Het verkeer heeft dan last van het water, treinen hebben vertraging en auto s staan in de file terwijl voetgangers en fietsers natte voeten krijgen. De wateroverlast blijft totdat het overtollige water is afgevoerd door het riool of in de grond is getrokken. Dit kan uren tot enkele dagen duren. Dat was eind 2012 en begin 2013 ook het geval. Er viel een paar maanden achter elkaar aanhoudende regen in Noord Holland. In veel steden en dorpen was er sprake van wateroverlast. De brandweer was continu op pad om ondergelopen kelders leeg te pompen. Straten stonden blank en parkeergarages ook. Daarnaast gingen putdeksels drijven en werden sommige straten onbegaanbaar. In landelijke gebieden infiltreert het grootste deel van de regen normaal gesproken in de grond. Maar bij een enorme hoosbui kan het zo zijn dat de grond het water niet aan kan, waardoor er een laag water op de grond blijft staan. Hierdoor komt er een laag water op de akkers en weilanden te staan. Koeien kunnen dan niet naar buiten. De gevoeligheid van een gebied voor wateroverlast hangt af van de samenstelling van de ondergrond. Water sijpelt snel door zand heen, en juist heel langzaam door een veen of klei. Daardoor zijn veenbodems en kleibodems gevoeliger voor wateroverlast dan zandbodems. De schade die ontstaat tijdens wateroverlast noemen we materiële schade, dat is schade die we in euro s kunnen uitdrukken. De voorraad in de kelder is bijvoorbeeld onbruikbaar of het tapijt is zo vies dat je het kunt weggooien. Voor boeren kan wateroverlast tot verminderde opbrengsten leiden. Als de wateroverlast lang duurt, kunnen de gewassen gaan rotten of kunnen de trekkers niet het land op om de oogst binnen te halen. Bij wateroverlast vallen vrijwel nooit dodelijke slachtoffers. Er komt immers maximaal enkele tientallen centimeters water op het land en op de straten te staan. Te weinig om te kunnen verdrinken. 1-4

11 Bron 3: Foto s van wateroverlast ten gevolge van een enorme hoosbui. 1.3 Opdrachten (deel 2) Opdracht 4: Wateroverlast Lees de leestekst over wateroverlast. Zoek uit of de omgeving van jouw huis getroffen kan worden door wateroverlast. Houdt rekening met: - de grondsoort in de bodem (zand, klein of veen). Zie ook de grondsoortenkaart in de Bosatlas (52 e druk: kaart 42; 53 e druk: kaart 44; 54 e druk: kaart 32) - de hoogte (relatief hoog of relatief laag) - de mate van bedekking van de bodem met asfalt, tegels, en stenen. Opdracht 5: Conclusie Is er in jouw woonplaats kans op alleen: (a) wateroverlast; (b) alleen overstromingen; (c) zowel wateroverlast als overstromingen; of (d) geen van beide 1-5

12 2 Een overstroming in mijn omgeving, kan dat echt? 2.1 Leestekst Overstromingen langs de Noordzeekust Aan de Noordzeekust kunnen stormen op zee er voor zorgen dat het zeewater wordt opgestuwd tegen de kust. Op de meeste plaatsen bestaat de kust uit zandduinen. Deze zijn door natuurlijke processen gevormd. Bij rustig weer brengen golven zand naar het strand. Bij eb kan het zand door de westenwind opwaaien. Het zand wordt dan ingevangen door helmgras en andere duinplantjes. Zo groeien de duinen aan. Maar bij storm komen er grote golven op de kust, en kunnen hele stukken van de duinen wegslaan. Bij de Noordzeekust is de kans op een doorbraak van de duinen of dijken het hoogst als de wind zeer krachtig uit het noordwesten waait. Het zeewater wordt dan enkele meters opgestuwd, en komen er grote golven richting de kust. Valt de noordwesterstorm samen met springtij, dan is er nog eens sprake van extra opstuwing. Springtij is een bijzonder hoge vloedstand. Langs de Nederlandse kust is er twee keer per dag vloed en twee keer per dag eb. Dit komt door de aantrekkingskracht van de zon en maan. Twee keer per maand staan de zon, aarde en maan in dezelfde baan, en is er sprake van extra hoog water. Dit wordt springtij genoemd. Het samenvallen van een zeer krachtige noordwesterstorm met springtij wordt een stormvloed genoemd. In het verleden zijn de duinen op sommige plaatsen langs de Noordzeekust doorgebroken tijdens een stormvloed. Dit gebeurde met name op plaatsen waar de duinen erg smal waren. In de Middeleeuwen bestond de kust bij Petten, waar nu de Hondsbossche Zeewering ligt, uit een smalle rij duinen. Deze rij duinen lag een kilometer westelijker dan de huidige kust. Tijdens de stormvloed van 1421 is deze duinenrij helemaal weggeslagen, en is het water het binnendijks gebied ingestroomd. Men probeerde daarna de kustverdediging te herstellen door de aanleg van een zanddijk en palen en strekdammen op het strand. Maar deze versterkingen bleken niet voldoende tijdens de stormvloed van Opnieuw ontstonden er doorbraken, en stroomde het water Noord Holland in. In de eeuwen daarna greep men terug op een flexibele kustverdediging. Steeds werd er weer land aan de zee prijsgegeven, en werd er weer een nieuwe zanddijk verder landinwaarts gebouwd. In 1880 werd de kwetsbare zanddijk versterkt. De helmgrasbegroeiing aan zeezijde werd vervangen door een dek van basaltblokken. Sindsdien spreken we van de Hondsbossche Zeewering. De dijk is daarna nog een paar keer versterkt. Gelukkig had men sinds de Middeleeuwen sommige kwetsbare duinenrijen met een slaperdijk beveiligd. Dit is een tweede dijk die verder landinwaarts ligt. Bij een doorbraak van de duinenrij of de zeedijk kan de slaperdijk ervoor zorgen dat niet al het achterliggende gebied overstroomd raakt. Bij de doorbraak van de Hondsbossche Zeewering in 1570 heeft de slaperdijk ervoor gezorgd dat de gevolgen van de overstroming beperkt bleven. 2-6

