HOLLANDSE WATERLINIES W ATER ALS VERDEDIGINGSMIDDEL

Transcriptie

1 HOLLANDSE WATERLINIES W ATER ALS VERDEDIGINGSMIDDEL

2 2 Klik op een hoofdstuktitel om er rechtstreeks heen te gaan INHOUD Hollands water: vriend én vijand 3 De natte grens van een machtig rijk 5 Veilig binnen de slotgracht 8 Water helpt de watergeus 11 Niet reddeloos: de Oude Hollandse Waterlinie bewijst haar diensten 13 Van de oude naar de nieuwe linie 15 De Nieuwe Hollandse Waterlinie in actie 18 Waterlinies nu: cultureel erfgoed 20 Colofon 22

3 3 Veroverd op het water. Windmolens, zoals deze bij Kinderdijk, zijn terecht een symbool van Holland: zonder bemaling was het grootste deel ervan niet bewoonbaar geweest. Hollands water: vriend én vijand Hollanders en het water: ze hebben al heel lang een innige relatie met elkaar, al is die wel erg wisselvallig. Holland is gevormd door het water, door aanslibbing vanuit de zee en de rivieren. De inwoners hebben hun bestaan en welvaart mede aan het water te danken. Voor de handel, landbouw en visserij, maar ook voor drinkwater en recreatie zijn ze erop aangewezen. Aan de andere kant moesten ze dat water ook altijd in bedwang houden en er soms hard tegen vechten. Nog steeds houden dijken dreigend water buiten en werken gemalen overtollig water weg. Het water was altijd vriend én vijand. Het water kon ook een bondgenoot zijn in tijden van strijd. In de vele grote en kleine oorlogen die ze hebben gevoerd tegen elkaar, tegen hun buren en tegen buitenlandse invallers, hebben de Hollanders vaak gebruik gemaakt van het water als defensief hulpmiddel. Dat hadden ze hard nodig, want Holland is een kwetsbaar, klein land dat zelf geen grote legers op de been kon brengen en zelf zelden tot de aanval overging.

4 4 Groot geworden door het water. Door de gunstige ligging aan zee en aan de Rijn-Maasdelta kon Holland een speler worden op het economisch wereldtoneel. Tegen de meestal veel grotere vijandelijke legers kon Holland zich wel proberen te verdedigen. En niets was daarbij zo efficiënt als het water. Hoe de inwoners van Holland geleerd hebben om zich te verdedigen met behulp van het water, welke successen ze behaalden en welke teleurstellingen ze daarbij ondervonden, en waarom water tegenwoordig geen rol meer speelt in dat opzicht, dat alles vormt een boeiend hoofdstuk in de geschiedenis van Holland. Verdedigd door water. De vesting Nieuwpoort aan de Lek vormde in de 17de en 18de eeuw één van de toegangspoorten tot het hart van Holland.

5 5 De natte grens van een machtig rijk De eersten in onze streken die water bij hun oorlogvoering gebruikten, waren geen inwoners maar bezetters: de Romeinen. Hun legers veroverden rond het begin van de jaartelling het hele gebied dat nu Nederland is. Het ging ze niet om het land zelf, maar om de uitvalsbasis die het vormde naar het oosten. Romeinse soldaten aan de limes, de tegenwoordige Oude rijn. Zuid-Holland anno 200. Het grootste deel (het Groene Hart ) is nog onbewoonbaar moeras. Langs de Oude Rijn hebben de Romeinen hun gefortificeerde grenslinie ingericht. Daar woonden de echte tegenstanders van de Romeinen, de gevreesde, ongrijpbare Germaanse stammen. Om die te onderwerpen, werd een complete militaire infrastructuur aangelegd. De grote rivieren en meren dienden als transportroutes voor troepen en voorraden. Heel belangrijk was de Oude Rijn, die van Lobith naar Katwijk aan Zee dwars door het pas veroverde land stroomde. Langs die route legden de Romeinen al in het begin van de eerste eeuw militaire steunpunten aan. Halverwege die eeuw gaf het Romeinse opperbevel, Zo zag een groot deel van Zuid- Holland er tussen 5000 vóór en 1000 na Christus uit: een onbegaanbaar, met water verzadigd hoogveenmoeras.

