Positie Enschede in ruimtelijk economische netwerken Kansen, bedreigingen en aanbevelingen

Transcriptie

1 Research memorandum Positie Enschede in ruimtelijk economische netwerken Kansen, bedreigingen en aanbevelingen Prof dr P.P. Tordoir i.o.v. gemeente Enschede november Aanleiding Het bureau Atlas voor gemeenten heeft de Participatiewijzer Enschede 2014 vervaardigd, waarin de participatiegraad op de arbeidsmarkt in de stad in kaart is gebracht, verklaard en vergeleken met andere steden in Nederland. Op een ambtelijke en bestuurlijke bijeenkomst oktober j.l. is de Participatiewijzer besproken. De auteur dezes is gevraagd op de uitkomsten te reflecteren vanuit een bredere ruimtelijk economische blik op de stad in regionaal en nationaal perspectief. Dit research memorandum geeft de analytische onderbouwing en kernconclusies van die reflectie. De centrale conclusies uit de Participatiewijzer zijn: - Enschede kent een krimpende beroepsbevolking; - De participatiegraad van de stedelijke beroepsbevolking is relatief t.o.v. het gemiddelde van de steden laag, met name in het laagopgeleide segment; - Tegelijkertijd is er relatief veel laaggeschoold werk in de gemeente. Deze banen worden relatief vaak vervuld door mensen uit de regio en mensen met een hogere opleiding. Er is dus sprake van verdringing op de stedelijke arbeidsmarkt; - De verdringing wordt mogelijk verklaard door het gebrek aan arbeidsmogelijkheden voor mensen met een hogere opleiding in de stad en door de slechte bereikbaarheid van hoger opgeleid werk in de wijde(re) omgeving van de stad. De geobserveerde verdringing naar beneden op de arbeidsmarkt in Enschede is niet alleen een ernstig verschijnsel uit sociaal perspectief, maar ook vanuit economisch perspectief op het verdienvermogen in de stad. Enschede en Twente profileren zich met de UT en de spin-off aan hightech bedrijvigheid als technologieregio. Voor de economische vitaliteit en toekomstkansen van de stad en regio is het aantrekken en behouden van kenniswerkers van levensbelang. De verdringing geeft aan dat hier een grote beleidsuitdaging ligt. Er zijn echter niet alleen negatieve ontwikkelingen maar zeker ook grote kansen en positieve trends. In dit research memorandum worden relevante ontwikkelingen breder in kaart gebracht, leidend tot nadere beleidsaanbevelingen. We bezien de ontwikkeling van werkgelegenheid, van arbeidsmarkten, van bedrijfsverplaatsingen en van het verhuisgedrag van werkende mensen met verschillende opleidingsniveaus in interregionaal perspectief. Het gecombineerde beeld van al deze ontwikkelingen geeft veel inzicht in de economische positie en perspectieven van de stad en regio en verklaart veel van de in de Participatiewijzer geobserveerde trends in de stad.

2 2. Sterkte en kansen: trends in de ontwikkeling van werkgelegenheid De werkgelegenheid in de materiaalgerichte sectoren (landbouw, industrie, handel en logistiek) neemt af vanwege de sterke groei van de arbeidsproductiviteit in die sectoren. De werkgelegenheid in informatie- en kennisgerichte sectoren (financiële en zakelijke diensten, onderzoek en ontwikkeling) is sterk toegenomen en groeit nog altijd enigszins, maar ook hier zorgt toenemende automatisering voor afvlakking van werkgelegenheidsgroei. De werkgelegenheid in persoonsgerichte sectoren (onderwijs, zorg, persoonlijke diensten, leisure) groeit en zal blijven doorgroeien in de komende decennia omdat hier de arbeidsproductiviteit niet of nauwelijks stijgt. Alle steden in Nederland hebben met deze structuurverandering te maken, maar sommige steden profiteren daar veel sterker van dan andere steden. In de onderstaande kaarten is te zien welke gebieden, regio s en steden in Nederland een ondermaatse of juist bovenmaatse groei vertonen in werkgelegenheid binnen de sectoren met het meeste perspectief als banenmotor: kenniswerk en persoonsgerichte dienstverlening. Figuur 1. Hot spots in de kennis- en diensteneconomie: ontwikkeling van de werkgelegenheid tussen 1985 en Verschil tussen de lokale en de nationale ontwikkeling 1a: Informatie- en kennisgericht werk 1b: persoonsgericht werk bron: Lisa microdata ; bewerking Tordoir & Louter 2013 De gele zones in de bovenstaande kaarten zijn opkomende zones, die voor de eeuwwisseling een (t.o.v. het landelijke gemiddelde) benedenmaatse ontwikkeling van werkgelegenheid kenden, die echter is omgeslagen naar een bovengemiddelde ontwikkeling na de eeuwwisseling. Zeer opvallend is de positie van Twente. Grenszones staan er veelal niet goed voor, maar Twente komt in beide groeikrachtige sectoren sterk op. De kaarten tonen onmiskenbaar dat de streek zich uit de teloorgang van de industrie heeft ontworsteld tot een steeds meer vitale kennis- en dienstenregio. Dit gegeven is des te meer opvallend daar de ontwikkeling van perspectiefvolle werkgelegenheid zich vooral in sterk verstedelijkte kerngebieden in Nederland voordoet: de Randstad en de

