H 1 ontwerp en Partners. H 2 energiezuinig en duurzaam (Ver)bouwen. H 9 Ventileren. H 3 geld en Verzekeringen

Transcriptie

1

2 H21 Inh. p4 Inhoudstafel H 1 ontwerp en Partners 1 Partners Bouwstijlen Slim ontwerpen Voorzieningen 1-12 R - 5 Architect inschakelen? 1-15 R - 6 Verbouwen met een interieurarchitect 1 15 H 2 energiezuinig en duurzaam (Ver)bouwen 1 Duurzaam bouwen Energiezuinig bouwen 2-3 R - 3 Energiezuinig verbouwen 2-13 H 3 geld en Verzekeringen 1 Hypothecaire leningen Verzekeringen Belastingen Premies en subsidies Btw 3-8 R - 6 Lening op afbetaling bij renovatie 3-9 R - 7 Premies bij renovatie 3-9 R - 8 Fiscale verplichtingen 3 10 H 4 nieuwbouwwijzer H 5 renovatiewijzer 1 Staat van de woning opmaken Vergunningen Expert inschakelen? Plan uitwerken 5-5 H 6 ruwbouw 1 Voorbereidende werken Fundering Kelder Vloerelementen (welfsels) Bouwmethodes Dragende bouwstenen Gevelmaterialen 6-15 R - 8 Ruwbouw bij renovatiewerken Leien Dakpanplaten Bitumenleien Bedekkingsmaterialen Dakgoten Dakramen Geprefabriceerde dakkapellen 8-13 R - 12 Dakrenovatie 8 14 H 9 Ventileren 1 Waarom ventileren? Hoe ventileren? Het ventilatiealfabet A, C of D? Wat moet ik nu kiezen? Verwarmen en koelen met je ventilatie Integratie en installatie Oplevering en gebruik 9-6 R - 8 Ventilatie bij renovatie 9-7 H 10 buitenschrijnwerk, beglazing en zonwering 1 Soorten buitenschrijnwerk Beglazing Voor- en achterdeur + schuifsystemen Beveiliging Koepels Zonwering en rolluiken Garagepoort Veranda R - 9 Isolerend glas bij renovatie R - 10 Aandachtspunten bij integratie ramen in bestaande woning R - 11 Beglazing renoveren met glasfolies R - 12 Garagepoort renoveren H 7 isolatie 1 Begrippen en termen Verschillende isolatiematerialen Dakisolatie Muurisolatie Vloerisolatie Akoestische isolatie 7-8 R - 7 Bestaande woning isoleren 7 9 H 8 dakwerken 1 Soorten daken Dakhout Onderdak en dakisolatie Dakpannen 8-7

3 H21 Inh. p5 Inhoudstafel H 11 Verwarming en koeling 1 Centrale verwarming Verwarmingstechnieken Hernieuwbare warmtebronnen Schoorsteensystemen Airconditioning R - 6 Buitengebruikstelling van stookoliereservoirs R - 7 Schouw H 12 sanitair, regen- en afvalwater 1 Aansluiting op het waternet Hoofdleiding Toevoerleiding Afvoerbuizen Septische put Vetafscheider Regenwater Afvalwater Waterbehandeling Warmwaterproductie 12-7 R - 11 Renovatie H 13 elektriciteit 1 Aansluiting op het net Elektrische installatie Veiligheid Leveranciers en tarieven Fotovoltaïsche panelen (Micro-)Warmtekrachtkoppeling 13-7 R - 7 Oude installatie moderniseren 13-9 R - 8 Bestaande elektrische installatie uitbreiden 13-9 R - 9 Bestaande elektrische installatie verzwaren 13-9 H 14 VerlicHting 1 Soorten verlichting Lampen Armaturen Lichtschakelaar 14-4 R - 5 Verlichting bij renovatie (relighting) 14 5 H 15 domotica en communicatie 1 Opbouw en basisprincipes Technische installatie Comfort Veiligheid Energie Videofonie Thuisnetwerk Home entertainment 15-5 R - 9 Renovatie 15-7 H 16 VeiligHeid en alarm 1 Hoe creëer je een veilige woonomgeving? Alarminstallatie 16-3 R - 3 Installatie in een bestaande woning 16-5 H 17 wanden en Plafonds 1 Pleisterwerk Plafondbekleding Wandbekleding 17-4 R - 4 Pleisterwerk bij renovatie 17-5