6 6 Fort aan de rivier. Ter hoogte van Zwammerdam lag een kleine Romeinse versterking op de zuidelijke oeverwal van de Oude Rijn. Het was een schakel in de keten van de grensverdediging. V-vormige grachten omgaven ieder Romeins fort. Bij opgravingen in Woerden werden de houten beschoeiingen van zo n gracht aangetroffen. na diverse opstanden, het land ten noorden van de Oude Rijn op. Vanaf dat moment werd de rivier een echte grens; een brede, natuurlijke barrière tegen vijandelijke invallen. Latere historici hebben aan de grens van het Romeinse rijk de naam limes gegeven, dat grens of grenspad betekent. Zelf hebben de Romeinen de grens in onze streken vermoedelijk ripa genoemd: de oever. Forten en wachttorens op de zuidelijke oever hielden de overkant in de gaten. De forten zelf waren omgeven door grachten. Duizenden soldaten van verschillende afdelingen infanterie en cavalerie hielden zich binnen de wallen gereed om aanvallen af te slaan. Die aanvallen, zo dachten

7 7 de Romeinen, zouden waarschijnlijk worden uitgevoerd vanaf het water. Vanuit de kreekjes die door de noordelijke moerassen voerden, zou de geheimzinnige vijand in bootjes op komen dagen. De forten werden dan ook meestal gebouwd tegenover de plek waar stroompjes als de Meije of de Zijl in de Oude Rijn uitmondden. Resten ervan zijn opgegraven bij Zwammerdam, Leiden, Valkenburg, Alphen aan den Rijn en Bodegraven. Het was allemaal heel vernuftig bedacht - maar wat de Romeinen zo vreesden, gebeurde voor zover we weten, nooit. Er zijn geen aanwijzingen dat aanvallers op die manier de De Oude Rijn was voor de Romeinen niet alleen een grenslinie, maar ook een aanvoer- grens probeerden over te steken. Intussen bleef het leger twee eeuwen lang werken aan route. Houten schepen zoals deze, opgegraven bij Zwammerdam, voorzagen de grens- het verdedigingssysteem, wat in dit natte land geen kleinigheid was. De rivier trad forten van voorraden en bouwmateriaal. regelmatig buiten zijn oevers en richtte vernielingen aan die steeds moesten worden hersteld. De veiligheid die de rivier bood, moest duur worden betaald. Tussen Leiden en Naaldwijk lag in de Romeinse tijd het Kanaal van Corbulo, een binnenroute tussen de Oude Rijn en de Maasmond. De veldheer Corbulo had het kanaal laten aanleggen op de grens van de droge kuststrook en het hoogveenmoeras.

8 8 Tenslotte speelde waarschijnlijk ook piraterij een rol bij de ondergang van de limes in westelijk Nederland. Gewapende benden uit Oost-Friesland landden rond het jaar 175 op de kusten van het huidige België en Noord-Frankrijk, waarna de Romeinen ook langs de kust versterkingen gingen bouwen. Sporen ervan zijn terug-gevonden onder het duinzand bij Den Haag en op Goeree. Daarnaast zijn er aanwijzingen dat het land in de loop van de derde eeuw steeds natter werd. Of dat een reden was om het helemaal op te geven, is niet zeker. In ieder geval trok na ongeveer 250 het leger weg, en de meeste bewoners gingen mee of gingen hier ten onder. In de duistere Middeleeuwen lagen de oude forten er Standbeeld van Corbulo in vervallen en eenzaam bij. Wie maar Voorburg, gemaakt door wilde, kon zó de rivier over trekken. Albert ter Mote. Veilig binnen de slotgracht Het duurde eeuwen voordat Zuid-Holland weer enigszins bewoond raakte, en daarna nog weer lange tijd voordat men het nodig vond om de eigen woonplaats te verdedigen. Waarschijnlijk hebben er in de tijd van de Vikingen, tussen 800 en 1000, grote ronde versterkingen gelegen bij Naaldwijk en Rijnsburg, en daar zullen ook wel grachten omheen hebben gelegen. Veel weten we van die vroege burchten niet af. Pas na ongeveer 1100 verschenen op verschillende plekken de eerste kasteeltjes. Dat waren toen nog niet meer dan kunstmatige heuveltjes van een paar meter hoog, met houten of (later) stenen torens erop. Daar kon de plaatselijke kasteelheer zich met zijn familie en een paar gewapende knechten terugtrekken als zijn hofstee door een rivaal werd overvallen. Tegen zwaardere aanvallen door een grotere strijdmacht met In de Vroege Middeleeuwen (tussen 700 en 1000 na Christus) was het Romeinse Kanaal van Corbulo nog steeds (of weer) in gebruik. Bij Leiden werden de houten beschoeiingen van de kanaalmonding opgegraven.