3 uitstralingszones richting Gelderland en het westelijke deel van Overijssel, en daarnaast in Brabant. Twente ligt vrij geïsoleerd maar kent desalniettemin een gunstige trend een teken van eigen kracht. 3. Zwakte: kleine omvang en geïsoleerde ligging van de regionale arbeidsmarkt Niettegenstaande die kracht geeft de relatief geïsoleerde ligging van de regio, gecombineerd met een relatief kleine omvang van de arbeids- en dienstenmarkten, echter ook een zwakte. In de Participatiewijzer wordt het vermoeden geuit dat de benedenwaartse verdringing op de stedelijke arbeidsmarkt twee oorzaken heeft: een grote instroom van in omliggende gemeenten woonachtige hoogopgeleide pendelaars naar werk in Enschede en een slechte bereikbaarheid vanuit Twente van hoogopgeleid werk in andere regio s. Hoogopgeleiden in Enschede ondervinden daarom veel lokale concurrentie en hebben minder kansen elders, waardoor zij eerder lokaal werk onder hun niveau accepteren en zo lager opgeleiden verdringen. Figuren 2 toont de structuur en ontwikkeling van dagelijkse pendelbewegingen van hoogopgeleiden (HBO en academisch niveau) en middelhoogopgeleide werknemers. De kaarten bevestigen het vermoeden. Figuur 2. Structuur en ontwikkeling van arbeidspendel bij hoogopgeleiden 2a Structuur van pendelstromen 2b Ontwikkeling van pendelstromen (gemiddelde omvang, ) (verschil tussen gemiddelden en 99-09) bron: CBS microdata OVG-NOM , bewerking Tordoir en Poorthuis Uit figuur 2a blijkt inderdaad dat Enschede veel hoogopgeleide pendelaars uit de rest van Twente trekt. De kaart toont ook dat de arbeidsmarkt voor hoogopgeleiden zich sterk tot de regio Twente beperkt. Het verschil met de sterk verstedelijkte regio s in Nederland, de Randstad en Brabant, is groot. In de verstedelijkte regio s is sprake van uitgestrekte, interstedelijke arbeidsmarkten voor hoogopgeleiden. Die interstedelijke markten hebben zich vooral in de afgelopen decennia ontwikkeld, zo toont figuur 2b. Ook in het hoge noorden zien we de vorming van een uitgestrekte interstedelijke arbeidsmarkt. In Twente is zo n ontwikkeling afwezig. Twente is in dit opzicht nationaal een uitzondering. Dit geeft een rem op de ontwikkeling van de Twentse kenniseconomie. Brainport