13 2.2 Opdrachten Opdracht 6: Kwetsbaarheid van de duinen Bekijk de topografische kaart van Noord Nederland in de Bosatlas (GB53: kaart 38; GB54: kaart 24). Bij welk van de volgende plaatsen is de kans op een duindoorbraak het grootst, als je kijkt naar de breedte van duinen? Kies een van de plaatsen hieronder. a) Julianadorp (in het noorden) b) Callantsoog c) Bergen d) Heiloo e) Castricum f) Heemskerk (in het zuiden) Opdracht 7: Overstromingen langs de Noordzeekust Lees de tekst over overstromingen langs de Noordzeekust. Vergelijk de twee kaarten van Noord Holland. A) Hoe is het kustlandschap in de tijd veranderd? Wat is er met de duinenrij uit 1350 gebeurd? Wat is er met de dorpjes Petten aan de Zijpe en Petten aan het Hondsbos gebeurd? B) In het kaartje van de huidige situatie zie je een aantal dijken liggen achter de duinen (1350) en Hondsbossche Zeewering (2010). Waarom liggen deze dijken hier? Petten aan de Zijpe Petten aan het Hondsbos Slaperdijk Hondsbossche Zeewering Slaperdijk Petten Schoorl Schoorl Bron 4: Kaart van het gebied rond de Hondsbossche Zeewering in 1350 en

14 Opdracht 8: Conclusie Nu kunnen we samenvatten wat we hebben geleerd van de geschiedenis. A) Kun je zeggen, op basis van de geschiedenis, dat het zinvol is om rekening te houden met overstromingen? B) Verklaar je antwoord bij A 2-8

15 3 Hoe kan een dijk of duin doorbreken? 3.1 Leestekst Hoewel er alles aan gedaan wordt om dijken en duinen hoog en stevig genoeg te maken, is het nooit 100% uitgesloten dat een dijk of duin kan doorbreken. Een doorbraak kan verschillende oorzaken hebben. Hieronder worden de belangrijkste faalmechanismen van dijken besproken. Overloop en golfoverslag Als het water hoger staat dan de dijk, kan het over de dijk heen stromen. Dat gebeurt ook als er veel golven zijn. Als de dijkbekleding wegslaat, kan uit de binnenkant van de dijk grond wegspoelen, waardoor de dijk verzwakt en een dijkdoorbraak kan ontstaan. Erosie van het buitentalud Als grote golven tegen de buitenkant van het talud aan beuken, en de dijkbekleding beschadigd wordt, kan de grond aan de buitenkant van de dijk weg eroderen. Afschuiving van het binnentalud Als het water langdurig (meer dan een week) tegen de dijk aan staat, raakt op een gegeven moment de dijk doorweekt. Het water komt dan tussen de gronddeeltjes in te zitten. Hierdoor verliest de grond van de dijk zijn sterkte en kan de dijk als een plumpudding onderuit zakken. Meestal zakt het binnentalud weg. De kans of afschuiving is afhankelijk van de ondergrond, en is vooral hoog als er slappe klei- of veenlagen in de ondergrond aanwezig zijn. Ondertunneling (piping) Als er langdurig water tegen de dijk aan staat, kan het water tussen de zandkorrels onder de dijk door gaan stromen, en aan de andere kant naar buiten komen. Als de grondwaterstroom gronddeeltjes meeneemt, ontstaat er een tunneltjes. Door de tunneltjes kan de stabiliteit van de dijk in gevaar komen. Dit kan dus alleen gebeuren als de dijk op een zandondergrond staat. Bron 5: Vier faalmechanismen van dijken (Bron: VNK) 3-9

16 Het faalmechanisme ondertunneling' (piping) is een zeer berucht faalmechanisme. Bij hoogwater kan het water door de ondergrond naar het binnendijkse gebied stromen. De kans op ondertunneling is het grootst als er zand in de ondergrond aanwezig is, omdat zandkorrels makkelijker loslaten dan stukken klei. In de sloot aan de binnenkant van de dijk kun je dan opwellend bodemmateriaal zien. Door de tunneltjes kan de stabiliteit van de dijk in gevaar komen. Bron 6: Eerst tekenen van ondertunneling: (links) opwellend water en zand in een sloot achter een dijk; en (rechts) vorming van plassen achter de dijk. Duinen hebben een heel ander oppervlak en een heel andere samenstelling dan dijken. Duinen bestaan uit uitsluitend zand, al dan niet begroeid. Bij storm kunnen golven die tegen de duinen aan beuken met het grootste gemak delen van het duin wegslaan. Zo kan het buitentalud snel weg eroderen. Dat levert op de meeste plaatsen geen direct gevaar voor het achterland op, omdat de duinen meestal erg breed zijn. Maar op plaatsen waar de duinen smal zijn is kan duinafslag wel voor problemen zorgen. Bron 7: Faalmechanisme Duinafslag (Bron: VNK) 3-10

17 3.2 Opdrachten Opdracht 9: Doorsnede over een dijk (1) De onderstaande bron geeft een schematische doorsnede van een dijk. Noteer de nummers van de volgende begrippen op de juiste plaats in de doorsnede: 1) laag water 2) hoog water 3) binnentalud 4) buitentalud 5) kruin van de dijk 6) binnendijks gebied 7) buitendijks gebied. Bron 8: Doorsnede over een dijk. 3-11