9 9 Een mottekasteel staat op een kunstmatig heuveltje (een motte). Hier een impressie van de Leidse Burcht rond De Burcht lag op een strategische plek aan de Oude Rijn. belegeringswerktuigen waren deze torentjes niet bestand en na 1250 werden ze niet meer gebouwd. De edelen en ridders pakten het toen grootser aan en lieten zware, bakstenen burchten bouwen. Die waren veel te zwaar voor de kleine heuveltjes en ze verrezen dus noodgedwongen op het vlakke maaiveld. Men De Leidse Burcht anno nu. koos daar dan wel speciale plaatsen voor uit: droge terreinen temidden van moeras of water. De natte omgeving hield belegeraars op veilige afstand en het kostte hun veel moeite om dicht bij de muren te komen. Het waterkasteel is geen Hollandse of Nederlandse uitvinding, maar wel speelt het water bij bijna alle middeleeuwse Nederlandse burchten een De ruïne van Teijlingen bij Lisse is een goed voorbeeld van een Hollands kasteel: gebouwd op het maaiveld, omgeven door water.

10 10 Bij een ander middeleeuws kasteel, Polanen bij Delft, had men te kampen met slecht doorstromend grachtwater. Dat was niet het enige probleem: bij een beleg werd het ingenomen en verwoest, en de muren van de hoofdtoren kwamen in de gracht terecht. Ook met een gracht was een kasteel niet onkwetsbaar! belangrijke rol. In alle gevallen vormt een gracht de eerste verdedigingslinie. Dat gaf nog wel eens problemen, hoe zorgvuldig de locatie ook was uitgezocht. Het water moest hoog genoeg blijven staan om zijn defensieve functie te kunnen vervullen, maar moest ook dóórstromen om te voorkomen Door de groeiende ervaring met waterbeheersing kon steeds meer land op dat de bewoners het water worden gewonnen. last kregen van stank en muggen. Bij opgravingen is regelmatig gebleken hoeveel moeite de kasteelheren hadden om het water te beheersen. Toch deed men op dat gebied in de loop van de Middeleeuwen veel ervaring op. Een ingewikkeld systeem van windmolens, ringvaarten, boezems, sluizen en dijken hield het land droog en droeg sterk bij aan zijn welvaart. Wat de Romeinen met al hun technisch vernuft nooit helemaal onder de knie hadden gekregen, lukte de Hollanders heel aardig: het water naar hun hand zetten. Dat zou ze in allerlei omstandigheden goed van pas komen.

