Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen

Transcriptie

1 Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen Federale Overheidsdienst FINANCIEN

2 Deze brochure werd opgesteld door een werkgroep ambtenaren van de Federale Overheidsdienst (FOD) FINANCIEN. Ze mag niet worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke wijze ook zon der voorafgaande schriftelijke toestemming van het Departement. Zij kan even min als een ministeriële aanschrijving worden aangemerkt en derhalve niet in rechte worden opgeworpen. Vormgeving: Dienst Communicatie. Verantwoordelijke uitgever: Nadine Daoût (Dienst Communicatie) FOD Financiën - North Galaxy B24 Koning Albert II-laan 33, bus Brussel D/ /17

3 Inhoud Schenkingen 5 Schenking: definitie, soorten... 7 Berekening van het schenkingsrecht 9 Tarieven in de verschillende gewesten 10 Nalatenschappen 35 Geblokkeerde bankrekeningen of kluizen 37 Overlijden en aangifte van nalatenschap 43 Nalatenschap en berekening van het successierecht 54 Tarieven in de verschillende gewesten 55 Betaling van het successierecht 84 Lexicon 87 3

4

5 Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen Schenkingen 5

6

7 Schenking: definitie, soorten... Wat is een schenking? Een schenking is een overeenkomst waarbij een schenker gratis en onherroepelijk afstand doet van een roerend of onroerend goed ten gunste van een begiftigde en waarbij de begiftigde dit goed aanvaardt. Ik wil graag voor mijn overlijden een deel van mijn goederen wegschenken. Is zo een schenking onderworpen aan belastingen? Als u een schenking van roerende goederen overweegt, hebt u verschillende mogelijkheden: een handgift, een onrechtstreekse schenking per overschrijving, een notariële schenking. Schenkingen van onroerende goederen moeten sowieso bij notariële akte gebeuren. Deze akte wordt geregistreerd en hiervoor moet de begiftigde schenkingsrecht betalen. Wat wordt er verstaan onder een handgift? Bij een handgift gaan de roerende goederen gewoon, zonder enige formaliteit, over van de ene hand in de andere. Goederen die hiervoor in aanmerking komen, zijn bijvoorbeeld geld, juwelen, antiek Voor handgiften geldt geen registratieverplichting en moeten dus ook geen registratierechten of schenkingsrechten worden betaald. Worden ze echter wel ter registratie aangeboden, dan zal er natuurlijk schenkingsrecht geheven worden. 7

8 Als de gift niet werd geregistreerd en de schenker overlijdt binnen de 3 jaar na de schenking moet de schenking worden opgenomen in de aangifte van nalatenschap en zijn er dus nog successierechten verschuldigd op het bedrag van de schenking. De tarieven van het successierecht liggen hoger dan die van het registratie- of schenkingsrecht. U kunt, als begiftigde, zelf, dus zonder tussenkomst van de notaris, een handgift laten registeren door de documenten (brieven ) die het bestaan van de schenking aantonen, over te maken aan het registratiekantoor. Wanneer u registratierechten heeft betaald op deze roerende schenking moet u ze als erfgenaam niet meer vermelden in de aangifte van nalatenschap en bent u dus geen successierechten meer verschuldigd. Wat wordt er verstaan onder een onrechtstreekse schenking per overschrijving? Ook voor schenkingen per overschrijving geldt geen registratieverplichting en moeten dus geen registratierechten of schenkingsrechten worden betaald. Worden ze echter wel ter registratie aangeboden, dan zal er natuurlijk schenkingsrecht geheven worden. Als de schenking per overschrijving niet werd geregistreerd en de schenker overlijdt binnen de 3 jaar na de schenking, moet de schenking worden opgenomen in de aangifte van nalatenschap en zijn er dus nog successierechten verschuldigd op het bedrag van de schenking. De tarieven van het successierecht liggen hoger dan die van het registratie- of schenkingsrecht. U kunt, als begiftigde, zelf, dus zonder tussenkomst van de notaris, een onrechtstreekse schenking laten registeren door de documenten (brieven, overschrijvingsbewijzen ) die het bestaan van de schenking aantonen, over te maken aan het registratiekantoor. Wanneer u registratierechten heeft betaald op deze roerende schenking moet u ze als erfgenaam niet meer vermelden in de aangifte van nalatenschap en bent u dus geen successierechten meer verschuldigd. 8

9 Berekening van het schenkingsrecht Hoe wordt het schenkingsrecht berekend? Het schenkingsrecht wordt berekend: op de brutowaarde van de goederen die de begiftigde ontvangt volgens een tarief dat stijgt naarmate de waarde van de goederen toeneemt volgens een tarief dat verschilt naargelang de graad van verwantschap tussen de schenker en de begiftigde (hoe verder de graad van verwantschap, hoe hoger het tarief ) De tarieven verschillen afhankelijk van het Gewest waar de schenker op het ogenblik van de schenking zijn fiscale woonplaats heeft. Als de fiscale woonplaats van de schenker tijdens de periode van 5 jaar vóór zijn schenking op meer dan één plaats in België gelegen was, wordt het tarief toegepast van het Gewest waar de fiscale woonplaats van de schenker tijdens deze periode het langst gevestigd was. 9

