Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21 e eeuw. Databank Effectieve sociale interventies

Transcriptie

1 Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21 e eeuw Databank Effectieve sociale interventies

2 Deze methodebeschrijving is gemaakt door: Mara Verduin MOVISIE Mara Verduin is projectassistent Effectieve sociale interventies van de afdeling Trends en Onderzoek van MOVISIE. December 2009 Voor meer methodebeschrijvingen en eventuele vragen en/of reacties kunt u terecht bij: Het werkblad dat gebruikt is voor deze methodebeschrijving, is deels gebaseerd op het Werkblad beschrijving interventie van het Nederlands Jeugdinstituut (NJi) en het RIVM. 2 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

3 Inhoudsopgave Inleiding: leeswijzer 04 Samenvatting Beschrijving methode 1.1 Probleemomschrijving Doel van de methode Doelgroep van de methode Indicaties en contra-indicaties Aanpak Materiaal Benodigde competenties van de professional Overige randvoorwaarden Overeenkomsten en verschillen met andere interventies Contactgegevens ontwikkelaar Onderbouwing De ontwikkelgeschiedenis van de methode Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Onderzoek praktijkervaringen Uitvoerende organisaties Praktijkervaringen van de professional Praktijkervaringen van de cliënt/burger Praktijkvoorbeeld Effectonderzoek Directe aanwijzingen voor effectiviteit Indirecte aanwijzingen voor effectiviteit Conclusies Samenvatting werkzame elementen Samenvatting effectonderzoek 23 6 Verantwoording Het zoeken en selecteren van literatuur Literatuur 25 Bijlage 1: Toelichting effectonderzoek 26 Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 3

4 Inleiding: leeswijzer Professionals in de sociale sector worden geconfronteerd met een wirwar aan informatie waar ze zich een weg in moeten vinden. Die informatie is vaak versnipperd en daardoor weinig toegankelijk. In de databank Effectieve sociale interventies brengen wij methoden waarmee in de sociale sector gewerkt worden bij elkaar. De methodebeschrijvingen geven daarbij een zo volledig mogelijk beeld van alle beschikbare informatie over een methode. Als gemeente, stafmedewerker of praktijkwerker kunt u hiermee vaststellen of de methode geschikt is voor de situatie waarin u of uw organisatie intervenieert. Als u besluit om met de methode aan de slag te gaan verwijzen we naar het handboek en eventueel andere door de ontwikkelaar beschikbaar gestelde materialen. De methodebeschrijving is opgebouwd langs vier lijnen. Onderdeel één van dit document beschrijft de methode zelf, zoals de doelen, de doelgroep en de aanpak. Onderdeel twee laat de onderbouwing van de methode zien: de visies, theorieën en wetenschappelijke onderzoeken die de ontwikkelaar heeft gebruikt bij het ontwikkelen van de methode. Onderdeel drie geeft zicht op de praktijkervaringen van de professional en de cliënt/burger met de methode. Onderdeel vier geeft inzicht in wat er wetenschappelijk bekend is over de effectiviteit van de methode. De methodebeschrijving is in nauwe samenwerking met de ontwikkelaar van de methode tot stand gekomen. Zo levert de ontwikkelaar informatie aan en geeft deze feedback op het concept en toestemming voor publicatie. De methode wordt uitgebreid in kaart gebracht. Dit kan de ontwikkelaar op zijn beurt een impuls geven voor verdere ontwikkeling van de methode. Een methode staat dus niet stil, de methodebeschrijvingen zullen dan ook regelmatig worden herzien. De methodebeschrijving is gebaseerd op een systematische zoektocht naar informatie. Bij die zoektocht werken de onderzoeker die de methodebeschrijving maakt en een informatieanalist van de afdeling kennisstromen van MOVISIE intensief samen. Bij het zoeken van informatie over methoden zijn doorgaans de volgende zoekstrategieën toegepast: het inwinnen van informatie bij de ontwikkelaar, uitvoerende instanties en/of eventuele onderzoekers van de methode, het doorzoeken van Nederlandse en/of internationale databanken, het checken van referenties van reeds gevonden informatiemateriaal en een internet deskresearch. De zoektocht is daarbij gericht op een breed spectrum aan informatiebronnen, variërend van (ongepubliceerde) verslagen van (interne) procesevaluaties of paneldiscussies tot wetenschappelijk (effect)onderzoek. De verantwoording van de toegepaste zoekstrategieën is in beknopte zin terug te vinden in onderdeel 6.1. De zoekgeschiedenis is in uitgebreidere vorm vastgelegd in een hiertoe ontwikkelde flowchart, die is opgenomen in het archief van MOVISIE. Het relevante gevonden materiaal is terug te vinden in het literatuuroverzicht in onderdeel 6.2. Bij het effectonderzoek (onderdeel 4) wordt onderscheid gemaakt tussen directe en indirecte aanwijzingen voor effectiviteit. Een toelichting op dit onderscheid vindt u in bijlage 1. Om de tekst in de methodebeschrijving zelf laagdrempelig te houden, worden de belangrijkste onderzoekskenmerken en resultaten zoveel mogelijk in woorden beschreven. De achterliggende cijfers vindt u in bijlage 3 en verder. 4 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

5 Wij wensen u veel inspiratie bij het lezen van deze methodebeschrijving. Wij hopen dat u zich hiermee een goed beeld kunt vormen van wat deze methode uw gemeente, uw organisatie of uzelf als sociale professional te bieden heeft en hoe u de kwaliteit van uw aanbod aan de doelgroep kunt vergroten. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 5