11 11 Water helpt de watergeus Toen in 1568 de Opstand van de Nederlanden tegen de Spaanse heer schappij uitbrak, hadden de middeleeuwse kastelen veel van hun defensieve betekenis verloren. Zelfs de sterkste burcht was niet opgewassen tegen de kanonnen die vanaf de veertiende eeuw waren ontwikkeld. Ook de muren die ter verdediging om de steden waren opgetrokken, waren daar niet tegen bestand. Nieuwe vestingwerken, slim uitgedacht en voorzien van ondoordringbare aarden wallen, vulden de oude stadsmuren aan. Toch zouden de Nederlan-ders militair weinig tegen de Spaanse legers hebben kunnen uitrichten, als ze niet hun mach-tige bondgenoot te hulp hadden geroepen: het water. Toen een troep Watergeuzen op 1 april 1572 Brielle verraste en innam, kwamen er al snel Spaanse troepen in actie om de stad te Op 1 april... Geuzen marcheren Brielle binnen. Door de achterliggende polders onder water te laten lopen, hielden de Geuzen de toesnellende Spaanse troepen op veilige afstand. heroveren. De stadstimmerman stak daar een stokje voor door een belangrijke sluis te vernielen, waardoor een aangrenzende polder onder water liep. De Spanjaarden deinsden terug en Brielle bleef voorgoed in Hollandse handen. Deze truc werd het jaar daarop opnieuw Het Spaanse leger blaast de af-tocht voor Leiden als grote delen van Rijnland blank komen te staan. Een ramp voor de boeren, maar een militair succes voor de Hollanders.

12 12 toegepast bij Alkmaar, en weer een jaar later bij Leiden. Dat is wel het beroemdste geval. Iedereen kent het verhaal van de Geuzen die met platbodems dwars door de polders voeren om de uitgehongerde stad te ontzetten. Het gebruik van die speciale vaartuigen was noodzakelijk, want dat was het geheim van de onderwaterzettingen of inundaties: dat het water te hoog stond om er gemakkelijk Met platboomde vaartuigen nadert het ontzettingsleger van de Prins van Oranje de uitgehongerde stad Leiden. Grootscheepse inundaties werden een vast onderdeel van de oorlogsvoering in de Lage Landen. doorheen te kunnen waden, maar te laag om er met gewone schepen te kunnen varen. De Spanjaarden vonden nooit een antwoord op deze Hollandse zet. Toch waren inundaties geen populaire maatregel. De Leidenaren waren gered en Holland hield zich staande in de ongelijke strijd, maar de boeren in Delfland, Rijnland en Schieland leden geweldig veel schade. Toen de strijd in Holland gewonnen was en de oorlog elders werd voortgezet, nam het bestuur de gelegenheid te baat om de grenzen van het gewest voor nieuwe invallen af te grendelen. Samen met Utrecht werkte men aan een echte verdedigingslinie, waarbij gebruik werd gemaakt van het vele water in deze streken. Fortificaties op zwakke punten en het onder water zetten van tussenliggend terrein maakten deel uit van de Militaire nood breekt wetten: boeren plannen. Die werden echter niet tot uitvoering worden verplicht aan het spitten gezet om gebracht, want het Spaanse gevaar nam af en er hun land onder water te helpen lopen. werd niet meer in het westen gevochten. Alleen in 1629 dreigde er nog even een Spaanse inval. Toen werd de Utrechtse waterlinie wel degelijk in allerijl in staat van paraatheid gebracht. Maar weer week het gevaar, en nu voorgoed. De bevolking van Utrecht had echter zwaar geleden en dat gewest werkte niet meer met de Hollanders mee aan een gemeenschappelijke defensie. Zo ontstond het plan voor een Hollandse waterlinie, die alleen het westen van de jonge Republiek zou beschermen.

13 13 Niet reddeloos: de Oude Hollandse Waterlinie bewijst haar diensten De Republiek sloot in 1648 vrede met Spanje en verkreeg daarmee haar zelfstandigheid. Nog geen vijfentwintig jaar later werd die ernstig bedreigd, toen Franse en Duitse legers de grenzen overschreden. Alleen de Waterlinie stond in dat 'rampjaar' 1672 tussen de vijand en het belangrijkste deel van de Republiek, het gewest Holland. Wat zo lang geleden was voorbereid, werd nu in praktijk gebracht. De tachtig kilometer Een gordel van water tussen lange ruggengraat van Zuiderzee en Maas beschermde de Waterlinie werd Holland in 1672 tegen de Franse gevormd door de laag aanval vanuit Gelderland en gelegen polders tussen Utrecht. Alleen ter hoogte van Muiden en de Biesbosch. Aaneengesloten Gouda was de Oude Hollandse Waterlinie erg smal. polders die ongeveer hetzelfde niveau hadden, waren gegroepeerd in van elkaar afgescheiden kommen. Door een uitgekiend systeem van sluizen kon men het peil van het binnenwater opvoeren vanuit de Zuiderzee en de grote rivieren. Vervolgens liet In de winter van 1672 braken de Fransen bij Nieuwerbrug door de Waterlinie heen. Ze moesten zich terugtrekken, maar reageerden zich gruwelijk af in Bodegraven en Zwammerdam.