10 Tarieven in de verschillende gewesten VLAAMS GEWEST Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een echtgenoot/samenwonende in het Vlaams Gewest? Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van mijn echtgenoot/samenwonende in het Vlaams Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde echtgenoot/samenwonende, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 4 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 124 euro per kind mag overschrijden. Deze vermindering geldt niet bij schenking van een bouwgrond belast met het verlaagd tarief. 10

11 Wat wordt er verstaan onder samenwonende in het Vlaams Gewest? Onder samenwonende wordt in het Vlaams gewest verstaan: de persoon met wie de schenker een verklaring van wettelijke samenwoning heeft afgelegd de persoon of personen die op de dag van de schenking ten minste 1 jaar ononderbroken met de schenker samenwonen en er een gemeenschappelijke huishouding mee voeren. Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van mijn echtgenoot in het Vlaams Gewest een bouwgrond gekregen heb, die volgens de stedenbouwkundige voorschriften bestemd is tot woningbouw? Bij schenking van een bouwgrond bestemd tot woningbouw worden tussen echtgenoten de heffingspercentages tot en met de schijf van tot euro telkens met 2 % verlaagd t.o.v. het gewone tarief. Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

12 Voorwaarde tot behoud van de vermindering Binnen de drie jaar na de schenking moet een volledig dossier ingediend zijn voor een stedenbouwkundige vergunning voor het bouwen van een woning. Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Vlaams Gewest? Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een familielid in rechte lijn (ouder, grootouder, kind, kleinkind) in het Vlaams Gewest een bouwgrond gekregen heb, die volgens de stedenbouwkundige voorschriften bestemd is tot woningbouw? Bij schenking in rechte lijn van een bouwgrond bestemd tot woningbouw worden de heffingspercentages tot en met de schijf van tot euro telkens met 2 % verlaagd t.o.v. het gewone tarief. 12

13 Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten (in EUR) Voorwaarde tot behoud van de vermindering Binnen de drie jaar na de schenking moet een volledig dossier ingediend zijn voor een stedenbouwkundige vergunning voor het bouwen van een woning. Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een broer of zus in het Vlaams Gewest? Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen broers en zussen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

14 Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een oom, tante, neef of nicht in het Vlaams Gewest? Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen ooms, tantes, neven of nichten toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende, familielid in rechte lijn, broer of zus, oom, tante, neef of nicht in het Vlaams Gewest? Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte Andere belasting over voorgaande gedeelten

15 Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende of een familielid in rechte lijn (ouder, grootouder, kind, kleinkind) in het Vlaams Gewest een bouwgrond gekregen heb, die volgens de stedenbouwkundige voorschriften bestemd is tot woningbouw? Voor schenkingen van een bouwgrond bestemd tot woningbouw tussen andere personen dan echtgenoten of familieleden in rechte lijn is tot de belastingschijf van euro een tarief van 10 % van toepassing. Daarboven is het gewone tarief voor de schenking van onroerende goederen van toepassing, rekening houdend met de verwantschap tussen schenker en begiftigde. Gedeelte van de schenking van 0, ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen broers en zussen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Gedeelte van de schenking van 0, ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen ooms, tantes, neven of nichten toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

16 Gedeelte van de schenking van 0, ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen alle andere personen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende in het Vlaams Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 2 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 62 euro per kind mag overschrijden. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Vlaams Gewest? Over het brutoaandeel van de begiftigde wordt een recht geheven van 3 %. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Vlaams Gewest? Over het brutoaandeel van elke begiftigde wordt een recht geheven van 3 %. 16

17 Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een ander persoon dan een echtgenoot/samenwonende of een familielid in rechte lijn in het Vlaams Gewest? Over het brutoaandeel van elke begiftigde wordt een recht geheven van 7 %. BRUSSELS HOOFDSTEDELIJK GEWEST Wat is het tarief bij schenking van onroerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten en samenwonenden toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

18 Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van mijn echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde echtgenoot/samenwonende, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 4 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 124 euro per kind mag overschrijden. Wat wordt er verstaan onder een samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Onder samenwonende wordt in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest de persoon verstaan met wie de schenker een verklaring van wettelijke samenwoning heeft afgelegd. Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van mijn echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een onroerend goed gekregen heb dat bestemd is tot bewoning? Bij schenkingen tussen echtgenoten en samenwonenden van het aandeel in volle eigendom van de schenker in een onroerend goed dat geheel of gedeeltelijk tot bewoning is bestemd en dat gelegen is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt registratie- of schenkingsrecht geheven tegen het volgende voordeeltarief. 18