18 Opdracht 10: Faalmechanismen Een dijk kan op verschillende manieren zijn sterkte verliezen. Maak de juist combinatie van oorzaken, gevolgen en namen van de faalmechanismen, door de vakjes met lijntjes te verbinden. Oorzaken Gevolgen Naam van het mechanisme Langdurig hoog water Water stroomt onder de dijk door Ondertunneling (piping) Harde wind en hoge golven Het gras op dijk spoelt weg Erosie binnentalud Water stroomt over de dijk Dijk raakt doorweekt Erosie buitentalud Groot hoogteverschil tussen het hoog water en het slootwaterpeil aan de andere kant van de dijk. Het buitentalud raakt beschadigd Macro-instabiliteit Opdracht 8: Begroeiing Waarom is het belangrijk dat het binnentalud begroeid is met gras en geen onbegroeide plekken heeft? Opdracht 12: Duur van de hoogwater Niet alleen de hoogte van de waterstand is van belang, maar ook de duur van het hoogwater. Waarom neemt de kans op een dijkdoorbraak toe als het hoogwater langer aanhoudt? Opdracht 13: Dijkpatrouille In Nederland worden de duinen en dijken regelmatig gecontroleerd. Dat gebeurt ook tijdens hoog water. De dijkwachters gaan dan op pad. Om het te leren maken ze gebruik van het simulatieprogramma Dijk patrouille (in het Engels: Levee Patroller), het is eigenlijk een serious game. Deze game is te downloaden in de app store / play store. Start het programma Dijk patrouille, lees de instructie en speel het spel, hiervoor heb je 2,5 minuut. Probeer zoveel mogelijk punten te halen. Als je te weinig punten haalt, breekt de dijk door. Ben je een heel goede dijkwachter, dan kun je zeker 3000 punten scoren. Speel het programma 2 of 3 keer. Wat is je hoogste score? Je kunt dit programma ook als app downloaden op je smartphone: 'dijk patrouille app' 3-12

19 3.3 Veldwerkopdrachten Opdracht 14: Waarnemen Voer een klein veldwerk uit bij een duin of dijk. Je krijgt van je docent een veldwerklocatie toegewezen op een kaart. Ga met een drietal naar een plek langs de dijk. Beantwoord de volgende waarnemingsvragen: 1) Staat het water tegen het buitentalud van de dijk/duin aan of is er een voorland/strand (land tussen het water en de dijk/duinen)? 2) Vergelijk het binnendijkse land met het buitendijkse gebied. Wat ligt hoger, het buitendijkse land/water, of het binnendijkse land? 3) Schat het hoogteverschil tussen het binnendijks land en de kruin van de dijk 4) Schat het hoogteverschil tussen het buitendijkse water/voorland en de kruin van de dijk 5) Staan er huizen vlakbij de dijk/duinen? 6) Zo ja, staan de huizen een dijk- of duinversterking in de weg? 7) Welk talud is steiler, het binnentalud of het buitentalud? 8) Waarmee is het buitentalud bekleed, met (helm)gras, met steen of met beide? Teken op een wit vel een doorsnede over de dijk/duinen. Noem alles wat je hebt gezien in de doorsnede. Maak een paar foto s van je groepje op of bij de dijk. Opdracht 15: Verwerken Beantwoord de volgende verwerkingsvragen (gebruik zo nodig de informatie): 1) Hoeveel meter kan het water stijgen voordat het water over de duinen/dijk loopt? 2) Zijn de dijk of duinen voldoende bestand tegen golfslag? 3) Zijn er op deze plaats maatregelen genomen om de dijk of duinen te versterken? 4) Zijn de dijk of duinen stevig genoeg? Zo ja, waaruit leid je dit af? Zo niet, met welke maatregelen zou de dijk op deze plaats nog moeten worden versterkt? 5) Is er ruimte om de dijk/duinen te verstevigen? Zo niet, hoe kan dat worden opgelost? 3-13

20 4 Het verloop en de gevolgen van een overstroming 4.1 Leestekst Waterkeringen en dijkringen Een verzamelnaam voor dijken, duinen, dammen en kades is waterkeringen. Rijkswaterstaat en de waterschappen maken onderscheid tussen twee typen waterkeringen: (1) hoofdwaterkeringen; en (2) regionale keringen. De dijken en duinen langs de kust en de dijken langs de grote meren, grote rivieren en grote kanalen worden hoofdwaterkeringen genoemd. De Afsluitdijk is ook een hoofdwaterkering. Het gebied dat wordt omringd door hoofdwaterkeringen heet een dijkring. Dijkring Noord- Holland is één van de grootste dijkringen van Nederland. Hij wordt omringd door de duinen langs de Noordzeekust in het westen, de Waddenzeedijk in het noorden, de IJsselmeerdijk en Markermeerdijk in het oosten, en de dijken langs het IJ en het Noordzeekanaal in het zuiden. In feite bestaat Noord-Holland uit een lappendeken van verschillende polders. De meeste polders liggen net onder zeeniveau, maar er zijn ook polders zoals de Beemster, Purmer, Schermer en Wormer die zo n 4 meter onder zeeniveau liggen. De dijken, dammen en kades die binnen de dijkring Noord Holland liggen worden regionale keringen genoemd. Ze omringen kleinere polders of liggen langs kanalen. Verhoogde snelwegen of verhoogde spoorbanen kunnen ook als regionale kering dienen. Als er een doorbraak van een hoofdwaterkering plaatsvindt, zorgen de regionale keringen dat de overstroming enigszins beperkt blijft, en niet gehele dijkring onder water loopt. De regionale keringen zijn niet altijd goed zichtbaar in het landschap. Op sommige locaties zijn ze verscholen of opgenomen in het straatbeeld van een stad Het verloop van overstromingen Om een goed rampenplan te kunnen maken is het nodig om te weten wat er gebeurt bij een eventuele dijk of duindoorbraak. Het gaat er om te bepalen welk gebied getroffen kan worden bij een doorbraak, hoe snel het water naar binnen zal stromen, en hoe diep het water zou komen te staan. Om deze reden hebben de waterschappen met een computerprogramma berekend hoe overstromingen zullen verlopen bij de verschillende doorbraaklocaties. Zo n doorbraaklocatie wordt een bres genoemd. Om het verloop van de overstroming voor een bepaalde bres te kunnen berekenen heeft het computer programma gebruik gemaakt van de volgende gegevens: 1. Gegevens van de breedte en diepte van de bres in de dijk. 2. Gegevens van de hoogteverschillen in het binnendijkse gebied 3. Gegevens van obstakels dat het water tegen kan komen in het binnendijkse gebied (zoals regionale keringen). 4. Gegevens van de hoogte van het water dat tegen de dijk staat, en de duur van de hoogwaterstand. De hoogte en duur van de hoogwaterstand hangt weer af van het type dreiging: komt de dreiging vanuit de Noordzee of vanuit de meren (IJsselmeer en Markermeer)? Bij de Noordzeekust is de kans op een doorbraak van de duinen of dijken het hoogst als bij stormvloed, als er een sterke noordwesterstorm is in combinatie met springtij. Stormvloed duurt echter maar kort. Een storm is meestal na een dag wel weer voorbij, en springtij duurt niet meer dan een paar uur. Daarom zal er bij een doorbraak van de duinen of dijken langs 4-14