6 Samenvatting 1. Beschrijving methode Doel Het Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21e eeuw heeft als doel het bieden van ondersteuning aan migranten- en vluchtelingenouderen bij het maken van eigen keuzes en het bewust nadenken over hun behoeften op het gebied van wonen, welzijn en zorg en hoe daar aan tegemoet gekomen kan worden. Dit is onder te verdelen in de volgende vijf doelstellingen: 1. Deelnemers ondersteunen in het varen van hun eigen koers en het uitoefenen van invloed op de kwaliteit van hun leven. 2. Een aanzet geven tot bewust nadenken over de ouderdomsfase en verhelderen dat er een groot verschil bestaat tussen de beelden over ouderdom in het land van herkomst en de realiteit van oud worden in Nederland. 3. Een begin van een gesprek stimuleren tussen ouderen onderling over hun verwachtingen, opvattingen en wensen voor de toekomst. 4. Mogelijkheden bieden voor oriëntatie en beeldvorming over wat het Nederlandse stelsel op het gebied van wonen, welzijn en zorg te bieden heeft aan thuiswonende ouderen (om hen in staat te stellen zo lang mogelijk in hun eigen huis te blijven). 5. De weg wijzen naar die personen en instanties die op maat kunnen informeren en helpen in individuele gevallen. Dit is van belang op het moment dat de deelnemers hun eigen keuzes hebben gemaakt. Doelgroep Migranten en vluchtelingen van 50 jaar en ouder. Aanpak Het programma gaat uit van een concrete, praktische en ervarende aanpak: het accent ligt op actief en zelfstandig ouder worden en de ondersteuning die daarbij beschikbaar is. Voor een groep van 10 tot 15 deelnemers worden een kennismakingsbijeenkomst en zeven voorlichtingsbijeenkomsten georganiseerd, verdeeld over vier modules. Elke module is opgebouwd uit twee bijeenkomsten: een eerste bijeenkomst waarbij de deelnemers zich oriënteren op de thematiek, warmlopen en hun eigen beelden en verwachtingen verhelderen. In een tweede bijeenkomst krijgen de deelnemers informatie die zij kunnen inpassen in hun eigen denkkader. De tweede bijeenkomst wordt daarnaast grotendeels gevuld met een excursie om aanbod in de praktijk te kunnen bekijken. De vier modules omvatten de volgende thema s: 1. Actief zijn en blijven, ontmoeting 2. Wonen 3. Zorg thuis 4. Informatie, advies en begeleiding. Het is mogelijk om te kiezen voor een kleiner aantal bijeenkomsten. 6 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

7 Materiaal De handleiding Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21ste eeuw is geschreven door A. Loog en R. van Overbeek. Deze publicatie is in 2006 uitgegeven door NIZW Zorg, Kenniscentrum Ouderen. Deze publicatie is te bestellen bij Vilans of te downloaden op de website: Ontwikkelaar Vilans (voorheen NIZW Kenniscentrum Ouderen) Trainingsbureau Onderbouwing De ontwikkelaar heeft voor de onderbouwing twee publicaties van het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP, 2004) gebruikt. Daaruit blijkt dat het aantal migranten- en vluchtelingenouderen in Nederland de komende jaren flink zal toenemen. In 2004 maakten oudere migranten nog 2.9% uit van het totale aantal 55-plussers in Nederland, in 2015 zal dit 5.2% zijn. Oudere migranten wonen vaker in niet-geschikte woningen dan Nederlandse ouderen; migrantenouderen leunen meer op mantelzorg en hebben bovendien vaker een laag inkomen. Er is ook sprake van ondergebruik van zorgvoorzieningen door allochtone ouderen, doordat zij meer gebruik maken van informele hulp, maar ook vanwege toegankelijkheidsproblemen, zoals: onbekendheid met voorzieningen, problemen met aanvraagprocedures en problemen met de culturele bepaaldheid van voorzieningen. De verwachting is dat de noodzaak voor migrantenouderen om een beroep te doen op welzijns- en zorgvoorzieningen de komende jaren zal toenemen. Dit vraagt dus om extra aandacht voor de gesignaleerde toegankelijkheidsproblemen. Het Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21e eeuw speelt hierop in. 3. Onderzoek praktijkervaringen Het initiatief om dit voorlichtingsprogramma te organiseren kan bij veel organisaties liggen. Vaak zijn het GGD-instellingen of plaatselijke Stichtingen Welzijn Ouderen (SWO) die het initiatief nemen. De ontwikkelaar voert geen onderzoek of evaluaties aan naar de praktijkervaringen van de professional en/of de cliënt/burger met de methode noch is dergelijk onderzoek bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch gevonden. 4. Effectonderzoek De ontwikkelaar voert geen onderzoek aan naar de effectiviteit van de methode noch is dergelijk onderzoek bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch gevonden. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 7

8 5. Samenvatting werkzame elementen Het voorlichtingsprogramma speelt in op de gesignaleerde behoefte aan meer aandacht voor de voorlichting aan allochtone ouderen met betrekking tot het beschikbare aanbod van welzijns- en zorgvoorzieningen. Het voorlichtingsprogramma stimuleert ouderen om eigen denkbeelden over het ouder worden in Nederland en de daarbij benodigde zorg te verhelderen en met anderen te bespreken. De deelnemers formuleren en verhelderen hun eigen verwachtingen en ideeën. Het voorlichtingsprogramma brengt deelnemers in direct contact met voorzieningen. De excursies brengen dat wat in de cursus wordt aangeboden heel dichtbij: de deelnemers ervaren het. Dat de deelnemers met het voorzieningenaanbod gaan kennismaken, verlaagt de drempel om daadwerkelijk te gaan deelnemen. 8 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

9 1. Beschrijving methode De beschrijving van de methode is gebaseerd op het volgende handboek: Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21ste eeuw, geschreven door A. Loog en R. van Overbeek en in 2006 uitgegeven door NIZW, Kenniscentrum Ouderen. 1.1 Probleemomschrijving De afgelopen 50 jaar zijn grote aantallen migranten en vluchtelingen naar Nederland gekomen met de gedachte op termijn weer terug te keren naar hun land van herkomst. Velen van hen zijn hier in werkelijkheid steeds langer gebleven. Hun kinderen zijn hier geboren - met name de vrouwen willen graag in de buurt van hun kinderen blijven wonen - maar de migranten en vluchtelingen hebben ook een ontwikkeling doorgemaakt waardoor zij zich in hun land van herkomst niet meer thuis voelen. In de praktijk blijven velen van hen in Nederland en worden zij hier oud. Aantallen migranten- en vluchtelingenouderen In 2004 woonden er in Nederland ongeveer ouderen boven de 55 jaar van niet- Nederlandse afkomst, waarvan van niet-westerse afkomst. De vier grootste groepen zijn ouderen van Turkse, Marokkaanse, Surinaamse en Antilliaanse afkomst (Van der Kamp e.a., 2004 in Loog & Van Overbeek, 2006). Naar verwachting zal het aantal migranten- en vluchtelingenouderen de komende jaren flink toenemen, waarbij de stijging zich vooral voordoet in de hogere leeftijdsgroepen. In 2004 maakten migrantenouderen nog 2.9% uit van het totaal aantal 55-plussers in Nederland, in 2015 zal dit gestegen zijn tot 5.2% (Schellingerhout, 2004 in Loog & Van Overbeek, 2006; zie ook 2.1). Te weinig gebruik van beschikbare voorzieningen De aanleiding om in de jaren 90 een eerste voorlichtingsprogramma voor migrantenouderen op te zetten, was dat weinig migrantenouderen gebruik maakten van de beschikbare voorzieningen op het terrein van wonen, welzijn en zorg. Hiervoor zijn drie oorzaken te noemen. Ten eerste leven veel migranten en vluchtelingen met een voortdurend dilemma of ze wel of niet zullen terugkeren naar het land van herkomst. Vaak gaan zij ervan uit dat ze in de toekomst nog zullen terugkeren, maar in de praktijk blijven zij vaak in Nederland wonen. Dit maakt dat zij veelal een ambivalente houding aannemen ten aanzien van het ouder worden en hier bij voorkeur niet over nadenken. Een tweede oorzaak is te vinden in het feit dat veel migranten- en vluchtelingenouderen er een traditionele kijk op zorg op nahouden en graag willen dat hun kinderen voor hen zorgen naarmate zij ouder worden en meer zorg nodig hebben. Tegelijkertijd echter, merken zij dat het in Nederland niet meer zo vanzelfsprekend is om bij de kinderen in te trekken. Ouderen maken Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 9