19 Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten en samenwonenden toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte 2 5, belasting over voorgaande gedeelten Opgelet! Aan de toepassing van dit voordeeltarief zijn de volgende voorwaarden verbonden: 1. De begiftigde mag op datum van de schenking niet reeds voor de geheelheid volle eigenaar zijn van een ander onroerend goed dat geheel of gedeeltelijk bestemd is tot bewoning. 2. De begiftigde moet uitdrukkelijk de toepassing van het voordeeltarief vragen in de akte van schenking of aanvaarding van schenking. 3. In deze akte moet elke begiftigde die de toepassing van het voordeeltarief vraagt uitdrukkelijk verklaren dat hij niet van de toepassing is uitgesloten. 4. Minstens één van de begiftigden, die de toepassing van het voordeeltarief vragen, moet er zich in de akte toe verbinden binnen de 2 jaar na registratie zijn hoofdverblijfplaats te zullen vestigen op het adres van de geschonken woning minstens 5 jaar zijn hoofdverblijfplaats in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te zullen behouden vanaf de datum van vestiging van de hoofdverblijfplaats in de geschonken woning. 19

20 Dit voordeeltarief is niet van toepassing op de schenking van een bouwgrond. Wat is het tarief bij schenking van onroerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten

21 Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een onroerend goed gekregen heb dat bestemd is tot bewoning? Bij schenkingen in rechte lijn van het aandeel in volle eigendom van de schenker in een onroerend goed dat geheel of gedeeltelijk tot bewoning is bestemd en dat gelegen is in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt registratie- of schenkingsrecht geheven tegen het volgende voordeeltarief. Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte 2 5, In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten Opgelet! Aan de toepassing van dit voordeeltarief zijn de volgende voorwaarden verbonden: 1. De begiftigde mag op datum van de schenking niet reeds voor de geheelheid volle eigenaar zijn van een ander onroerend goed dat geheel of gedeeltelijk bestemd is tot bewoning. 21

22 2. De begiftigde moet uitdrukkelijk de toepassing van het voordeeltarief vragen in de akte van schenking of aanvaarding van schenking. 3. In deze akte moet elke begiftigde die de toepassing van het voordeeltarief vraagt uitdrukkelijk verklaren dat hij niet van de toepassing is uitgesloten. 4. Minstens één van de begiftigden, die de toepassing van het voordeeltarief vragen, moet er zich in de akte toe verbinden binnen de 2 jaar na registratie zijn hoofdverblijfplaats te zullen vestigen op het adres van de geschonken woning minstens 5 jaar zijn hoofdverblijfplaats in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest te zullen behouden vanaf de datum van vestiging van de hoofdverblijfplaats in de geschonken woning. Dit voordeeltarief is niet van toepassing op de schenking van een bouwgrond. 22

23 Wat is het tarief bij schenking van onroerende goederen aan een broer of zus in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een broer of zus in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen broers en zussen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Wat is het tarief bij schenking van onroerende goederen aan een oom, tante, neef of nicht in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een oom, tante, neef of nicht in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen ooms of tantes en nichten of neven toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

24 Wat is het tarief bij schenking van onroerende goederen aan een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende, familielid in rechte lijn, broer, zus, oom, tante, neef of nicht in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende, familielid in rechte lijn, broer, zus, oom, tante, neef of nicht in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen alle andere personen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 2 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 62 euro per kind mag overschrijden. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Over het brutoaandeel van de begiftigde wordt een recht geheven van 3 %. 24

25 Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Over het brutoaandeel van elke begiftigde wordt een recht geheven van 3 %. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een ander persoon dan een echtgenoot/samenwonende of een familielid in rechte lijn in het Brussels Hoofdstedelijk Gewest? Over het brutoaandeel van elke begiftigde wordt een recht geheven van 7 %. 25

26 WAALS GEWEST Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een echtgenoot/wettelijk samenwonende in het Waals Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Waals Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten en wettelijk samenwonenden toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van mijn echtgenoot/wettelijk samenwonende in het Waals Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde echtgenoot/wettelijk samenwonende, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 4 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 124 euro per kind mag overschrijden. 26

27 Wat wordt er verstaan onder samenwonende in het Waals Gewest? Onder samenwonende wordt in het Waals Gewest verstaan: de persoon die op het ogenblik van de schenking met de schenker gedomicilieerd was en met wie de schenker meer dan 1 jaar geleden een verklaring van wettelijke samenwoning heeft afgelegd overeenkomstig de bepalingen van het Burgerlijk Wetboek of het Wetboek van Internationaal privaat recht Wat is het tarief bij schenking van een woning aan een echtgenoot/ wettelijk samenwonende in het Waals Gewest? Bij schenking aan een echtgenoot/wettelijk samenwonende van het aandeel in volle eigendom van de schenker in een onroerend goed, dat geheel of gedeeltelijk tot bewoning is bestemd, dat gelegen is in het Waals Gewest, en waarin de schenker op het ogenblik van de schenking minstens 5 jaar zijn hoofdverblijfplaats heeft, wordt over het brutoaandeel van elk van de begiftigden tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. 27

28 Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen echtgenoten en samenwonenden toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Schenkingen aan echtgenoten of wettelijk samenwonenden van een onroerend goed dat bestemd is tot bewoning, zijn bovendien vrijgesteld van schenkingsrecht: tot euro tot euro extra wanneer het brutoaandeel per begiftigde niet meer bedraagt dan euro. Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Waals Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Waals Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. 28