14 14 men het water weer via kleinere sluizen de kommen in lopen, en wel tot kniehoogte - zo n cm. Dat was genoeg om soldaten het vlot opmarcheren te beletten en om sloten en obstakels onzichtbaar te maken. Het plan werkte. Het kleine Staatse leger onder commando van de kersverse jonge stadhouder Willem III trok zich terug achter de watervlakten en verdedigde met succes de zwakke plekken. De strijdmacht van de Franse koning Lodewijk XIV stond Plattegrond van vestingstad Gorinchem getekend door Isaac Tirion. daar machteloos tegenover. Alleen in de winter van zag een legertje Fransen kans om over de bevroren inundaties langs de Oude Rijn Holland binnen te dringen. Maar plotseling invallende dooi dreef de invallers terug. Mogelijk uit frustratie koelden de Franse troepen hun woede op weerloze burgers van Bodegraven en Zwammerdam, op een manier die herinneringen opriep aan de gruwelen uit de Tachtigjarige Oorlog. We hebben aan dit drama wel een monument van blijvende waarde te danken: het fort Wierickerschans bij Nieuwerbrug, dat in 1673 speciaal werd gebouwd om een volgende invasie op deze zwakke plek in de Waterlinie te voorkomen. Na stug volhouden achter de Waterlinie en elders, en na overwinningen op zee tegen de Engelsen, kwam de Republiek gehavend Ook de vestingwerken rond de binnenstad van Gorinchem zijn zichtbare en monumentale overblijfselen van de tijd dat dit onderdeel was van de Oude Hollandse Waterlinie.

15 15 maar zelfstandig uit de oorlog. Het defensieve denken werd versterkt door het succes van de Waterlinie, die in de jaren die volgden verder werd geperfectioneerd en aangevuld met een veelheid aan forten en vestingen. Een deel van de infrastructuur van inundatiekanalen, sluizen, duikers en keerkaden is tot op de dag van vandaag behouden gebleven. Zo loopt nog steeds een inundatiekanaal vanaf de Lekdijk door de vesting Nieuwpoort, kennen we de befaamde Goejanverwellesluis in Hekendorp en de zogenoemde Prinsendijk, een keerdijk voor inundatiewater van bijna 9 km lengte, achter het fort Wierickerschans. Daarnaast herinneren de vestingsteden aan de achttiende-eeuwse uitbouw van de linie. Voorbeelden in Zuid-Holland zijn Gorinchem, Nieuwpoort en Schoonhoven, waar de oude wallen, arsenalen en kazernes getuigen van hun vroegere militaire betekenis. Winter 1795: het revolutionaire Franse leger trekt over de bevroren Maas bij Kralingse Veer en toont zo de zwakte van de Waterlinie aan. Van de oude naar de nieuwe linie Een goed defensief systeem is mooi, maar als dat niet wordt gecombineerd met een vastberaden strijdmacht, heeft het niet zoveel zin. In de achttiende eeuw ging de Republiek meer en meer op Cornelis Kraijenhoff ( ) haar linies en vestingen was een veelzijdig man: arts, vertrouwen en verwaarloosde haar leger. In latere militair. Zijn erfenis is de natuurkundige, ingenieur en confrontaties met Fransen Nieuwe Hollandse Waterlinie, en Engelsen delfde de waarvoor hij begin 19de eeuw Republiek steeds weer het het concept bedacht en die hij onderspit, en toen de later ontwierp.