10 zich hierdoor zorgen wat er gaat gebeuren wanneer zij zorg nodig hebben. Ten derde zijn veel migranten- en vluchtelingenouderen niet bekend met de voorzieningen die in Nederland beschikbaar zijn. Dit is een belangrijke reden waarom zij minder gebruik maken van deze voorzieningen. Ook kennen ze vaak niet de weg die toegang biedt tot de voorzieningen. Tot slot komt het aanbod vaak onvoldoende tegemoet aan de culturele achtergrond van deze groepen ouderen en aan hun wensen en behoeften (Schellingerhout, 2004; zie ook 2.1). 1.2 Doel van de methode Het algemene doel van de voorlichting is het bieden van ondersteuning aan migranten- en vluchtelingenouderen bij het maken van hun eigen keuzes en het bewust nadenken over hun behoeften op het gebied van wonen, welzijn en zorg en hoe daaraan tegemoet gekomen kan worden. Dit is onder te verdelen in de volgende vijf doelen: 1. Deelnemers ondersteunen bij het varen van hun eigen koers en het uitoefenen van invloed op de kwaliteit van hun leven. 2. Een aanzet geven tot bewust nadenken over de ouderdomsfase en verhelderen dat er een groot verschil bestaat tussen de beelden over ouderdom in het land van herkomst en de realiteit van oud worden in Nederland. 3. Een begin van een gesprek stimuleren tussen ouderen onderling over hun verwachtingen, opvattingen en wensen voor de toekomst. 4. Mogelijkheden bieden voor oriëntatie en beeldvorming over wat het Nederlandse stelsel op het gebied van wonen, welzijn en zorg te bieden heeft aan thuiswonende ouderen (om hen in staat te stellen zo lang mogelijk in hun eigen huis te blijven). 5. De weg wijzen naar die personen en instanties die op maat kunnen informeren en helpen in individuele gevallen. Dit is van belang voor het moment dat de deelnemers hun eigen keuzes hebben gemaakt. 1.3 Doelgroep van de methode Doelgroep De doelgroep bestaat uit migranten en vluchtelingen van 50 jaar en ouder. Er kunnen vier groepen migranten- en vluchtelingenouderen onderscheiden worden (Van der Kamp e.a., 2004 in Loog & Van Overbeek, 2006): 1. Arbeidsmigranten: Deze groep wordt gevormd door ouderen uit landen rondom de Middellandse Zee: Italianen, Grieken, Spanjaarden, Portugezen, Turken, Marokkanen, Kaapverdianen en migranten uit voormalig Joegoslavië. De Turkse en Marokkaanse ouderen vormen hier de grootste groepen. 2. Migranten uit Suriname, de Antillen en Aruba: Zij kwamen vooral naar Nederland om een aanvullende studie te doen. Daarnaast verhuisden er na de onafhankelijkheid veel mensen naar Nederland. Deze groep behoort tot de grootste groepen migranten in 10 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

11 Nederland. 3. Migranten van de Molukken: De eerste generatie kwam rond 1951 naar Nederland. Dit waren vooral ex-knil-militairen. 4. Vluchtelingen: Dit is een heel diverse categorie, waarvan de oudere vluchtelingen vooral in de jaren 70 en 80 naar Nederland zijn gekomen. De grootste groepen zijn vluchtelingen uit Afghanistan, Irak, Iran en Vietnam. Deze groepen migranten en vluchtelingen hebben er geen of nauwelijks zicht op welke mogelijkheden er zijn om zelfstandig te blijven leven en wonen met ondersteuning op het gebied van welzijn, dienstverlening en zorg (zie ook 1.1). Er is sprake van achterstand in informatie door een veelheid aan factoren, waaronder: gebrekkige beheersing van het Nederlands, deels analfabetisme in de eigen taal, niet kunnen lezen van schriftelijke informatie, beperkte toegang tot internet. Daarnaast speelt een rol dat de aanbiedende organisaties vaak nog geen werkbare manier hebben gevonden om deze groepen te informeren en voor te lichten op een manier die bij de doelgroep past. Ook bij familieleden van deze ouderen is vaak sprake van een informatieachterstand en een kloof wat betreft zorgopvattingen en verwachtingen. De ontwikkelaars geven aan dat het daarom goed zou zijn om tegelijk met deze cursus voor ouderen ook een voorlichting aan te bieden voor mantelzorgers. In de handleiding wordt hiertoe verder geen direct materiaal genoemd. Werving Over het algemeen zijn oudere migranten en vluchtelingen moeilijk bereikbaar door middel van traditionele wervingsmethoden. Het is daarom belangrijk de ouderen op te zoeken op plaatsen waar zij vaak komen en deelname te stimuleren door de inzet van gezaghebbende mensen en organisaties uit hun eigen culturele groep. 1.4 Indicaties en contra-indicaties In de documentatie over de methode zijn geen specifieke indicatie- of contra-indicatiecriteria aangegeven. 1.5 Aanpak De cursushandleiding bestaat uit een algemeen programma voor alle groepen; in bijlagen wordt daarnaast specifieke informatie per culturele groep gegeven en worden suggesties gedaan hoe het programma aangepast kan worden. De voorlichtingscyclus gaat uit van een concrete, praktische en ervarende aanpak: het accent ligt op actief en zelfstandig ouder worden en de ondersteuning die daarbij beschikbaar is. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 11