29 Gedeelte van de schenking van 0, , , , , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten Wat is het tarief bij schenking van een woning aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Waals Gewest? Bij schenking aan een familielid in rechte lijn van het aandeel in volle eigendom van de schenker in een onroerend goed, dat geheel of gedeeltelijk tot bewoning is bestemd, dat gelegen is in het Waals Gewest, en waarin de schenker op het ogenblik van de schenking minstens 5 jaar zijn hoofdverblijfplaats heeft, wordt over het brutoaandeel van elk van de begiftigden tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. 29

30 Gedeelte van de schenking van 0, , , , ,01 Boven tot (inbegrepen) toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte In rechte lijn belasting over voorgaande gedeelten Schenkingen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) van een onroerend goed dat bestemd is tot bewoning, zijn bovendien vrijgesteld van schenkingsrecht: tot euro tot euro extra wanneer het brutoaandeel per begiftigde niet meer bedraagt dan euro. Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een broer of zus in het Waals Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een broer of zus in het Waals Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. 30

31 Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen broers en zussen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een oom, tante, nicht of neef in het Waals Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een oom, tante, nicht of neef in het Waals Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen oom of tantes en nichten of neven toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten

32 Wat is het tarief bij schenking van een onroerend goed aan een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende, familielid in rechte lijn, broer, zus, oom, tante, nicht of neef in het Waals Gewest? Bij schenking van onroerende goederen aan een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende, familielid in rechte lijn, broer, zus, oom, tante, nicht of neef in het Waals Gewest wordt over het brutoaandeel van de begiftigde tegen het volgende tarief registratie- of schenkingsrecht geheven. Gedeelte van de schenking van 0, , , ,01 Boven tot (inbegrepen) Tussen alle andere personen toepasselijk % op overeenstemmend gedeelte belasting over voorgaande gedeelten Kan ik een vermindering van schenkingsrecht genieten wanneer ik van een andere persoon dan een echtgenoot/samenwonende in het Waals Gewest een onroerend goed gekregen heb? De vermindering voor de begiftigde, die minstens 3 kinderen in leven heeft, bedraagt 2 % per kind dat de leeftijd van 21 jaar niet heeft bereikt, zonder dat deze vermindering 62 euro per kind mag overschrijden. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een echtgenoot/samenwonende in het Waals Gewest? In principe wordt een tarief van 3 % geheven op het brutoaandeel. Dit tarief is echter aan bepaalde voorwaarden onderworpen. Als die voorwaarden niet vervuld zijn, wordt het tarief voor schenking van onroerende goederen geheven. 32

33 Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een familielid in rechte lijn (kind, kleinkind, ouder, grootouder) in het Waals Gewest? In principe wordt een tarief van 3 % geheven op het brutoaandeel. Dit tarief is echter aan bepaalde voorwaarden onderworpen. Als die voorwaarden niet vervuld zijn, wordt het tarief voor schenking van onroerende goederen geheven. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een broer of zus, oom of tante, neef of nicht in het Waals Gewest? In principe wordt een tarief van 5 % geheven op het brutoaandeel. Dit tarief is echter aan bepaalde voorwaarden onderworpen. Als die voorwaarden niet vervuld zijn, wordt het tarief voor schenking van onroerende goederen geheven. Wat is het tarief bij schenking van roerende goederen aan een ander persoon dan een echtgenoot/samenwonende of een familielid in rechte lijn, een broer, zus, oom, tante, neef of nicht in het Waals Gewest? In principe wordt een tarief van 7 % geheven op het brutoaandeel. Dit tarief is echter aan bepaalde voorwaarden onderworpen. Als die voorwaarden niet vervuld zijn, wordt het tarief voor schenking van onroerende goederen geheven. 33

34

35 Wegwijs in schenkingen en nalatenschappen Nalatenschappen 35

36

37 Geblokkeerde bankrekeningen of kluizen Waarom wordt een bankrekening bij het overlijden geblokkeerd? Omdat bij het overlijden van de titularis van een rekening of kluis niet duidelijk is wie zijn rechtsopvolgers zijn, wordt die rekening of kluis door de bankinstelling (de zogenaamde derde houder van de tegoeden) geblokkeerd. Een blokkering van rekeningen en koffers op vraag van de administratie gebeurt slechts in één geval: indien één of meerdere erfgenamen in het buitenland wonen. Indien er geen erfgenamen in het buitenland wonen is er enkel een informatieverplichting opgelegd aan de derde houders: de tegoeden van de overledene of zijn echtgenoot kunnen worden uitbetaald of teruggegeven nadat de lijst waarop deze tegoeden staan vermeld (de zogenaamde lijst 201), werd overgemaakt aan de voormelde administratie. Hoe kan ik een rekening laten deblokkeren? Dit wordt geregeld door het Burgerlijk Wetboek. Er kan worden overgegaan tot de deblokkering op vertoon van: een akte van erfopvolging, opgemaakt door de notaris een attest van erfopvolging, afgeleverd door de ontvanger van een registratiekantoor De verklaring van erfrecht ondertekend door het gemeentebestuur, bij minieme bedragen, en de akte van bekendheid opgemaakt door de vrederechter zijn niet meer geldig voor de deblokkering. 37