16 16 De historische waterlinies op de kaart. De Stelling van Amsterdam was ook een idee van Kraijenhoff en was bedoeld als laatste toevluchtsoord. De Grebbelinie was al in de 18de eeuw ingericht en speelde een strategische rol in 1940 en (als de Duitse 'Pantherstellung') in Franse revolutionaire legers in 1794 de grenzen overschreden, boden de Nederlandse troepen nauwelijks weerstand. De Waterlinie bood geen bescherming zoals in Misschien wisten de Fransen nog, hoe de Hollandse inundaties bij strenge vorst nutteloos werden. In ieder geval trokken ze moeiteloos over het ijs richting Den Haag en Amsterdam en hielpen daar de nieuwe 'Bataafse' republiek te vestigen. Ruim 15 jaar later lijfde Napoleon die republiek in bij Frankrijk. Hoewel het een uithoek van zijn keizerrijk was, had Nederland in militair opzicht wel zijn belangstelling. Zo gaf hij hoogstpersoonlijk aanwijzingen voor de aanleg van een nieuwe, betere Waterlinie om Amsterdam te beschermen. De Nederlander Cornelis Kraijenhoff, een militair ingenieur, gaf hem daarbij advies. Toen Napoleons troepen in 1814 Eén van de prachtige Waterliniefietsroutes gaat over de uit de 13e eeuw stammende Diefdijk langs de Linge en komt onder meer langs Fort Asperen. Daar is gelegenheid om te eten en te drinken. Ook zijn er regelmatig culturele manifestaties. Fort Asperen is één van de vele forten in de Nieuwe Hollandse Waterlinie.

17 17 Expositie in het Fort aan den Hoek van Holland, dat in 1889 in gebruik werd genomen en dat de Nieuwe Waterweg tegen aanvallen moest beschermen. verdreven waren en het Koninkrijk der Nederlanden werd gesticht, nam de nieuwe koning Willem I de Franse plannen over, en Kraijenhoff mocht ze uitvoeren. Zo ontstond begin negentiende eeuw de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Die lag ten oosten van de oude Waterlinie en dekte heel Noord-en Zuid-Holland en ongeveer de helft van de provincie Utrecht. Dit economisch belangrijke gebied werd vanaf 1874 aangeduid als de Vesting Holland. De linie die de Vesting beschermde is 85 km lang en ligt voornamelijk op het grondgebied van de provincies Noord-Brabant, Gelderland, Utrecht en Noord-Holland. In de provincie Zuid-Holland liggen alleen de imposante Diefdijk, een keerdijk op de grens met Gelderland, en de vestingstad Gorinchem. Beide elementen waren ook onderdeel geweest van de oude Waterlinie. Sterker dan door de oude linie wordt het landschap van de nieuwe Waterlinie gekenmerkt door fortificaties: tachtig in totaal, nog afgezien van kleinere bunkers, mitrailleurnesten en schuilplaatsen uit later tijd. Waar wegen en spoorlijnen van oost naar west door de linie liepen (de zogenaamde accessen, toegangspoorten ), werden forten gebouwd. Die konden oprukkende vijandelijke troepen onder vuur nemen. Het was weer allemaal slim bedacht, maar het werk aan de nieuwe linie was eigenlijk nooit af. De negentiende eeuw was een tijd van oorlogen én van snelle technische ontwikkelingen. Steeds sneller werden de vuurwapens verbeterd en hun vernietigende kracht vergroot. Daardoor waren de met veel kosten en moeite aangelegde versterkingen van de Waterlinie alweer verouderd, zodra ze waren afgebouwd. Aan de Nieuwe Hollandse Waterlinie is dan ook tot aan de Tweede Wereldoorlog gewerkt, wat omgerekend vele miljarden euro s heeft gekost. Het is een van de grootste en duurste projecten die ooit in Nederland is gerealiseerd.