12 Opzet Deelnemers De cursus houdt er rekening mee dat veel deelnemers het Nederlands niet goed beheersen. Voor vrijwel alle migranten geldt dat het Nederlands problemen geeft wanneer het gaat om onderwerpen met een emotionele lading. In het voorlichtingsprogramma wordt uitgegaan van een groepsgewijze voorlichting, bij voorkeur in de eigen taal. Een groep bestaat idealiter uit 10 tot 15 deelnemers. Dit waarborgt dat iedere deelnemer voldoende gelegenheid heeft om aan het woord te komen, tegelijkertijd is het aantal ook groot genoeg om te kunnen schuilen in de groep. Cursusbegeleider De voorlichting wordt gegeven in de eigen taal; dit betekent dat de cursusbegeleider de taal spreekt, of dat er gewerkt wordt met een tolk. Beide opties hebben voor- en nadelen. Het werken met een cursusbegeleider die de taal van de deelnemers spreekt, heeft als voordeel dat deze gewoonten en gebruiken van de groep kent en dat er geen tijd verloren gaat met vertalen. Tegelijkertijd accepteren de deelnemers een begeleider uit de eigen groep soms minder goed, bijvoorbeeld vanwege diens politieke of religieuze achtergrond. Bij het werken met een Nederlandse cursusbegeleider gaat veel tijd verloren doordat alles vertaald moet worden. Tegelijkertijd is deze persoon soms beter op de hoogte van de mogelijkheden en onmogelijkheden van het ondersteuningsaanbod. Ruimte en tijdstip Het is van belang de bijeenkomsten op een vaste locatie te organiseren, bij voorkeur een plek die al bekend is bij de deelnemers. De ruimte moet groot genoeg zijn om in subgroepjes te kunnen discussiëren. Het heeft de voorkeur de bijeenkomsten op dezelfde dag van de week te organiseren en op hetzelfde tijdstip te laten beginnen. Een bijeenkomst duurt ongeveer twee uur. Excursies duren langer. Samenwerkingspartners In de bijeenkomsten wordt ingegaan op de gevolgen van het ouder worden op het terrein van wonen, welzijn en zorg. De ouderen krijgen basisinformatie over de voorzieningen waarop de ouderen in Nederland een beroep kunnen doen. Het verdient de voorkeur dat organisatoren van de voorlichting partners zoeken voor de uitvoering ervan. Instellingen met een aanbod voor ouderen hebben ook de opdracht hun potentiële klanten goed te informeren. Dit kunnen zijn: welzijn ouderen, woningcorporaties, thuiszorg, zelforganisaties of contactpersonen uit de doelgroep. Bijeenkomsten De handleiding biedt materiaal voor één kennismakingsbijeenkomst en zeven voorlichtingsbijeenkomsten. Deze zijn verdeeld over vier modules: 1. Actief zijn en blijven, ontmoeting 2. Wonen 3. Zorg thuis 4. Informatie, advies en begeleiding. Iedere module is opgebouwd uit twee bijeenkomsten. Het is mogelijk om te kiezen voor een 12 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

13 kleiner aantal bijeenkomsten. Het is dan wel aan te raden om een hele module te schrappen, zodat de methodische opbouw van de bijeenkomsten intact blijft. Ook is het aan te raden om de thematische volgorde van de bijeenkomsten te volgen. Bijeenkomst 1 van een module Iedere module bestaat uit een eerste bijeenkomst, waarin de deelnemers: zich oriënteren op de problematiek van de module warmlopen voor het onderwerp hun eigen beelden en verwachtingen verhelderen. Tijdens een eerste bijeenkomst worden werkvormen toegepast die de deelnemers stimuleren om na te denken, met elkaar te spreken en van gedachten te wisselen over het betreffende thema. In de module 1 Actief zijn en blijven, ontmoeting staat bijvoorbeeld kwaliteit van leven als onderwerp centraal. Om de deelnemers te stimuleren zich hier een beeld over te vormen, wordt hen gevraagd na te denken of zij oude mensen kennen of gekend hebben, van wie zij vinden dat die een goede oude dag hebben (gehad). In subgroepjes bespreken de deelnemers vervolgens waarom zij dat vinden, welke aspecten uit het leven van deze persoon maken dat hij of zij in de ogen van de deelnemer een goede oude dag had. In gesprek met elkaar wordt de deelnemers gevraagd om uit alle voorbeelden te komen tot aspecten van kwaliteit van leven. De cursusleider gebruikt de ideeën en verwachtingen van deelnemers over goed oud worden vervolgens als aanknopingspunt om de cursisten informatie te geven over mogelijke vrijetijdsactiviteiten die zij alleen of samen met anderen kunnen oppakken. Daarnaast wordt voorlichting gegeven over gezond leven en bewegen. In deze bijeenkomst gebruikt de cursusleider het nadenken over hoe men gezond ouder wil worden dus als aanknopingspunt om de deelnemers in- en voor te lichten over gezond ouder worden en de activiteiten waarbij men zich kan aansluiten. Bijeenkomst 2 van een module In de vervolgbijeenkomst van een module krijgen de deelnemers informatie aangeboden die zij kunnen inpassen in hun eigen denkkader. Vervolgens gaan de cursisten op excursie om echt kennis te maken met de voorzieningen die binnen het thema van de module worden aangeboden in de nabije leefomgeving van de deelnemer. In module 1 Actief zijn en blijven, ontmoeting bijvoorbeeld, staan mobiel zijn en onafhankelijk blijven van anderen centraal. Een groepsgesprek wordt gebruikt als aanleiding tot voorlichting over aangepast vervoer en hulpmiddelen voor mobiliteit. Vervolgens worden beide bijeenkomsten binnen de module aan elkaar gekoppeld: Met aangepast vervoer gaan de deelnemers op excursie om bij het in de eerste bijeenkomst besproken activiteitenaanbod te gaan kijken en kennis te maken. Dit verlaagt de drempel voor de deelnemers om daadwerkelijk gebruik te gaan maken van het voorzieningenaanbod binnen het thema van de module. Follow up Het geven van voorlichting over het ouder worden in Nederland brengt veel teweeg bij de deelnemers. Uit ervaring blijkt dat er onder deelnemers behoefte is aan nazorg of een vervolg op het programma. Het is daarom van belang dat er mogelijkheden zijn om de deelnemers ook na de voorlichting verder te helpen. Er is behoefte aan drie vormen van nazorg en/of een vervolg: Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 13