38 De langstlevende partner (gehuwd of wettelijk samenwonend) kan tot de helft van het bedrag dat op alle rekeningen staat, tot een plafond van euro, als voorschot uitgekeerd krijgen om het hoofd te bieden aan dringende uitgaven, en dit zonder dat een attest of akte van erfopvolging (zoals in principe vereist is) dient te worden voorgelegd. Wat kost een akte of een attest van erfopvolging? De kosten voor de notariële akte van erfopvolging houden registratierechten (25 euro), rechten op geschriften (7,5 euro), erelonen en aktekosten van de notaris in. Het attest van erfopvolging afgeleverd door de ontvanger van het registratiekantoor is gratis. Is de ontvanger van een registratiekantoor altijd bevoegd? Vanaf 29 mei 2009 is de ontvanger van het registratiekantoor die het successiedossier van de overledene beheert, bevoegd om een attest van erfopvolging af te leveren, indien voldaan is aan de volgende voorwaarden: de nalatenschap wordt uitsluitend beheerst door de beschikkingen aangaande de wettelijke erfopvolging voorzien in het Burgerlijk Wetboek (m.a.w. indien de erflater een testament of om het even welke andere akte houdende laatste wilsbeschikkingen heeft opgemaakt of laten opmaken is de ontvanger niet bevoegd); de erflater heeft ook geen huwelijkscontract of een akte wijziging huwelijkse voorwaarden laten opmaken; er zijn geen onbekwame erfgenamen (minderjarige erfgenamen, onbekwaamverklaarden...). 38

39 Hoe kan ik een attest van erfopvolging aanvragen? Er zijn voor de erfgenamen twee manieren om een attest van erfopvolging aan te vragen: Eerste manier U neemt contact op met om het even welk registratiekantoor. Afhankelijk van de inlichtingen waarover u op dat moment beschikt, krijgt u van het registratiekantoor een aanvraagformulier dat niet vooringevuld is gedeeltelijk vooringevuld is volledig vooringevuld is Indien u onmiddellijk een volledig vooringevuld aanvraagformulier wenst te krijgen, raden wij u aan de volgende documenten mee te nemen naar het registratiekantoor: een origineel uittreksel uit de overlijdensakte afgeleverd door het gemeentebestuur; (een kopie van) het (of de) trouwboekje(s) van de overledene (in het bijzonder de bladzijden met de identiteit van de echtgenoten en de afstammelingen en de vermelding omtrent een huwelijkscontract); indien de overledene geen afstammelingen heeft nagelaten, daarenboven een kopie van het (of de) trouwboekje(s) van de ouders van de overledene en van zijn (half )broers en (half )zussen. In ieder geval moeten de volledige identiteitsgegevens van alle erfgenamen van de overledene voorkomen in het aanvraagformulier. De verklaringen die door de aanvrager worden gedaan in het aanvraagformulier moeten juist zijn en worden op eer gedaan. 39

40 Tweede manier U vult zelf een aanvraagformulier in via internet. Het aanvraagformulier staat op de startpagina van de toepassing Info-Successie. Via deze toepassing kan u ook het bevoegde registratiekantoor leren kennen. Ga naar de volgende link U bevindt zich nu op de startpagina van info-succ, klik op de link klik hier om een aanvraagformulier in te vullen. Er is ook een link naar de Franstalige en Duitstalige versies. Bewaar dit document op uw pc. Vul het formulier in en volg de instructies op het aanvraagformulier. Print het document, onderteken het en dien het in op een registratiekantoor. U kan bij om het even welk registratiekantoor terecht met dit document en de bijhorende stukken. Om de procedure te versnellen, raden wij u echter aan het document onmiddellijk aan het bevoegde kantoor te bezorgen. Hoe ken ik het bevoegde registratiekantoor? Houd volgende gegevens bij de hand: het nationaal nummer van de overledene (het nationaal nummer vindt u terug op de elektronische identiteitskaart en op de SIS-kaart van de overledene); de woonplaatsen waar de overledene gedurende de laatste vijf jaar voor zijn overlijden was ingeschreven in het bevolkingsregister met de respectievelijke periodes (begin- en einddatum van de inschrijving in het bevolkingsregister op een specifiek adres). Ga als volgt te werk: Ga naar de link: klik op Nederlandstalige versie. Klik op OK in de nu verschijnende pop-up. Geef in het invulvak het nationaal nummer in van de overledene. 40