21 de Noordzee alleen niet constant grote hoeveelheden water naar binnen stromen. Zodra het zeewaterniveau zakt omdat het eb wordt en de storm gaat liggen, neemt de instroom sterk af. Sinds de Zuiderzee is afgedamd met de Afsluitdijk en het IJsselmeer is ontstaan, wordt de waterstand van het IJsselmeer gereguleerd door de waterbeheerders. In de winter proberen ze het waterpeil iets lager te houden dan in de zomer. De variatie tussen winter en zomer is echter meestal minder dan een halve meter. Hierbij moet je je realiseren dat er aan de ene kant via rivieren als de IJssel een grote hoeveelheid water het IJsselmeer instroomt. Om het waterpeil constant te houden moet er ook water uitgelaten worden. Dit water zal uiteindelijk op de Waddenzee moeten worden geloosd. Dit gebeurt met behulp van twee spuisluizen in de Afsluitdijk. Zo'n spuisluis laat het water uit het IJsselmeer stromen als het eb is in de Waddenzee. Toch kan de waterstand in het IJsselmeer nog steeds variëren. Door storm kan het water worden opgestuwd tegen de dijken. Maar ook extra afvoer van de IJssel kan leiden tot hogere waterstanden in het IJsselmeer. Er zal dan meer water geloosd moeten worden op de Waddenzee. Als er op zo'n moment ook nog sprake is van een noordwesterstorm, wordt het water van de Waddenzee opgestuwd tegen de Afsluitdijk, en kunnen de spuisluizen in de Afsluitdijk niet geopend kunnen worden. Alles bij elkaar is de kans op een overstroming wel sterk afgenomen door aanleg van de Afsluitdijk, maar het gevaar is niet volledig weg Gevolgen van overstromingen Een overstroming kan leiden tot enorme materiële schade. Vlakbij de doorbraak stroomt het water hard, waardoor gebouwen het kunnen begeven. Maar ook verder van de doorbraak kunnen huizen onder water komen te staan. De schade die de overstroming heeft veroorzaakt is afhankelijk van hoe hoog het water is gekomen (tot welke verdieping van huizen) en hoelang een gebied overstroomd is. Daarnaast kunnen overstromingen ook leiden tot vele dodelijke slachtoffers. Uit bronnen van overstromingen in het verleden blijkt dat gemiddeld ongeveer 1% van de mensen overleed in gebieden die door een overstroming werden getroffen. Hiervan kwam meer dan de helft om door verdrinking en onderkoeling. Een klein deel van de mensen kwam om tijdens de ramp door stress (hartstilstand), verwondingen, elektrocutie, ondervoeding, of doordat ze geen medicijnen konden nemen. Daarnaast kwamen er ook na afloop van de ramp nog mensen om, o.a. door ziekte. Waarschijnlijk ligt de overlijdenskans bij een overstroming nu iets lager, doordat er betere communicatiemiddelen zijn, en betere evacuatiemiddelen. Toch kunnen er tegenwoordig ook tientallen tot vele honderden doden vallen bij een overstroming. Naast materiële schade en slachtoffers zal een overstroming ook leiden tot ontwrichting van het dagelijks leven. Sommige wegen en tunnels zijn niet meer begaanbaar waardoor mensen vast zitten in hun gebied. Vooral in stedelijke gebieden is dat een probleem, daar wonen veel mensen bij elkaar. Zonder begaanbare wegen kunnen mensen de stad niet uit, en kunnen er geen hulpmiddelen, eten en medicijnen de stad in. In landelijke gebieden kunnen mensen compleet geïsoleerd worden door een overstroming. Overstromingen zullen indirecte gevolgen hebben in naastgelegen gebieden, ook al lopen die niet onder water. Denk aan grote hoeveelheden mensen die gevlucht zijn voor het water, en moeten worden opgevangen. De elektriciteit kan uitvallen en het telefoonnetwerk en internet raakt overbelast. Daarnaast kan een gebied afgesloten raken, of moeilijker bereikbaar worden, als wegen en spoorlijnen van en naar het gebied door de overstroming uitgeschakeld worden. Mensen kunnen dan niet gemakkelijk weg, en de toevoer van voedingsmiddelen en andere goederen kan belemmerd worden. 4-15

22 De waterschappen hebben met computermodellen een berekening uitgevoerd aan de gevolgen van overstromingen voor verschillende doorbraaklocaties. Op basis van de kenmerken van de overstroming (snelheid waarmee het water zich verplaatst en stijgt en de maximale waterdiepte), en kenmerken van de bewoning en bebouwing in het gebied hebben ze een schatting gemaakt van de hoeveelheid schade en het aantal slachtoffers. Bij elke berekening wordt natuurlijk van bepaalde zaken uitgegaan die in werkelijkheid net iets anders kunnen uitpakken. Een overstroming in de winter zal bijvoorbeeld leiden tot meer slachtoffers dan een overstroming in de zomer, omdat dan het water warmer is en er minder kans op onderkoeling is. Vandaar dat ook deze berekeningen altijd een bepaalde onzekerheid hebben. De voornaamste bron van onzekerheid zit echter in de samenstelling van de dijk. Voor veel locaties is het niet goed bekend uit welke materialen de dijk is opgebouwd. De samenstelling van de dijk bepaald de vorm van de bres, en hoe snel de bres kan groeien. 4-16