14 1. Een (vertrouwd) persoon waar deelnemers terecht kunnen met persoonlijke vragen, hulp bij het invullen van formulieren of het doen van aanvragen voor hulp of zorg. 2. Een reünie van de deelnemers: elkaar na verloop van tijd weer eens ontmoeten. 3. Verdere uitdieping van de onderwerpen die ter sprake zijn gekomen tijdens de voorlichting of scholing en voorlichting op andere terreinen, bijvoorbeeld wetten en regelingen, gezondheid en gezond leven, et cetera. Het is belangrijk hier bij de voorbereiding van de cursus al rekening mee te houden. Doorwerking naar de thuissituatie De deelnemende ouderen zullen niet alles kunnen onthouden wat hen is aangeboden tijdens de bijeenkomsten. Aan het einde van het programma krijgen alle deelnemers dan ook een informatieboekje mee naar huis. In dit boekje staat informatie die tijdens de cursus is gegeven, inclusief handige adressen en telefoonnummers. Het boekje wordt aangevuld met foto s van de bijeenkomsten en excursies; dit zorgt ervoor dat de deelnemers het boekje niet snel opzij zullen leggen. Wanneer zij in de toekomst op zoek zijn naar informatie, ligt dit boekje binnen handbereik. Ook zal de naaste omgeving dit boekje kunnen inzien. Tegelijkertijd leeft het merendeel van de migranten- en vluchtelingenouderen in een groepscultuur. Over belangrijke beslissingen wordt in een groep gesproken en weegt het oordeel van de sociale omgeving sterk. Het verdient daarom aanbeveling om tegelijk met de voorlichting aan ouderen ook voorlichting voor mantelzorgers te organiseren. Zoals eerder aangegeven, wordt hiertoe in deze methode geen direct materiaal aangereikt. 1.6 Materiaal De publicatie Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21ste eeuw is geschreven door A. Loog en R. van Overbeek en in 2006 uitgegeven door NIZW Zorg, Kenniscentrum Ouderen in Utrecht. Deze publicatie is te bestellen bij Vilans, of gratis te downloaden op de website: Benodigde competenties van de professional Binnen het voorlichtingsprogramma zijn de volgende taken te verdelen: een coördinator, een cursusbegeleider en eventueel een inleider of voorlichter. De functies van coördinator en begeleider kunnen door één persoon vervuld worden, maar beide rollen vereisen wel andere vaardigheden. Coördinator De coördinator is belast met de organisatie van de bijeenkomsten: de werving voor de bijeenkomsten en het leggen van contacten met betrokken organisaties. Benodigde 14 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

15 competenties zijn: Ervaring met het organiseren van bijeenkomsten. In staat zijn samen te werken. Verantwoordelijkheid voor de coördinatie kunnen nemen. Op de hoogte zijn van voorzieningen voor en ontwikkelingen in de leefsituatie van ouderen van niet-nederlandse komaf. Contacten hebben met Nederlandse organisaties op het terrein van wonen, welzijn en zorg. Contacten onderhouden met zelforganisaties van migranten en vluchtelingen. Cursusbegeleider De cursusbegeleider is verantwoordelijk voor het leiden van de bijeenkomsten en het begeleiden van de deelnemers. Benodigde competenties zijn: In staat zijn met een groep te werken en specifiek met een groep met een lage of geen opleiding. Op de hoogte zijn van voorzieningen voor en ontwikkelingen in de leefsituatie van ouderen van niet-nederlandse komaf. Bekend zijn met belangrijke zaken in de belevingswereld van en omgang met de specifieke doelgroep waarvoor de cursus wordt gegeven. Er kan zowel gewerkt worden met een Nederlandse begeleider als met een begeleider uit de eigen groep. Wanneer gekozen wordt voor een Nederlandse begeleider is een tolk vaak noodzakelijk. Daarnaast kan het soms uitmaken of de cursusbegeleider een man of een vrouw is. Bij sommige groepen is dit onderscheid niet van belang, bij andere groepen is het beter om voorlichtingsprogramma s voor mannen en vrouwen apart te organiseren, met een cursusbegeleider van hetzelfde geslacht. 1.8 Overige randvoorwaarden Kwaliteitsbewaking De kwaliteit van de bijeenkomsten wordt bewaakt door aan het einde van elke bijeenkomst aan de deelnemers te vragen wat zij van de bijeenkomst vonden, of zij iets nieuws hebben gehoord en of zij een tip hebben om de volgende bijeenkomst (nog) beter te laten zijn. Kosten van de interventie Goede voorlichting kost tijd en geld. Het kost ongeveer 175 uur om de bijeenkomsten voor het eerst te organiseren, zelf te begeleiden, alle contacten te leggen met zelforganisaties en Nederlandse organisaties, zelf al het werk rond de werving te doen en organisatorische zaken te regelen. Een tweede keer zal dit sneller gaan, maar dan kost het toch nog 100 tot 150 uur. Als er een tolk nodig is, zal deze zo n 50 uur nodig hebben. Voorbeelden van kostenposten zijn: Betaling van coördinator, begeleider, tolk Huren van ruimten Consumpties Huren van een bus voor de excursies Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 15

16 Aardigheidje voor inleiders en/of gastvrouw of gastheer bij excursies Print- en kopieerkosten Vertaalkosten Het maken van een informatieboekje met foto s van excursies. 1.9 Overeenkomsten en verschillen met andere interventies De ontwikkelaar maakt melding van een aantal vergelijkbare methoden die zich op dezelfde doelgroep richten: oudere migranten en vluchtelingen. De volgende methoden worden onder andere genoemd. Thuis! Sociale zelfredzaamheid voor anderstalige senioren Ontwikkeld door FORUM in samenwerking met de Vrije Universiteit Amsterdam. Met deze methode kunnen anderstalige senioren zich voorbereiden op het ouder worden in Nederland en daarnaast op speelse wijze hun Nederlands verbeteren. De methode is opgebouwd rond 10 thema s die aansluiten bij de belevingswereld van allochtone senioren en hen informeren over allerlei voor hen relevante onderwerpen, voorzieningen en instellingen. Gezond ouder worden Ontwikkeld door NIGZ. Dit voorlichtingsprogramma over gezond leven is opgezet vanuit de gedachte dat het voorlichten over gezondheid bij bepaalde groepen allochtonen vraagt om een specifieke aanpak: mondelinge overdracht in de eigen taal en ook in overeenstemming met de cultuur van de groep, de eigen waarden en normen. De cursus bestaat uit 10 thema s, waaronder: voeding en vertering, beweging en klachten aan het bewegingsapparaat, diabetes en problemen met hart en bloedvaten. Zorg om elkaar Ontwikkeld door Pharos en Vilans. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat oudere vluchtelingen en hun mantelzorgers weinig weten over voorzieningen op het terrein van zorg en welzijn. Pharos en Vilans ontwikkelden de cursus Zorg om elkaar voor oudere vluchtelingen en hun mantelzorgers. Omdat oudere vluchtelingen in kleine (taal)groepen verspreid over Nederland wonen, hebben Pharos en Vilans hun methodiek hierop aangepast. De methode gaat uit van gemengde taalgroepen en is sterk gestructureerd van opzet. In vijf bijeenkomsten krijgen de deelnemers voorlichting over de mogelijkheden voor ondersteuning en zorg in Nederland. Ook is er aandacht voor hun levensgeschiedenis, voor ouder worden in Nederland en voor steun bieden aan ouders. De cursus wil deelnemers handvatten bieden om zelfredzaam te blijven en hun kwaliteit van leven te verbeteren. De inhoud sluit aan bij meerdere Wmo-prestatievelden, zoals sociale samenhang, informatie, advies en cliëntondersteuning, mantelzorgondersteuning. Het doel en de aanpak van deze methoden zijn echter niet vergelijkbaar genoeg om onderzoek naar deze methoden mee te nemen als direct of indirect bewijs voor de werking van het 16 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