4 Zuidoost Brabant steunt in hoge mate op toevoer van kenniswerkers uit de gehele vierhoek Eindhoven-Nijmegen-Utrecht-Breda. Kennisregio Twente kent niet zo n groot wingebied. Zolang kenniswerkers blijven wonen in Twente vinden zij ook weinig emplooi buiten de regio. 3. Sterkte en zwakte: broedplaats en uitstroom van kennisbedrijven Deze situatie kan ertoe leiden dat ondernemingen die in Twente geboren worden en groeien zich vanwege de relatief kleine regionale arbeidsmarkt na verloop van tijd gaan verplaatsen naar regio s met een grotere arbeidsmarkt het verhaal van Booking.com. Over verplaatsingen van werk (banen) zijn microdata beschikbaar die in figuur 3 in kaart zijn gebracht. Figuur 3a en 3b tonen verplaatsingen van hoogopgeleid werk respectievelijk middelhoog opgeleid werk. De kleuren tonen gemeentelijke saldi bij die verplaatsingen: blauw is positief, rood is negatief. Figuur 3 Verplaatsingen van werkplekken Lijnen geven de belangrijkste verhuisstromen; kleuren geven de gemeentelijke saldi (blauw is positief, rood is negatief) 3a Hoogopgeleid werk (HBO/Acad.) 3b Middelhoog opheleid werk (MBO/VWO) bron: CBS SSB microdata , bewerking Tordoir & Poorthuis De Twentse gemeenten verliezen zonder uitzondering netto hoogopgeleide arbeidsplaatsen door verplaatsingen van werkplekken, waarbij het verlies vanuit Enschede sterker is dan in omliggende gemeenten (zie figuur 3a). Let wel: het gaat om verplaatsingen; de positieve ontwikkeling van kenniswerk die in figuur 1a wordt getoond is vooral een resultaat van relatief veel lokale oprichtingen van bedrijven en lokale doorgroei van (veelal kleinere) bedrijven. Twente, en vooral ook Enschede, zijn daarom belangrijke broedplaatsen voor kenniswerk maar kunnen dat werk niet goed vasthouden. Overigens duidt dit op een nationale functie van de regio: andere regio s in Nederland profiteren van de uitstroom van kenniswerk uit de broedplaats Twente. Enschede kent wel een positief saldo bij verplaatsingen van middelhoog opgeleid werk. Dat beeld bestaat ook voor laagopgeleid werk. Dit verklaart mede de observatie in de Participatiewijzer dat

5 Enschede relatief veel lager opgeleide werkgelegenheid kent die dus deels wel door hoger opgeleiden wordt ingevuld. De lokale lager opgeleiden profiteren slechts matig van de lokale banen. 4. Sterkte en zwakte: broedplaats en uitstroom van kenniswerkers De rol van Twente en Enschede als broedplaats en leverancier van kenniswerk voor de rest van Nederland wordt weerspiegeld in een rol als broedplaats en leverancier van kenniswerkers. Dat is logisch maar wordt ook in de alomvattende microdata van het CBS over verhuizingen van personen binnen Nederland bevestigd (zie figuur 4). Figuur 4. Verhuizingen van werkzame personen, Lijnen geven de belangrijkste verhuisstromen; kleuren geven de gemeentelijke saldi (blauw is positief, rood is negatief) 4a Verhuizingen van hoogopgeleiden (HBO/Ac.) Verhuizingen van middelhoog opgeleiden (MBO/VWO) Bron: CBS SSB microdata , bewerking Tordoir & Poorthuis Nota bene: niet getoond worden hier de stromen van jongeren die gaan studeren in Twente, op de UT en de HBO-instellingen in de regio. Deze stromen laten een zwaar positief saldo zien voor Enschede en ook een positief saldo voor Hengelo. De UT trekt jongeren voor studie vanuit geheel Nederland en in toenemende mate ook uit het buitenland. Een groot deel van die jongeren vertrekt na de studie vervolgens weer uit de regio. Deze functie hangt samen met de rol van de stad en regio als opleidingsfabriek en zien we ook in andere universiteitssteden en HBO-centra. Voor de economische perspectieven van de stad en regio tellen echter ook en vooral de in- en uitstroom van reeds werkende mensen, en daar concentreren we ons hier dan ook op. Figuur 4 geeft het beeld voor hoger opgeleiden (4a) en middelhoog opgeleiden (4b). Hoogopgeleiden verhuizen vaker en ook over veel langere afstanden dan minder hoog opgeleiden. Het verschil tussen figuren 4a en 4b is frappant. De meeste grote(re) steden en stadsregio s in Nederland, waaronder met name universitaire en HBO-centra, vormen gezamenlijk een verhuiscarrousel voor kenniswerkers. Opvallend is dat Enschede en Twente slechts in geringe mate