41 Klik op dienst?. Vul in het deel Gegevens van de overledene naam, voornaam en overlijdensdatum van de overledene in. Vul in het deel Uw gegevens uw naam, voornaam en telefoonnummer in, en stip bij contact telefoon aan. Klik op (verder). Klik op de knop woonplaats toevoegen. Kies de eerste letter of het eerste teken van de gemeente of stad waar de overledene bij zijn overlijden ingeschreven was in het bevolkingsregister. Kies nu de juiste gemeente in het uitklapvenster eronder. Geef de datum vanaf wanneer de overledene op deze woonplaats ingeschreven was. Geef de datum tot wanneer de overledene op deze woonplaats ingeschreven was (overlijdensdatum). Klik op (terug). Vermeld via de knop woonplaats toevoegen alle plaatsen waar de overledene in de 5 jaar voor zijn overlijden zijn fiscale woonplaats had. Wanneer alle woonplaatsen toegevoegd zijn, druk dan op (verder). De gegevens van het bevoegd kantoor verschijnen op het scherm. U kan deze bladzijde afprinten via het menu Bestand, Afdrukken. Verlaat het programma. Wanneer krijg ik het attest van erfopvolging? De ontvanger levert het attest af met vermelding van het aandeel van ieder van de erfgenamen in de nalatenschap na: onderzoek van de gegeven stukken en inlichtingen; eventueel bijkomende inlichtingen te hebben opgevraagd; de documentatie van de administratie te hebben geraadpleegd; 41

42 bevestiging van het Centraal Register van Testamenten dat geen inschrijving op naam van de overledene bekend is; consultatie van het rijksregister. Stelt de bank zich in alle gevallen tevreden met het attest van erfopvolging? Als aan alle voorwaarden is voldaan en op vertoon van het attest van erfopvolging zal de bank akkoord gaan met de vrijgave van gelden, fondsen of waarden ingeschreven op naam van de overledene en/of zijn of haar echtgenoot. Zoals hoger vermeld is er voor de langstlevende partner (gehuwd of wettelijk samenwonend) geen attest of akte van erfopvolging vereist voor het bekomen van de helft van het bedrag dat op alle rekeningen staat en dat tot een plafond van euro. Elke bank behoudt zich echter het recht voor om elk gevolg te weigeren aan om het even welk attest van erfopvolging ingeval er een bankkoffer werd gehuurd door de overledene of zijn echtgenoot. Kan de ontvanger of de notaris weigeren om een attest of akte van erfopvolging op te maken? Zij kunnen dit weigeren indien zij aan de hand van de afgelegde verklaringen en de verrichte opzoekingen niet met zekerheid de erfgenamen kunnen aanwijzen. Is een attest of akte van erfopvolging voldoende voor de deblokkering van de banktegoeden? Deze documenten volstaan, maar voor de overdracht van de tegoeden op naam van de erfgenamen moet iedereen aanwezig zijn of moet u over de nodige volmachten beschikken. Neem contact op met uw bank voor de praktische schikkingen. 42

43 Overlijden en aangifte van nalatenschap WANNEER? Wanneer moet een aangifte van nalatenschap worden ingediend? Een aangifte van nalatenschap moet worden ingediend wanneer door een overlijden de goederen van de overledene worden verkregen door zijn erfgenamen of door in zijn testament aangeduide legatarissen. Moet er altijd een aangifte van nalatenschap worden ingediend? In principe is het indienen van een aangifte van nalatenschap verplicht. De administratie stelt zich soepel op en eist niet dat een aangifte wordt ingediend als de volgende 2 voorwaarden vervuld zijn: 1. de nalatenschap van de rijksinwoner bevat geen onroerende goederen en 2. er is geen successierecht verschuldigd. Binnen welke termijn moet de aangifte van nalatenschap worden ingediend? De termijn voor het indienen van de aangifte van nalatenschap wordt bepaald door de plaats van het overlijden. De berekening van de termijn gebeurt van datum tot datum te rekenen vanaf de dag van het overlijden. 43

44 De termijn bedraagt als het overlijden plaatsheeft 5 maanden in België 6 maanden in een ander Europees land 7 maanden buiten Europa Wanneer de laatste dag van de termijn samenvalt met een sluitingsdag van het registratiekantoor wordt de termijn verlengd tot de eerstvolgende openingsdag van het kantoor. Kan de indieningstermijn voor de aangifte van nalatenschap worden verlengd? De erfgenamen kunnen, in geval van ernstige moeilijkheden, een aanvraag tot verlenging doen bij het registratiekantoor waar de aangifte moet worden ingediend. Een dergelijke aanvraag is niet meer mogelijk wanneer de indieningstermijn voor de aangifte van nalatenschap al verstreken is. De verlenging van de indieningstermijn brengt in geen geval een uitstel van de betalingstermijn of van de intresten met zich mee. Wat gebeurt er wanneer de aangifte van nalatenschap laattijdig wordt ingediend? Wanneer de aangifte niet tijdig wordt ingediend, loopt iedere erfgenaam een boete op van 25 euro per maand vertraging. 44

45 WIE? Wie is verplicht de aangifte van nalatenschap in te dienen? De volgende personen zijn verplicht de aangifte van nalatenschap in te dienen: a) voor de nalatenschap van een rijksinwoner: de erfgenamen de algemene legatarissen. b) voor de nalatenschap van een niet-rijksinwoner: diegenen die de in België gelegen onroerende goederen verkrijgen die afhangen van de nalatenschap. Mag ik als erfgenaam zelf de aangifte van nalatenschap opstellen? Omdat het opstellen van de aangifte van nalatenschap een grondige kennis van het fiscaal en burgerlijk recht vereist, doen de erfgenamen meestal een beroep op een bevoegd persoon (bijvoorbeeld een notaris). Maar u mag als erfgenaam de aangifte van nalatenschap natuurlijk ook zelf opstellen. U kan op het registratiekantoor waar u de aangifte moet indienen inlichtingen krijgen over de wettelijke voorschriften waaraan de aangifte moet beantwoorden. De medewerkers van het registratiekantoor mogen echter niet meewerken aan het opstellen van de aangifte zelf. 45