23 4.2 Opdrachten Opdracht 16: Het verloop van een overstroming We gaan nu naar deze overstromingen kijken. Start internet op, en ga naar Zoom in naar het gebied waar jij woont. A. Bij welke dijkdoorbraaklocaties kan jouw huis volgens de berekeningen overstromen? Noem de nummers. B. Waarom kan jouw huis niet overstromen bij de andere dijkdoorbraken? Bedenk een verklaring. Gebruik hierbij de kaart met de waterkeringen. C. Bij welke dijkdoorbraaklocaties kan jouw school volgens de berekeningen overstromen? Noem de nummers. D. Waarom kan jouw school niet overstromen bij de andere dijkdoorbraken? Bedenk een verklaring. Gebruik hierbij de kaart met de waterkeringen en de kaart met de hoogteligging. E. Is er een verschil in waterdiepte bij overstroming van jouw huis, en bij overstroming van jouw school? Verklaar waarom er wel of geen verschil is. Gebruik hierbij de hoogtekaart. Opdracht 17: Overstromingsvrije gebieden A. Zijn er gebieden in jouw buurt die niet overstroomd raken bij een doorbraak? Welke gebieden vallen op? B. Waarom denk je dat deze gebieden niet overstromen? Gebruik de kaart met regionale keringen en de hoogtekaart. C. Bij sommige stukken van de Noordzeekust, zoals bij Bergen aan Zee, zijn geen doorbraaklocaties ingetekend. Zouden hier wel of geen doorbraken kunnen plaatsvinden? D. Bedenk nog even bij welke doorbraak locaties jouw huis bedreigd wordt (zie opdracht 3). Welke regionale keringen beschermen het gebied waar jij woont tegen overstromingen vanuit andere doorbraaklocaties? Opdracht 18: Verschillen tussen verschillende waterkeringen Vergelijk de overstromingen langs de Noordzeekust met de overstromingen langs het IJsselmeer en Markermeer. A. Bij welk gebied is het overstroomde gebied groter bij een dijk- of duindoorbraak? B. Geef twee verklaringen voor dit verschil. Gebruik weer de kaart met regionale keringen en de hoogtekaart. C. Welke waterkeringen zijn hoger en steviger denk je? De dijken langs de Noordzeekust en het IJsselmeer en Markermeer (de hoofdwaterkeringen), of de dijken en kades langs de kanalen en polders in het midden van Noord Holland (de regionale keringen)? 4-17

24 Opdracht 19: Onzekerheden in de berekeningen A. De sterkte van de regionale keringen (de dijken en kades langs de kanalen en polders midden in Noord Holland) is niet bekend. Zouden de overstromingen in werkelijkheid erger of minder erg kunnen zijn? B. In alle berekeningen wordt ervan uitgegaan dat het water 10 dagen lang door een gat (bres) in de dijk of het duin naar binnen kan stromen. Waarom zou dit in werkelijkheid wel eens anders kunnen verlopen? C. Wanneer denk je dat er meer slachtoffers zullen vallen, als de overstroming zich in de winter voordoet, of als de overstroming zich in de zomer voordoet? Leg je antwoord uit. Opdracht 20: Gevolgen van overstromingen. We gaan nu kijken naar de gevolgen van de overstromingen volgens de berekeningen van de waterschappen. Als je op de knop Detailkaarten klikt, kun je per doorbraaklocatie een schatting van het aantal slachtoffers en de grootte van de schade zien. (als een kaart van jouw locatie nog niet beschikbaar is, bekijk dan de meest dichtstbijzijnde locatie) A. Bij welke doorbraaklocatie zullen er volgens de berekeningen de meeste slachtoffers vallen? B. Bij welke doorbraaklocatie zal de schade het grootst zijn? C. Welke factoren bepalen het aantal slachtoffers? Noem twee factoren. D. Welke factoren bepalen de grootte van de schade? Noem twee factoren. Opdracht 21: Gevolgen van overstromingen in een stad bij jou in de buurt Zoom nu in op een stad in jouw dijkring. Bekijk de kaarten van de waterdiepte, aantal slachtoffers, en schade. A. In welk deel van de stad vallen de meeste slachtoffers? Hoe denk je dat dit komt? B. In welk deel van de stad vallen weinig of geen slachtoffers? Hoe denk je dat dit komt? Opdracht 22: Indirecte gevolgen van overstromingen Lees de tekst over de gevolgen van overstromingen. Welke plaatsen in de buurt zullen indirect gevolgen kunnen ondervinden van de overstroming bij de vorige opdracht? 4-18