18 18 De Nieuwe Hollandse Waterlinie in actie Nederland, met zijn kleine leger, vertrouwde voor zijn verdediging sterk op de Waterlinie. Toch waren er ook twijfels: omstreeks 1900 begon men zich af te vragen of de linie het zou houden tegen een vijandelijke aanval - toen al werd aan het sterke Duitse leger gedacht. Maar er was geen goed alternatief. Daarom was men voortdurend bezig om de Waterlinie aan de eisen van de moderne oorlogvoering aan te passen. In de Eerste Wereldoorlog was Nederland neutraal. Legereenheden hielden de forten in de Waterlinie bezet. De inundaties werden wel voorbereid maar nooit uitgevoerd. Na 1918 werd er door bezuinigingen weinig aan het onderhoud van de linie gedaan, tot er in de jaren dertig weer oorlog dreigde. Opnieuw werd de Waterlinie ingericht om het westen Om eventuele (Duitse) aanvalsplannen te van het land te beschermen. ontmoedigen, verspreidde het Nederlandse Pas op het allerlaatst, in februari 1940, leger persfoto s die de defensieve waarde van besloot het Nederlandse opperbevel de de Waterlinie duidelijk moesten maken. verdediging meer oostelijk te voeren,in de Grebbelinie. Toen het Duitse leger op 10 mei aanviel en daar na vier dagen doorheen brak, trok het Nederlandse leger zich alsnog terug op de Waterlinie. De soldaten en officieren waren geschokt door de slechte staat waarin de forten, stelling- Ook de enige Nederlandse tank werd ingezet voor de propagandafoto s. De Duitsers stuurden in mei 1940 hun tanks dan ook door Noord-Brabant.

19 19 Begin 1945 zetten de Duitsers grote stukken van West-Nederland onder water om de geallieerde opomars te vertragen. Op deze luchtfoto is de verdronken polder Braband bij Spijkenisse te zien. en en inundaties verkeerden. Noch het leger, noch de linie werden echter op de proef gesteld want Nederland staakte de strijd op 14 mei, na het bombardement op Rotterdam. De Waterlinie heeft zich dus nooit in de strijd kunnen bewijzen. In feite was de rol van de ingenieus uitgedachte, peperdure De Duitse bezetter bouwde de verdediging van de Nederlandse kust uit tot de Atlantikwall. Een uitkijkpost tuurt vergeefs uit naar de geallieerde landingsvloot. linie voorgoed uitgespeeld. De rol van het water als verdedigingsmiddel echter niet! Meer dan de Nederlanders profiteerden de Duitsers van dit middel, toen zij vanaf eind 1944 zelf de Vesting Holland moesten verdedigen. Grote stukken land werden toen onder water gezet, wat de geallieerde opmars vertraagde en veel schade aanrichtte. Aan de andere kant bleef Nederland zo veel strijd in een dichtbevolkt gebied bespaard, en de geallieerden wonnen de oorlog tóch wel, zij het op een ander strijdtoneel. Nog een ironie van de geschiedenis is de dure waterlinie die de Duitsers zelf aanlegden langs de Hollandse kust, de Atlantikwall. Net als onze Waterlinie is die nooit gebruikt; geen schot is vanuit de honderden bunkers gelost op een geallieerde invasievloot. Die verscheen voor de kust van Normandië, en al lagen ook daar formidabele obstakels, de afloop is bekend. Na de oorlog bleek de Atlantikwall te groot en te solide om helemaal op te ruimen. Overal in de duinen zijn dan ook nog bunkers en tankversperringen te zien.

20 20 Waterlinies nu: cultureel erfgoed Na de Tweede Wereldoorlog bleef de Waterlinie nog korte tijd een rol spelen bij het denken over de Nederlandse defensie, maar al snel werd dat idee opgegeven. De forten werden opslagplaatsen van het leger. En dat leger ging zich steeds meer op andere taken richten, steeds verder van huis. Wat overbleef, was Toch nog nuttig: de oude Duitse bunkers bieden, net als de forten van de Waterlinie, een overwinteringsplaats aan allerlei soorten vleermuizen. een uniek, door militair ingrijpen bepaald landschap. Sinds een aantal jaren staan de verschillende Waterlinies - de Oude en Nieuwe Hollandse Waterlinie, maar ook de limes en de Atlantikwall - sterk in de belangstelling van planologen en Het kruithuis van fort Wierickerschans. monumentenzorgers. Vooral de Nieuwe Hollandse Waterlinie biedt hier goede mogelijkheden, omdat ze tamelijk gaaf behouden is gebleven. Forten, oude en nieuwe versterkingen, sluizen en De 17de-eeuwse Wierickerschans bleef tot diep in de 20ste eeuw in gebruik bij het leger. Het in het landschap verscholen fort heeft daarom zowel een grote historische- als landschappelijke waarde.