17 Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21e eeuw Contactgegevens ontwikkelaar Ontwikkelaar/licentiehouder van de interventie Naam Vilans (voorheen NIZW Kenniscentrum Ouderen) Adres Catherijnesingel GC Utrecht Website Contactpersoon Vilans Trainingsbureau Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 17

18 2. Onderbouwing 2.1 De ontwikkelgeschiedenis van de methode In het begin van de jaren 90 heeft het NIZW in het kader van het programma Voorlichting aan oudere migranten het voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland ontwikkeld (Nelissen, 1995). Doel van deze methode was: 1. Een stimulans geven aan de voorlichting aan oudere migranten over de voorzieningen op het terrein van wonen, welzijn en zorg. 2. Zicht krijgen op de wensen van ouderen op dit gebied. 3. Het aanbod van voorzieningen aan te passen aan de wensen van de ouderen. Deze methode is door de jaren heen diverse malen met succes uitgevoerd. Evaluatierapporten hierover zijn echter niet meer beschikbaar. In de loop van de tijd is de informatie in het voorlichtingsprogramma op de gebieden wonen, zorg en welzijn verouderd geraakt. In 2004 heeft het NIZW daarom het initiatief genomen om het voorlichtingsprogramma te herzien. Hieruit is de publicatie Voorlichtingsprogramma Ouder worden in Nederland in de 21ste eeuw voortgekomen. Alle informatie in deze methode is geactualiseerd. Daarnaast bleken de doelen 2 en 3 uit de oorspronkelijke methode niet haalbaar binnen een dergelijk voorlichtingsprogramma. Deze zijn daarom geschrapt in het herziene programma. Een ander verschil is dat de oorspronkelijke versie bestond uit een reeks van zes voorlichtingsbijeenkomsten, daar waar de nieuwe methode is uitgebreid naar acht bijeenkomsten. 2.2 Onderbouwing van de probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak De ontwikkelaar maakt voor de onderbouwing van de probleemanalyse, doel en doelgroep gebruik van twee onderzoeken van het SCP (Schellingerhout, 2004; 2004a). Risicogroep Uit onderzoek van het SCP (Schellingerhout, 2004) blijkt dat het aantal migranten- en vluchtelingenouderen de komende jaren flink zal toenemen. De stijging doet zich vooral voor in de hogere leeftijdsgroepen. In 2004 maakten oudere migranten nog 2.9% uit van het totale aantal 55-plussers in Nederland, in 2015 zal dit 5.2% zijn Het SCP (Schellingerhout, 2004) heeft tevens onderzocht in welke mate onder allochtone ouderen gesproken kan worden over kwetsbare ouderen. Kwetsbare ouderen worden hierin gedefinieerd als ouderen bij wie sprake is van een verstoorde balans tussen draagkracht en draaglast. Draaglast is het gevolg van het niet meer in staat zijn voor zichzelf te zorgen. Dit is afhankelijk van beschikbare hulpbronnen: voldoende inkomen en een sociaal netwerk. Op grond van deze definitie zou het aantal kwetsbare allochtone ouderen anno 2004 beperkt zijn, met name omdat allochtone ouderen veel mantelzorg ontvangen. Het SCP verwacht dat in de toekomst, door het ouder worden van de groep, de draaglast zal toenemen en een groter 18 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

19 beroep nodig zal zijn op de draagkracht van het sociale netwerk. Daarbij komt dat allochtonen een risicogroep vormen wat betreft sociale uitsluiting als gevolg van een lage opleiding, een hoog werkloosheids- en arbeidsongeschiktheidspercentage, een laag inkomen en een slechte beheersing van de Nederlandse taal. Allochtone ouderen kampen vaak met psychische problemen, zoals vereenzaming en depressie. Ondergebruik voorzieningen voor ouderen In 2004 heeft het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) een uitgebreide publicatie uitgebracht over gezondheid en welzijn van allochtone ouderen (Schellingerhout, 2004a). De ontwikkelaar gebruikt deze publicatie voor de onderbouwing van haar probleemanalyse. De gezondheid en het welzijn van de grootste groepen allochtone ouderen worden in dit rapport vergeleken met de gezondheid en het welzijn van autochtone ouderen. Een aantal belangrijke conclusies onderbouwt de probleemstelling van de ontwikkelaar. Oudere migranten wonen minder vaak in voor ouderen geschikte woningen Oudere migranten wonen in vergelijking met Nederlandse ouderen (en met Nederlandse ouderen met dezelfde beperkingen) veel minder vaak in voor ouderen geschikte woningen. Dit wordt veroorzaakt doordat migranten en vluchtelingen: vaker in grote steden wonen, waar het moeilijk is om woningen aan te passen meer leunen op mantelzorg; dit maakt het belangrijk in de buurt van kinderen te (blijven) wonen vaak een laag inkomen hebben; geschikte woningen zijn vaak duurder dan de huidige woning en dus met een laag inkomen moeilijk op te brengen. Zolang er geen betaalbare voorzieningen zijn, zullen deze groepen bij toenemende vergrijzing terechtkomen in een verzorgings- of verpleeghuis. Dat is de verwachting van het SCP. Ondergebruik voorzieningen verzorging Ten aanzien van de medische voorzieningen concludeert het SCP dat hier geen sprake lijkt te zijn van ondergebruik. De problemen die hier aandacht vergen gaan over de communicatie tussen arts en patiënt. Bij de voorzieningen die op het vlak van de verzorging liggen, lijkt er wel sprake te zijn van ondergebruik. Dit ondergebruik komt doordat allochtone ouderen vaker gebruik maken van informele hulp. Een gedeelte van het ondergebruik heeft ook te maken met toegankelijkheidsproblemen, zoals: onbekendheid met voorzieningen problemen met aanvraagprocedures problemen met de culturele bepaaldheid van voorzieningen. Toenemende behoefte aan voorlichting en interculturalisatie van voorzieningen Het SCP geeft in haar rapport aan dat zij verwacht dat het beroep op welzijns- en zorgvoorzieningen zal toenemen en geeft aan dat dit extra aandacht vraagt voor de gesignaleerde toegankelijkheidsproblemen. Dat wil zeggen dat er meer aandacht moet komen voor voorlichting aan allochtone ouderen en voor de interculturalisatie van voorzieningen en meer hulp bij het aanvragen van voorzieningen (Schellingerhout, 2004a in Loog & Van Overbeek, 2006). Dit voorlichtingsprogramma speelt hierop in. Daarnaast wordt in de methode specifieke informatie gegeven over de grootste groepen migrantenouderen in Nederland. Deze kennis over de specifieke problemen die zij ondervinden bij het ouder worden in Nederland, kan in de methode gebruikt worden om de voorlichting op de Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 19