25 5 Wat doet de overheid om de kans op overstromingen te verkleinen? 5.1 Leestekst De organisatie van waterbeheer in Nederland Het waterbeheer in Nederland wordt uitgevoerd door Rijkswaterstaat en de waterschappen. Rijkswaterstaat beheert de kustzone, van de zee tot en met de voet van de duinen. Ook beheren ze de speciale waterkeringen, zoals de Afsluitdijk, en grote kanalen zoals het Noordzeekanaal. Daarnaast bepaalt Rijkswaterstaat de eisen waar de dijken en duinen aan moeten voldoen wat betreft hoogte, breedte en stevigheid. Ook al stelt Rijkswaterstaat de eisen op waaraan de dijken en duinen moeten voldoen, het onderhoud van de dijken en duinen in Noord Holland wordt door een waterschap met de naam Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) gedaan. Zij moeten er voor zorgen dat de dijken en duinen hoog, breed en stevig genoeg zijn. Daarnaast beheert het Hoogheemraadschap ook het water binnen de dijkring. Het gaat hier om de kleinere kanalen, sloten en meren. In Nederland valt er op jaarbasis meer neerslag dan dat er water verdampt. In een laag gelegen gebied zoals Noord-Holland stroomt het overtollige regenwater niet vanzelf weg. Het hoogheemraadschap probeert ervoor te zorgen dat na een enorme hoosbui het water snel weg wordt weggepompt en iedereen droge voeten houdt, en dat boeren hun grond kunnen gebruiken voor landbouw. In die zin heeft het waterschap een belangrijke rol bij het verminderen van de kans op overstromingen, en bij het verminderen van de kans op wateroverlast Meerlaagsveiligheid Na elke overstromingsramp wordt vaak geroepen "Dit mag nooit meer gebeuren". Iedereen is op zo'n moment doordrongen van de noodzaak om maatregelen te nemen. Zo werd na de overstromingen rond het IJsselmeer in 1916 besloten tot de aanleg van de Zuiderzeewerken. Door alle maatregelen is Noord-Holland goed beveiligd. Toch is er altijd kans op een extreme storm op zee met zeer veel opstuwing en hoge golven tot gevolg, of een extreme storm op het IJsselmeer en Markermeer in combinatie met extreem hoge afvoeren van de IJssel. De kans dat het fout gaat is klein, maar niet uit te sluiten. 100% veiligheid bestaat niet. En de gevolgen van een overstroming zijn enorm. Waterbeheerders hebben besloten dat het verstandig is om niet alleen er voor te zorgen dat de kans op een overstroming zo klein mogelijk is, maar dat er ook onderzocht moet worden hoe de gevolgen van een overstroming zo klein mogelijk kunnen worden gehouden. Dit doen ze door te onderzoeken hoe het gebied zo ingericht kan worden dat als het misgaat, er niet te veel schade en slachtoffers zijn. Daarnaast stellen ze plannen op voor als het misgaat, en proberen ze bewoners voor te lichten over wat ze het beste kunnen doen op het moment van een overstroming. Er wordt dus op drie verschillende manieren nagedacht over veiligheid. Dit wordt meerlaagsveiligheid genoemd. In de volgende paragraaf worden de drie lagen van het meerlaagsveiligheid verder toegelicht. 5-19

26 Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheersing a) organisa e preven eve evacua e b) organisa e opvang van ge-evacueerden c) organisa e van noodhulp aan slachtoffers d) maatregelen om doorbraak te dichten e) maatregelen om water uit polders te krijgen f) s muleren zelfredzaamheid bij bevolking (informa e over ver caal en horizontaal vluchten) Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen a) Verhoogd bouwen (gebouwen en infrastructuur) b) Waterbestendig bouwen (gebouwen en infrastructuur) c) Compar mentering: aanleg nieuwe regionale keringen om belangrijke plaatsen te beschermen d) Bouwen op kwetsbare plekken verbieden of ontmoedigen e) Bouwen op hoge gebieden s muleren. Laag 1: Preven e a Versterking van dijkbekleding b Verbreden van dijken c Verhogen van dijken d Opspuiten van zand op het strand en de duinvoet Bron 9: Meerlaagsveiligheid Laag 1: Preventie in de kustzone Preventie gaat dus om het verkleinen van de kans op een overstroming. Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier doet er alles aan om de dijken en duinen hoog, breed en stevig te houden, en zo de kans op een doorbraak te verkleinen. Voor duinen en dijken langs de Noordzeekust geldt dat ze minstens 12 meter hoog moeten zijn om te zorgen dat ze zware stormen kunnen weerstaan. Ze moeten een storm kunnen houden waarbij het zeewater tot 5 meter boven NAP worden opgestuwd, en er metershoge golven tegen de duinen en dijken aanbotsten. Zandsuppletie In het kustgebied zorgt de zee ervoor dat Nederland elk jaar een stukje kleiner wordt door kusterosie. Gemiddeld gezien snoept de zee een meter van het strand en de duinen af. Dat lijkt niet veel, maar over honderden jaren is dat wel veel. Daarom spuit Rijkswaterstaat zand op. Dit heet zandsuppletie. Met schepen wordt het zand op tientallen kilometers uit de kust van de zeebodem gehaald. Dit zand wordt dan net voor de het strand neergelegd. Bij rustig weer brengen golven en wind het zand dan naar het strand en de duinen. Gemiddeld wordt er om de vier jaar zandsuppletie toegepast op de stranden van Noord-Holland. 5-20

27 Bron 10: Zandsuppletie waarbij zand op het strand wordt gespoten. Bron 11: Zandsuppletie waarbij zand op net voor de kust wordt neergelegd, en door golven en wind naar het strand en de duinen wordt gebracht. 5-21

28 Versterking van de Hondsbossche Zeewering In 2004 werd de Hondsbossche Zeewering afgekeurd door Rijkswaterstaat. De zeewering werd gezien als één van de zwakke schakels van de kustverdediging. Uit berekening is gebleken dat hij niet stevig genoeg was om een grote storm goed te doorstaan. Versterking van de dijk door aan de binnenkant het talud op te hogen zou de goedkoopste optie zijn. Dit zou echter betekenen dat de huizen in een deel van het dorp Petten zouden moeten verdwijnen. Dat was ongewenst, en er is daarom gekozen voor de andere optie. Er zijn miljoenen kubieke meters zand opgespoten om een breed strand en duinenrij te creëren net voor de dijk. Bij een enorme storm zal een deel van het zand van het strand en de duinenrij wel wegslaan, maar het zal wel de golven breken, waardoor deze niet met grote kracht op de zeewering zullen slaan. Bijkomend voordeel van het aanleggen van een strand en duinenrij is dat het meer mogelijkheden biedt voor recreatie. Bron 12: De oude Hondsbossche Zeewering (2000) en nieuwe Hondsbossche Zeewering (2015). 5-22