21 21 Fort Wierickerschans is nu een informatiecentrum van Staatsbosbeheer en toneel van alle mogelijke (historische) evenementen. andere installaties herinneren aan eeuwenlange, vergeefse voorbereiding op een vijandelijke aanval. Nu zijn ze van belang voor recreatie en natuur en milieu: wandelaars en andere toeristen profiteren van de historische bouwwerken en structuren; vogels en vleermuizen huizen in de begroeide restanten en ontoegankelijke gewelven van de oude versterkingen. Kennis van de Waterlinies doet ons beseffen in wat voor een bijzonder landschap we Van defensie naar recreatie: fietsers en wandelaars genieten van het kleinschalige Hollandse landschap dat juist in het Waterliniegebied zo goed bewaard is gebleven.

22 22 wonen en leven. In is een uitgebreid onderzoek naar de Oude Hollandse Waterlinie uitgevoerd, en de Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in 2009 in haar geheel tot Rijksmonument verklaard. De waterlinies en de daarbij behorende voorzieningen en vestingsteden maken tegenwoordig deel uit van cultuurhistorische hoofdstructuren die richtinggevend zijn bij de vraag hoe ons natte en dichtbevolkte land in de toekomst verder ingericht zou moeten worden. Dat is ook een reden waarom de Provincie Zuid- Holland voor het Themajaar 2010 de Waterlinie tot onderwerp heeft gekozen. Colofon Deze publicatie is in het kader van het provinciale themajaar 2010 Leve de Vaarwegen en Waterlinies! in samenwerking met ProBiblio gerealiseerd door het Provinciaal Historisch Centrum van het Erfgoedhuis Zuid-Holland. Tekst en beeldredactie: Evert van Ginkel, TGV teksten en presentatie Leiden i.s.m. Provinciaal Historisch Centrum / Erfgoedhuis Zuid-Holland. Beeldresearch: TGV teksten en presentatie; Hans Bakker, PHC/Erfgoedhuis Zuid-Holland. Vormgeving: Bannink Publiciteit, Leimuiden Illustraties: Paul Paris, Amstelveen; Olav Odé, Hilversum; Ulco Glimmerveen, Dwingeloo; BiaxConsult, Zaandam; Hazenberg Archeologie, Leiden; Amsterdams Archeologisch Centrum; TGV teksten en presentatie, Leiden; Erfgoedhuis Zuid-Holland; Idde Lammers, Den Haag; Afdeling Archeologie Gemeente Delft; C. van Hees; Aeroview Rotterdam; G.W.M. Gussenhoven. Indien van één of meer foto s de rechthebbenden niet zijn vermeld zijn deze ons onbekend; wij verzoeken hen contact met ons op te nemen. Voor meer vragen: Provinciaal Historisch Centrum / Erfgoedhuis Zuid-Holland Bezoekadres: Oude Delft 116, 2611 CG Delft Postadres: Postbus 3092, 2601 DB Delft T secr@erfgoedhuis-zh.nl, Website: Leve de Vaarwegen en Waterlinies! themajaar 2010 provincie Zuid-Holland Het Erfgoedhuis Zuid-Holland is het provinciaal kennis-, informatie- en servicecentrum op het gebied van het erfgoed en uitvoerder van het cultuurbeleid van de Provincie Zuid-Holland. Het werk van het Erfgoedhuis wordt mede mogelijk gemaakt door financiële steun van de Provincie Zuid-Holland.