20 doelgroep toe te spitsen. 20 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

21 3. Onderzoek praktijkervaringen 3.1 Uitvoerende organisaties Het initiatief om dit voorlichtingsprogramma te organiseren kan bij veel organisaties liggen. Vaak zijn het GGD-instellingen of plaatselijke Stichtingen Welzijn Ouderen die het initiatief nemen. Er zijn onvoldoende gegevens bekend over de uitvoerende instanties om een indicatie te kunnen geven van de spreiding van het gebruik onder instanties en de regionale spreiding van het gebruik van de methode. 3.2 Praktijkervaringen van de professional De ontwikkelaar voert geen onderzoek of evaluaties aan naar de praktijkervaringen van de professional met de methode noch is dergelijk onderzoek bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch gevonden (zie 6.1). 3.3 Praktijkervaringen van de cliënt/burger De ontwikkelaar voert geen onderzoek of evaluaties aan naar de praktijkervaringen van de cliënt/burger met de methode noch is dergelijk onderzoek bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch gevonden (zie 6.1). 3.4 Praktijkvoorbeeld In de over de methode gevonden publicaties staan geen casestudies beschreven die illustreren hoe de methode in een specifiek geval in praktijk gebracht is. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 21

22 4. Effectonderzoek 4.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit Nederlandse primaire onderzoeken naar de effectiviteit van de methode De ontwikkelaar voert geen onderzoek aan naar de effectiviteit van de methode noch is dergelijk onderzoek bij de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch gevonden (zie 6.1). 4.2 Indirecte aanwijzingen voor de effectiviteit Studies in het buitenland en naar soortgelijke methoden De ontwikkelaar voert geen studies aan naar soortgelijke methoden, noch in Nederland, noch in het buitenland. Dergelijke studies zijn ook niet gevonden tijdens de door MOVISIE uitgevoerde literatuursearch (zie 6.1). 22 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

23 5. Conclusies 5.1 Samenvatting werkzame elementen Het voorlichtingsprogramma speelt in op de gesignaleerde behoefte aan meer aandacht voor de voorlichting aan allochtone ouderen met betrekking tot het beschikbare aanbod van welzijns- en zorgvoorzieningen (1, 2). Het voorlichtingsprogramma stimuleert ouderen om hun denkbeelden met betrekking tot het ouder worden in Nederland en de daarbij benodigde zorg te verhelderen en met anderen te bespreken (1). De deelnemers formuleren en verhelderen hun eigen verwachtingen en ideeën (1). Het voorlichtingsprogramma brengt deelnemers in direct contact met voorzieningen (1). De excursies brengen dat wat in de cursus wordt aangeboden heel dichtbij: de deelnemers ervaren het (1). Dat de deelnemers met het voorzieningenaanbod gaan kennismaken, verlaagt de drempel om daadwerkelijk te gaan deelnemen (1). Verklaring classificatie veronderstelde werkzame elementen: 1 = Veronderstelling ontwikkelaar 2 = Wetenschappelijke of theoretische onderbouwing 3 = Praktijkervaringen 4 = Wetenschappelijk effectonderzoek. Zie voor een toelichting de desbetreffende onderdelen van het werkblad. 5.2 Samenvatting effectonderzoek Er zijn geen wetenschappelijke onderzoeken gevonden die directe of indirecte aanwijzingen leveren voor de effectiviteit van de methode. Verklaring classificatie voor typering onderzoeksopzet: A = Experimenteel onderzoek in de praktijk en met follow-up B = Quasi-experimenteel onderzoek in de praktijk en met follow-up C = (Quasi-) experimenteel onderzoek, in de praktijk (zonder follow-up) D = (Quasi-) experimenteel onderzoek, niet in de praktijk E = Veranderingsonderzoek F = Monitoring Z = Geen van de voorgaande alternatieven. Zie voor een toelichting bijlage 3. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 23

24 6. Verantwoording 6.1 Zoeken en selecteren van literatuur Zoekvraag en zoektermen De zoekvraag luidde: Wat is bekend over de onderbouwing en effectiviteit van het voorlichtingsprogramma voor migranten- en vluchtelingenouderen ten behoeve van het maken van hun eigen keuzes en hen bewust na te laten denken over hun behoeften op het gebied van wonen, welzijn en zorg? Op basis van de volgende zoektermen is gezocht naar literatuur over de methode: Ouder worden in Nederland Ouder worden in Nederland in de 21e eeuw Allochtonen + ouderen vluchtelingen + ouderen allochtone ouderen + voorlichting* + zorg* (behoeften) Ouder worden Voorlichting* allochtone* Voorlichting* allochtone ouderen Voorlichting* + allochto* Ouder worden allochtonen Marokk* Turks* Surina* Zoekstrategieën Beschikbaar materiaal is opgevraagd bij de ontwikkelaar. Er is gezocht in meerdere Nederlandse databanken, te weten: MOVISIE catalogus PiCarta Narcis HBO Kennisbank I-Database Gezond leven. Door middel van het checken van referenties is gezocht naar aanvullend materiaal. Door middel van internetresearch is gezocht naar toepassingen, literatuur en effectstudies en evaluatieverslagen met betrekking tot het voorlichtingsprogramma. Selecteren van literatuur Op basis van de titels en abstracts is een eerste selectie gemaakt. Vervolgens zijn de mogelijk interessante artikelen aangevraagd, in RefWorks gezet, doorgenomen en verder geselecteerd. Zie 6.2 voor geselecteerde literatuur. 24 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