29 Bron 13: Afgekeurde (rood) en goedgekeurde (groen) hoofdkeringen tijdens de laatste controle (2013). 5-23

30 5.1.4 Laag 2: Gevolg-beperkende maatregelen De dijken en duinen zijn nog nooit zo hoog en sterk geweest als nu. Toch is een overstroming niet helemaal uitgesloten. De overheid heeft daarom plannen gemaakt om de gevolgen van een overstroming te beperken, door het gebied slim in te richten. Dit kan onder andere door het binnendijkse gebied op te delen in compartimenten, door aanleg van regionale keringen. Zo zal bij een overstroming niet het gehele gebied onder water komen te staan. Het is ook handig het bouwen van woningen, kantoren of andere gebouwen in gebieden met een hoog overstromingsrisico af te remmen of te verbieden, en in plaats daarvan het bouwen in hogere gebieden te stimuleren. Er zou met name bij de planning van nieuwe locaties voor kwetsbare objecten zoals bejaardentehuizen, ziekenhuizen en kinderdagverblijven rekening gehouden moeten worden met overstromingsrisico s. Als er geen andere opties zijn, zou het bouwen van gebouwen op kunstmatige heuvels of woningen op palen een goede oplossing kunnen zijn. Er wordt soms al gedacht aan drijvende woningen. Tot slot zou een gebied zo ingericht moeten worden dat er gemakkelijk geëvacueerd kan worden, en dat er vluchtplaatsen komen waar mensen naar toe kunnen gaan als er een doorbraak is of dreigt Laag 3: Rampenbestrijding en crisisbeheer Laag 3 van meerlaagsveiligheid gaat over wat er moet gebeuren als er daadwerkelijk een dijk doorbreekt. De overheden hebben een rampenbestrijdingsplan opgesteld. Het calamiteitenbestrijdingsplan omvat verschillende fases. Vandaag de dag kunnen we vaak goed voorspellen als er storm op komst is. Als er een stormvloed of hoog water op de meren wordt verwacht, informeert Rijkswaterstaat de provincies, waterschappen, gemeenten en hulpdiensten zoals de brandweer. Dit is fase 0. In fase 1 worden dijkpatrouilles ingezet om de staat van de duinen en dijken te controleren. Als de storm verder toeneemt en lang aanhoudt wordt de situatie kritiek. Fase 2 gaat dan in. De patrouilles zijn dan dag en nacht in touw om de dijken te bewaken en zo nodig te verstevigen, bijvoorbeeld met zandzakken. Het rampenbestrijdingsteam komt bij elkaar. Dit team bestaat uit de burgemeester en hulpdiensten zoals het leger, de politie, brandweer, geneeskundige hulpverlening en het leger. De burgemeesters bepalen of bewoners moeten evacueren. Dit is een lastige afweging, omdat storm zorgt voor gevaar voor het autoverkeer. Denk aan omvallende bomen of windstoten waardoor auto s van de weg worden geblazen. De grootste nachtmerrie van het rampenbestrijdingsteam is dat iedereen tegelijk in de auto springt en vast komt te staan in de file, net op het moment dat de dijken doorbreken. Mensen worden daarom bij dreiging van een overstroming op de hoogte gehouden van de ontwikkelingen en van advies voorzien via internet en de radio. Als er daadwerkelijk een overstroming plaatsvindt, zal het rampenbestrijdingsteam proberen te zorgen voor noodhulp en opvang van de slachtoffers. Tegelijkertijd moeten ze proberen het gat in de dijk te dichten en het overstroomde gebied weer droog leggen. Het wegpompen van het water kan zeer lang duren. Zo duurde het tijdens de overstroming van 1916 wel vier maanden voordat de laatste vluchtelingen naar huis konden. Vandaag de dag zal het waarschijnlijk iets sneller gaan, omdat er naast de normale gemalen ook noodpompen ingezet kunnen worden die 5 miljoen water liter per uur wegpompen. Dit is wel 4 zwembaden per uur. Zo nu en dan worden deze plannen getest om te kijken of ze goed werken. Dan oefent het rampenbestrijdingsteam met een overstromingssituatie. Hierdoor blijven alle betrokken partijen goed voorbereid. 5-24

31 5.1.6 Preventie en bestrijding van wateroverlast Naast het verkleinen van de kans op overstromingen en de gevolgen daarvan houden waterbeheerders zich ook bezig met het verkleinen van de kans op wateroverlast. Zoals in Hoofdstuk 1 is besproken is er een verschil tussen overstromingen en wateroverlast. Wateroverlast heeft een andere oorzaak dan overstromingen: een enorme regenbui in plaats van een dijk- of duindoorbraak. Wateroverlast komt vaker voor maar heeft minder grote gevolgen. Aangezien het grootste deel van Noord Holland onder zeeniveau ligt, kan het overtollig water na een regenbui niet zomaar naar zee stromen. Noord-Holland bestaat uit een lappendeken van vele verschillende polders die allemaal onder NAP liggen en waar overal door middel van sloten en gemalen het overtollige water wordt weggepompt om er voor te zorgen dat iedereen droge voeten heeft, en om de boeren de grond te laten gebruiken voor landbouw. Elke polder wordt gekenmerkt door een bepaalde hoogteligging t.o.v. NAP en een bepaalde grondsoort (veen, klei of zand). Het hoogheemraadschap probeert de kans op wateroverlast te verkleinen, onder andere door het overtollige water zo snel mogelijk af te voeren. Het water wordt eerst uit de poldersloten gepompt met een poldergemaal naar een opslagwater. Dit opslagwater wordt de boezem genoemd. Vervolgens wordt het water met een boezemgemaal weggepompt naar de zee, het IJsselmeer, Markermeer, het IJ of het Noordzeekanaal. Alle sloten, boezems en kanalen hebben hun eigen waterpeil, en het waterschap probeert dit constant te houden. Na een enorme hoosbui zit er meer water in de sloten. Het waterschap probeert dan het water zo snel mogelijk weg te pompen. Maar de capaciteit van de boezems en gemalen is niet altijd voldoende om het water direct weg te krijgen. Bron 14: Slootwaterpeil in de polder 5-25