46 HOE? Hoe moet de aangifte van nalatenschap worden opgesteld? Voor het opstellen van de aangifte moeten de erfgenamen een formulier gebruiken dat hen samen met de uitnodiging tot indiening van de aangifte wordt opgestuurd door het bevoegde registratiekantoor. Het is niet omdat u geen formulier heeft ontvangen dat u geen aangifte moet indienen. Het formulier is gratis te krijgen in elk registratiekantoor, maar kan ook worden gedownload via de website U gaat naar Myminfin zonder authentificatie en kiest het tabblad formulieren (onder gegevens en documenten) onder het thema Successierechten > Aangifte van nalatenschap. U heeft de keuze tussen een blanco aangifteformulier of een aangifteformulier met leidraad. Indien u zelf uw aangifteformulier downloadt, vraagt de administratie u wel om gebruik te maken van papier van goede kwaliteit. De individuele bladen moeten genummerd zijn en aan elkaar geniet. Onderaan het laatste blad wordt vermeld hoeveel bladen de aangifte telt: Deze aangifte bevat bladen. In de aangifte moeten alle gegevens worden opgenomen die de berekening van het successierecht mogelijk maken d.w.z. de juiste samenstelling van de nalatenschap, de waarde van de goederen, wie wat uit de nalatenschap verkrijgt, enz. WAT? Welke gegevens en goederen moeten worden aangegeven in de aangifte van nalatenschap? De volgende gegevens en goederen moeten worden vermeld in de aangifte van nalatenschap: de ondergetekenden of aangevers De aangifte van nalatenschap moet worden ondertekend door alle aangevers. 46

47 De aangevers vermelden hun naam, voornamen, rijksregisternummer (bij gebrek aan het rijksregisternummer hun woonplaats, geboorteplaats en -datum) en de relatie tot de overledene. Indien de aangevers gehuwd zijn, vermelden zij ook de naam en voornamen van hun echtgenoot of echtgenote. de overleden persoon De aangifte vermeldt de naam, voornamen, beroep, domicilie, geboorteplaats en -datum van de overledene. Ook de plaats en de datum van overlijden moeten worden vermeld. Ingeval de overledene een rijksinwoner betreft, moet de aangifte uitdrukkelijke melding maken van het adres, de datum en de duur van de vestiging van de verschillende fiscale woonplaatsen die de overledene gehad heeft in de periode van 5 jaar vóór zijn overlijden. de uitgesloten erfgenamen Indien de overledene in zijn wilsbeschikking of een contractuele beschikking erfgenamen heeft uitgesloten, moet de identiteit van deze uitgesloten erfgenamen in de aangifte worden vermeld. de erfgenamen, legatarissen of begiftigden Deze personen vermelden hun naam, voornamen, rijksregisternummer en wat door ieder van hen uit de erfenis wordt verkregen. de keuze van woonplaats De erfgenamen, legatarissen en begiftigden kiezen één adres waarnaar alle correspondentie wordt gestuurd. de schenkingen onder de levenden In de aangifte moet worden vermeld of de overledene aan zijn erfgenamen, legatarissen of begiftigden binnen de 3 jaar vóór zijn overlijden schenkingen heeft gedaan waarover ja dan neen schenkingsrecht werd geheven. 47

48 Indien dat het geval is, moet in de aangifte worden vermeld: wie de begunstigde van deze schenking was waarover schenkingsrecht werd of moet worden geheven d.w.z. het bedrag van de schenking Deze bepaling is ook van toepassing, ongeacht de datum van de akte, indien de schenking gedaan werd onder een opschortende voorwaarde die vervuld werd door het overlijden van de schenker of minder dan 3 jaar vóór dit overlijden. het vruchtgebruik In de aangifte moet worden vermeld of de overledene vruchtgebruik of met fideïcommis bezwaarde goederen had. Indien dit het geval is moet opgave worden gedaan van deze goederen moeten de personen worden aangeduid die tot het genot van de volle eigendom zijn gekomen of voordeel getrokken hebben uit het fideïcommis ten gevolge van het overlijden het huisraad/de inboedel Indien de overledene roerende goederen heeft nagelaten, moeten de aangevers in de aangifte vermelden of deze goederen wel of niet verzekerd waren tegen brand, diefstal of enig ander risico. Indien de goederen verzekerd waren, moeten voor alle op de overlijdensdag lopende polissen de volgende gegevens worden vermeld: de naam / benaming en het adres van de verzekeraar de datum en het nummer van de polis de verzekerde goederen en de verzekerde waarde De aangevers moeten ook uitdrukkelijk bevestigen dat naar hun weten de goederen geen voorwerp uitmaken van andere polissen. 48