25 6.2 Literatuur Loog, A. & Overbeek, R. van (2006). Voorlichtingsprogramma: Ouder worden in Nederland in de 21 e eeuw. Utrecht: NIZW. Nelissen, H. (1995). Voorlichtingspakket Ouder worden in Nederland. Utrecht: NIZW. Schellingerhout, R. (2004). Cijferrapport allochtone ouderen. Werkdocument 105. Den Haag: SCP. Schellingerhout, R. (red) (2004a). Gezondheid en welzijn van allochtone ouderen. Den Haag: SCP. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 25

26 Bijlage 1 Toelichting effectonderzoek Voor het vaststellen van de effectiviteit van methoden (onderdeel 4 van het werkblad) moet het onderzoek hiernaar systematisch in kaart worden gebracht (bijlagen 2 en 3). Directe en indirecte aanwijzingen voor effectiviteit Er zijn twee typen aanwijzingen voor de effectiviteit van een methode: Directe aanwijzingen. Resultaten uit onderzoek die betrekking hebben op precies die methode die in het onderhavige document is beschreven. Indirecte aanwijzingen. Resultaten uit onderzoek naar andere methoden met hetzelfde doel en dezelfde doelgroep en aanpak. Deze worden hier verder aangeduid als soortgelijke methoden. Het gaat hier om: Resultaten uit onderzoek naar buitenlandse versies van de methode (zoals Motivational interviewing, de Amerikaanse variant van de Nederlandse Motiverende gespreksvoering). Resultaten uit onderzoek naar de effectiviteit van Nederlandse methoden die tot hetzelfde type of dezelfde familie behoren (zoals de Nederlandse activeringsmethoden die gebaseerd zijn op Supported employment). Soms zijn er onvoldoende directe aanwijzingen of kunnen relevante indirecte aanwijzingen de directe aanwijzigen ondersteunen. Bij de selectie van soortgelijke methoden is maatgevend in hoeverre de methode in de kern overeenkomt met de beschreven methode. Wanneer dit niet duidelijk is of wanneer de methode te zeer verschilt, is er geen sprake van een soortgelijke methode en dus ook niet van indirect bewijs voor effect. Wanneer een methode veelvuldig is onderzocht, is het aantal primaire onderzoeken soms te groot om binnen het kader van Effectieve sociale interventies te analyseren. Veelal zijn de primaire onderzoeken dan al geanalyseerd in reviews en metastudies. In dat geval gebruiken we de informatie uit deze overzichtsstudies. We volstaan dan met een globale analyse van de effectiviteit zoals gebleken uit de overzichtsstudies. Dit vullen we eventueel aan met een meer uitgebreide analyse van de (recente) primaire studies die (nog) niet in de overzichtsstudies zijn opgenomen. Kenmerken effectonderzoek Bij onderdeel 4 van het werkblad gaan we ervan uit dat er sprake is van een effectonderzoek wanneer er ten minste een nameting heeft plaats gevonden dat een cijfermatige indicatie geeft van het effect van een methode. Onderzoek naar de door professionals, burgers en/of cliënten ervaren effectiviteit van een methode nemen we mee in onderdeel 3 van het werkblad. Het methodologische gewicht van het effectonderzoek en de resultaten daarvan wordt onder meer bepaald door de aanwezigheid van een voor- en nameting, een controlegroep, de willekeurige samenstelling daarvan, de modelgetrouwheid van de methode en de uitvoering van een followupmeting. Het methodologische gewicht varieert van licht effectonderzoek (monitoring- of veranderingsonderzoek) tot zwaar effectonderzoek (Randomized Controlled Trial, RCT) en diverse vormen daar tussenin. Hoe zwaarder het effectonderzoek, hoe harder de uitspraken over de effectiviteit zijn. Dit wil niet zeggen dat er altijd gekozen moet worden voor zo zwaar mogelijk 26 * * * Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw

27 effectonderzoek. Welk type effectonderzoek het meest passend is, hangt af van de kenmerken en het ontwikkelingsstadium van de methode en de beschikbare financiële middelen. Bijlage 3 geeft een stapsgewijze uiteenzetting van de kenmerken per onderzoek en geeft een typering van de onderzoeksopzet. Het gaat daarbij om het objectief beschrijven van de kenmerken (onderdelen B t/m D). Externe deskundigen beoordelen in een later stadium de kwaliteit van het onderzoek (onderdelen E en F). Gemeten effecten In een tabel (bijlage 3, onderdeel G) worden de onderzoeksresultaten cijfermatig gepresenteerd. De onderzoeksresultaten kunnen aanwijzingen geven voor positieve, geen of negatieve effecten. Uitkomstmaten Effectonderzoeken beantwoorden een beperkt aantal vragen. De gestelde vragen worden aangeduid als uitkomstmaten. Alleen op deze uitkomstmaten wordt een effect gemeten. Er kan alleen iets over effect gezegd worden voor zover het betrekking heeft op één van de onderzochte uitkomstmaten. In bijlage 3 wordt het effect dan ook per uitkomstmaat aangegeven. Effectgrootte De mate waarin een resultaat als positief is aan te merken, is mede afhankelijk van de effectgrootte. Tot voor kort werd het effect van een methode vooral uitgedrukt in een statistisch significant verschil tussen voor- en nameting, of tussen voor- en nameting en follow-up, of tussen de nameting van de experimentele en controlegroep. Een probleem bij deze aanpak is dat grote verschilscores in kleine groepen vaak niet significant zijn. Bij grote groepen kunnen heel kleine verschillen weliswaar als zeer significant uit de bus komen, maar praktisch gezien van weinig waarde zijn. De laatste jaren wordt er vaak voor gekozen om naast de statistische significantie ook de zogeheten effectgrootte d ( effectsize, ook wel aangeduid met ES) te rapporteren. Dit is een index die aangeeft hoe groot het waargenomen verschil is tussen voor- en nameting of tussen experimentele (interventie-) en controlegroep. Er bestaan verschillende formules voor het berekenen van d. De bekendste is 1 : d = gemiddelde score nameting interventiegroep - gemiddelde score nameting controlegroep gepoolde standaarddeviatie van beide groepen De formule voor het berekenen van de gepoolde standaarddeviatie luidt daarbij als volgt: ( ((ni 1)sd i2 + (nc 1)sd c2 ) / (ni + nc 2) ) Hierbij staat de i voor interventiegroep of experimentgroep en de c voor controlegroep, sd i en sd c zijn de standaarddeviaties van respectievelijk de interventie- en controlegroep en ni en nc de steekproefgrootte van de interventie en controlegroep. 1 Zie Rossi, P.H., M.W. Lipsey & H.E. Freeman (2004). Evaluation. A systematic approach (7th ed.). Thousand Oaks: Sage. Methodebeschrijving Voorlichtingsprogramma Ouder worden in de 21 e eeuw * * * 27