6 een onderdeel van die interstedelijke en interregionale carrousel vormen. De verhuisstromen van werkende kenniswerkers vanuit en naar de stad en regio zijn relatief klein, maar de uitgaande stroom domineert daarbij wel. Met name Enschede maar ook Hengelo hebben een negatief migratiesaldo voor deze, voor de kenniseconomie erg belangrijke, groep. Bij deze negatieve conclusie past echter nadrukkelijk ook een positieve kanttekening: de uitstroom van reeds werkende kenniswerkers is niet bijzonder groot. Dat is een teken dat in de regio woonachtige kenniswerkers vrij sterk aan de regio zijn gehecht, waarbij sociale netwerken en de kwaliteit van het woonklimaat een positieve rol zullen spelen. Het saldo is negatief omdat de instroom van kenniswerker van elders zo laag is. Het probleem ligt dus eerder bij de regionale aantrekkingskracht dan bij het vermogen om vast te houden. Om de precieze redenen te kennen waarom kenniswerkers verhuizen is nader onderzoek nodig, maar de eerder besproken kaarten van dagelijkse pendelbewegingen en van verplaatsingen van werk geven wel een sterk vermoeden: kenniswerkers trekken vooral naar omvangrijke (inter-)stedelijke arbeidsmarkten en de Twentse arbeidsmarkt is door haar relatief geringe omvang daarbij in het nadeel. De reistijden naar omliggende stedelijke gebieden, waaronder Zwolle en omgeving en Arnhem en omgeving, zijn blijkbaar te lang voor Twente om opgenomen te raken in een groter arbeidsmarktsysteem. Dit alles kan zorgen voor twee verschijnselen: hoogopgeleiden die om bijvoorbeeld persoonlijke redenen niet graag de regio willen verlaten zoeken werk beneden hun niveau (de aangetoonde verdringing), en bedrijven die specialisten moeten kunnen vinden in een grote aanbodvijver lopen tegen de grenzen van de beperkte regionale arbeidsmarkt op. Middelhoogopgeleide werkenden verhuizen veel minder vaak en of veel kleinere afstanden. Ook voor deze groep heeft Twente als geheel een (licht) negatief migratiesaldo; Hengelo heeft wel een licht positief saldo. Bij echt laagopgeleid werk zijn arbeidsmarkten veelal lokaal en hoogstens regionaal daar speelt het probleem van kleine marktomvang en relatieve isolatie niet of nauwelijks. 5. Conclusie De in de Participatiewijzer gesignaleerde verschijnselen worden in sterke mate verklaard door de bovenstaande interregionale analyse. Twente, en Enschede in het bijzonder, kennen een bijzondere positie in het bredere ruimtelijk economische netwerk. De stad en regio vormen een broedplaats voor menselijk en ondernemend talent, voor de kenniseconomie in het bijzonder. Die functie wordt belangrijker en vormt, gezien de niet in alle opzichten even gunstige omstandigheden, een teken van eigenstandige en bijzondere kracht. De kenniseconomie die zich in de stad en regio ontwikkelt heeft echter te maken met een tweetal grote knelpunten, of uitdagingen zo men wil. Ten eerste is de regionale arbeidsmarkt voor kenniswerkers en kennisbedrijven beperkt in omvang en ten tweede is de ligging van het stedelijk gebied in breder, interregionaal en internationaal stedelijk netwerkverband vrij geïsoleerd. Sterke regio-interne netwerken, een ondernemende universiteit, ondernemingszin en gehechtheid aan de stad en regio geven grote kansen en maken de regio tot broedplaats. Ook de gehechtheid van mensen aan de stad en regio is een sterk punt. Doorgroei wordt echter gehinderd door kleine massa en onvoldoende snelle verbindingen. Dit zorgt voor onvoldoende goede werking van de arbeidsmarkt binnen de regio en voor onvoldoende aantrekkingskracht op de buitenwereld, en legt aldus een wissel op de mogelijkheden om kansen optimaal te benutten. De aanbeveling die uit de analyse naar voren komt is dat veel aandacht moet worden gegeven aan verbeterde opname van de stad en regio in bredere, interregionale en zo mogelijk internationale netwerken. De stad en regio halen op eigen kracht veel uit het kansrijke vat, maar het doorbreken van de relatieve isolatie vergt ook inzet van andere partijen, buiten de regio. Daarbij moeten partijen beseffen dat zo n betere opname in bredere netwerken geen zero-sum game is: Twente heeft een (inter-)nationale functie voor de algemene welvaart, en betere verbindingen met andere stadsregio s levert ook voor die andere regio s winst. Hoe sterker het netwerk, hoe groter de welvaart voor allen in het spel.