49 het aan te geven actief Wanneer de overledene een Belgisch rijksinwoner (zie Lexicon p. 89) was, moet zijn hele vermogen, d.w.z. alle roerende en onroerende goederen in binnen- en buitenland, worden aangegeven. De nalatenschap van een rijksinwoner wordt belast met het successierecht. Opgelet! Ook goederen die niet behoren tot de nalatenschap van de overledene kunnen aan het successierecht onderworpen zijn: de roerende goederen die de overledene binnen de 3 jaar voor zijn overlijden heeft geschonken waarover geen schenkingsrecht geheven werd het kapitaal of de rente verkregen uit een door de overledene afgesloten levensverzekering Wanneer de overledene geen Belgisch rijksinwoner was, moet er enkel aangifte worden gedaan van zijn onroerende goederen in België. De nalatenschap van een niet-rijksinwoner wordt belast met het recht van overgang bij overlijden. Voor de roerende goederen moet, artikel per artikel, een nauwkeurige beschrijving en begroting worden gegeven. Voorbeelden van roerende goederen die deel uitmaken van het belastbaar actief zijn: bankrekeningen, koffers liggende gelden, kasbons, aandelen persoonlijke voorwerpen meubels verzamelingen auto s, caravans, boten Voor de onroerende goederen moet van ieder onroerend goed dat deel uitmaakt van de nalatenschap de kadastrale aanduiding (afdeling, sectie en perceelnummer) worden vermeld. 49

50 het passief (schulden, begrafeniskosten ) Wanneer de overledene een Belgisch rijksinwoner was, mogen bepaalde kosten en schulden worden afgetrokken van het belastbaar actief. Kosten en schulden die als passief kunnen worden ingebracht, zijn: de begrafeniskosten: - de lijkkist, de grafsteen - de kerkdienst, de doodsbrieven, het rouwmaal op de dag van de begrafenis schulden van de overledene die bestaan op het ogenblik van zijn overlijden: - de kosten van de laatste ziekte - de facturen van telefoon, water, gas, elektriciteit, belastingen Ook andere schulden kunnen als passief worden opgenomen. Voor iedere schuld moet de volgende gegevens worden vermeld: - de naam, voornamen en domicilie van de schuldeiser - de oorzaak van de schuld - de datum van de akte, zo er een bestaat. De erfopvolgers moeten het bestaan van de schuld, het bedrag ervan en het deel ten laste van de overledene kunnen bewijzen. De bewijsstukken moeten bij de aangifte van nalatenschap worden gevoegd. Voor de begrafeniskosten volstaan onkostennota s en facturen als bewijs. Wanneer de overledene geen Belgisch rijksinwoner was, kan in principe geen enkel passief worden afgetrokken. Vlaams Gewest: Als de overledene geen Belgische Rijksinwoner was, maar zijn domicilie of zetel van vermogen gevestigd was binnen de Europese Economische Ruimte, kan het passief (schulden) waarvan de erfopvolgers het bewijs leveren dat ze specifiek werden aangegaan om onroerende goederen te verwerven of te behouden, in aanmerking worden genomen. Waals Gewest: Alle schulden die in het bijzonder betrekking hebben op in België gelegen onroerende goederen kunnen als passief in aanmerking worden genomen. 50

51 Wie bepaalt de waarde van de goederen uit de nalatenschap? Het zijn de erfgenamen die de waarde van de goederen moeten schatten. De waarde van de goederen die moet worden aangegeven is de verkoopwaarde op de dag van het overlijden. Voor onroerende goederen die in België gelegen zijn, zijn er 2 manieren om de waarde te bepalen: 1. De erfgenamen maken zelf op basis van recente gegevens (bijvoorbeeld de verkoopprijs van vergelijkbare goederen in dezelfde omgeving) een schatting. Wanneer de administratie vindt dat een goed te laag werd geschat in de aangifte van nalatenschap brengt zij haar eigen schatting ter kennis van de erfgenamen. 2. De erfgenamen laten op hun kosten de verkoopwaarde van de goederen door 1 of 3 deskundigen schatten. Deze methode wordt voorafgaande schatting genoemd. De schatting moet tijdig (d.w.z. vóór de indiening van de aangifte en uiterlijk vóór het verstrijken van de indieningstermijn) worden aangevraagd. U doet deze aanvraag door een aangetekende brief te richten aan de ontvanger van het registratiekantoor waar de aangifte van nalatenschap moet worden ingediend. De door de deskundigen vastgestelde waarde is bindend voor de aangevers en de administratie. Er kan dus geen meerwaarde worden gevestigd op goederen die volgens deze procedure zijn geschat. WAAR? Waar moet de aangifte van nalatenschap worden ingediend? a) De overledene is een rijksinwoner. De aangifte van nalatenschap van een rijksinwoner moet worden ingediend in het registratiekantoor dat bevoegd is voor de plaats waar de overledene zijn laatste fiscale woonplaats (zie Lexicon p. 93) heeft gehad. 51