32 5.2 Opdrachten Opdracht 23: Meerlaagsveiligheid Volgens het idee van meerlaagsveiligheid kan er op verschillende manieren gewerkt worden aan waterveiligheid. Bekijk de tabel hieronder en maak de juiste combinaties door de vakjes met lijnen te verbinden. Laag Naam Maatregelen Laag 3 Rampenbestrijding Terpen bouwen Laag 2 Preventie Evacuatie routes plannen Laag 1 Gevolg-beperkende maatregelen Dijken versterken Opdracht 24: Laag 1 - Preventie (dijkversterking) Zoek de Hondsbossche Zeewering op in de topografische kaart van Noord Nederland in de Bosatlas (GB53: kaart 38; GB54: kaart 24). A) Bekijk de ligging van de Hondsbossche Zeewering ten opzichte van de duinenkust. Waarom denk je dat de zeewering gevoeliger is voor golven dan de duinenkust? B) Bij de Hondsbossche Zeewering wordt nu een strand en duinenrij gecreëerd. Noem twee voordelen van deze maatregel. Opdracht 25: Laag 2 Gevolg-beperkende maatregelen Volgens de laag 2 van meerlaagsveiligheid is het verstandig om zowel gebieden waterbestendig in te richten, en gebouwen waterbestendig te ontwerpen. A) Op welke wijze kun je een gebied waterbestendig inrichten? B) Op welke wijze kun je een gebouw waterbestendig ontwerpen? Opdracht 26: Laag 3 Rampenbestrijding en crisisbeheersing Volgens laag 3 heeft de overheid plannen gemaakt voor evacuatie A) Klopt de volgende uitspraak: Evacuatie zorgt voor afname van de kans op slachtoffers, maar leidt nauwelijks tot afname van de kans op schade. B) Het rampenbestrijdingsteam kan niet in alle situaties een evacuatie organiseren. In wat voor situaties denk je dat het niet mogelijk is om een evacuatie te organiseren? Opdracht 27: Preventie van wateroverlast (A) Bekijk de onderstaande bron. 5-26

33 A) Op welke twee manieren komt er water in de polders? Teken dit met pijlen in het figuur. B) Op welke twee manieren gaat het water uit de polders? Teken dit met pijlen in het figuur. C) Omcirkel het poldergemaal en het boezemgemaal in het figuur. D) Welke van deze twee gemalen is groter? E) Dijkring Noord Holland heeft een oppervlakte van km2. Er valt per jaar gemiddeld 0,8m regen, en verdampt er gemiddeld 0,5m water. Hoeveel water moet er per jaar door de gemalen uit dijkring Noord-Holland gepompt worden? a) ±6 miljoen m³ b) ±10 miljoen m³ c) ±100 miljoen m³ d) ±600 miljoen m³ Bron 15: Schematische weergave van een poldersysteem Opdracht 28: Preventie van wateroverlast (B) Je leraar geeft je een topografische kaart. Bekijk de topografische kaart van de schoolomgeving. A. Markeer in de kaart de primaire keringen (indien aanwezig) met rood. B. Welke van de polders liggen laag, en welke liggen relatief hoog? Geef dit aan op de kaart C. Geef op de kaart aan waar de gemalen liggen, met een grote stip. Kijk hiervoor op de digitale gemalen kaart: D. Geef aan welke gemalen poldergemalen zijn (met een P), en welke gemalen boezemgemalen zijn (met een G). E. Teken in de kaart hieronder pijlen die aangeven hoe overtollige regen die in de omgeving van jouw school valt uiteindelijk naar zee wordt afgevoerd. Op welke punten moet dat overtollige water omhoog gepompt worden? F. Teken in de topografische kaart pijlen die aangeven hoe overtollige regen die in de omgeving van jouw school valt uiteindelijk naar zee wordt afgevoerd. 5-27

34 Bron 16: Kaart van het watersysteem in Noord Holland. Deze kaart is nog in de maak, excuses voor het ongemak 5-28

35 6 Hoe kun je jezelf voorbereiden op een overstroming? 6.1 Leestekst Twee manieren van vluchten Volgens de derde laag van het meerlaagsveiligheid kan de overheid besluiten bij dreiging van een dijkdoorbraak om mensen via een georganiseerde evacuatie naar een ander gebied te brengen. Maar een door de overheid georganiseerde evacuatie is niet altijd mogelijk. Er is altijd een kans dat bewoners verrast worden door een overstroming. In dat geval is ieder op zichzelf aangewezen en moet je vluchten. Er zijn twee manieren om te vluchten: verticaal vluchten en horizontaal vluchten. Verticaal vluchten betekent dat je blijft, en een hoge plek opzoekt. Je kunt bijvoorbeeld naar de bovenverdieping van je huis gaan. Kamperen op zolder dus. Ondanks dat de overheid plannen heeft voor rampenbestrijding, moeten bewoners wel goed voorbereid zijn. Het kan vele dagen duren voordat mensen opgepikt worden uit hun ondergelopen huis. Naast verticaal vluchten kun je er ook voor kiezen om snel je spullen te pakken en weg te gaan. Dit laatste heet horizontaal vluchten De website In 2014 is de website gelanceerd door de overheid om bewoners bewust te maken van het risico op een overstroming. Deze website moet de bewoners ook duidelijk maken wat ze moeten doen als er een overstroming plaatsvindt. Je vindt er informatie over de gevolgen van een overstroming bij jouw in de buurt, bijvoorbeeld de precieze waterhoogte. Daarnaast kun je er advies vinden over wat je moet doen bij een overstroming. De website geeft tips over hoe je verticaal en horizontaal vluchten het beste kunt aanpakken. Bron 17: Screenshot van de website overstroomik.nl. 6-29