4 H21 Inh. p6 Inhoudstafel H 18 Vloeren 1 Vloeropbouw Natuursteen Keramische tegels Parketvloeren Laminaat Linoleum Vinyl Bamboe Kurk Recuperatievloer Tapijt Steentapijt - korrelvloer Granito (terrazzo) Betonvloeren Gietvloeren Glazen en stalen vloer R - 17 Vloer uitbreken R - 18 Dekvloer egaliseren R - 19 Natuurstenen vloer renoveren R - 20 Renovatie van parket H 19 binnenschrijnwerk 1 Trap Binnendeuren Plinten Dressings, muur- en schuifdeurkasten 19-9 R - 5 Traprenovatie R - 6 Gaten vullen met kneedbare houtpasta H 20 keuken en HuisHoudtoestellen 1 Planning en indeling Ergonomie Kasten en laden Werkblad Spoelbak Keukenkraan Kookplaat Afzuigkap (dampkap) Oven en luxefornuizen Microgolfoven Koelkast Diepvriezer Vaatwasmachine Wasmachine Droogkast (linnendroger) R - 16 Open keuken maken R - 17 Opfrisbeurt R - 18 Grondige renovatie H 21 badkamer en wellness 1 Kranen Lavabo Toilet Douche Bad Meubels Wellness R - 8 Badkamerrenovatie H 22 kachels en Haarden 1 Luchtaanvoer en -afvoer Brandstoffen Kachels Warmteaccumulerende kachels Open haarden en inbouwcassettes Sierschouwen 22-9 R - 7 Inzethaard R - 8 Cv-haarden H 23 interieurafwerking 1 Behangen Schilderwerken Interieurstickers 23-6 R - 4 Behangpapier verwijderen 23-7 R - 5 Roetdoorslag verhelpen 23-7 H 24 rondom Het Huis 1 Tuin Terras en oprit Gazon Beregening Tuinafsluiting Carport Tuinverlichting Vijver Zwembaden Bijgebouwen Genieten in de tuin Brievenbus R - 13 Renovatie livios colofon trefwoordenlijst advertentielijst

5 1 Ontwerp en partners Een nieuwe woning begint bij een visie, een idee, het ontwerp. Hoe moet ze eruit zien? Of nog belangrijker: welke praktische eigenschappen moet ze hebben? Met hoeveel mensen ga je erin wonen? En welke technieken wil je eventueel later nog integreren? Geen overbodige vraag, want met een slim ontwerp, dat hier rekening mee houdt, bespaar je later heel wat geld uit. Ook de bouwpartners die je woning bouwen, zijn natuurlijk bepalend voor het eindresultaat. Neem de tijd om een architect te vinden en ga niet over één nacht ijs als je aannemers kiest. In dit hoofdstuk Nieuwbouw Vind de bouwformule die bij je past p 2 Zo kies je een architect p 2 Wat als er problemen opduiken bij de bouw? p 6 Welke bouwstijl? p 6 Sta stil bij de oriëntatie van je woning p 8 Zo kan je geluidsoverlast beperken p 10 R ReNovatie Renoveren met architect of interieurarchitect p 15 + ehbo-kit Ruwbouw Eerste hulp bij slechte bouwgronden p 9

6 H21 H1 p2 Ontwerp en partners 1 PaRtneRs (Ver)bouwen doe je niet alleen, en gelukkig maar. Afhankelijk van welke bouwformule je kiest, kom je in aanraking met een aantal specialisten die elk hun eigen stempel drukken op het eindresultaat. Neem daarom de tijd om te beslissen met wie je in zee gaat. 1.1 Bouwformules Zelf bouwen? Af en toe kom je mensen tegen die trots vertellen dat ze hun huis zelf gebouwd hebben. Het grootste voordeel van deze keuze, is dat je enorm veel uitspaart op arbeidsuren, de duurste kostenpost, goed voor tienduizenden euro s. Maar het plaatje ziet er net iets minder rooskleurig uit als je ook je eigen uren in rekening brengt. Want denk eraan: zelf bouwen kost naast bloed, zweet en tranen gigantisch veel tijd. Je mag bovendien niet te licht gaan over de technische kant van de zaak. Om helemaal zelf te bouwen, moet je al een goed geïnformeerde techneut zijn met een flinke dosis zelfvertrouwen. Hou er rekening mee dat je zelf (mee) verantwoordelijk bent bij ongevallen tijdens de bouwwerken of bij constructieproblemen achteraf. Helemaal zelf bouwen is daarom voor weinigen weggelegd. Wat meestal wel haalbaar is en ook tot een flinke besparing leidt, is hier en daar een handje toesteken, of alleen bepaalde posten voor je rekening nemen, zoals de vloer- of elektriciteitswerken. Bouwen met een architect en meerdere aannemers Zo doen de meeste (ver)bouwers het. Je laat een architect een plan uittekenen en gaat daarna op zoek naar verschillende aannemers voor ruwbouw, dakwerken, chape, elektriciteit Omdat je voor elke post een aparte aannemer kan kiezen, kom je in de meeste gevallen goedkoper uit dan wanneer je met een sleutel-op-de-deurfirma of algemene aannemer zou werken. Opgepast: het kost veel tijd om elke keer verschillende offertes op te vragen en jezelf te verdiepen in de specifieke materialen en technieken die de verschillende aannemers voorstellen. Een andere uitdaging is het op elkaar afstemmen van de verschillende werken. Normaal gezien is de architect hierbij een belangrijke steunpilaar. Hij kent aannemers uit de regio en heeft een goed zicht op hoe de werken in de tijd evolueren. Bespreek deze praktische kant op voorhand, zodat je weet in hoeverre je architect deze coördinerende taak op zich wil nemen en wat je daarvoor eventueel moet betalen. Door de vele betrokken partijen, met elk hun eigen agenda, is bij deze bouwformule het risico groter dat werken wat langer duren dan gepland. Hou ook het bouwbudget in de gaten. De architect stelt wel een raming van de kosten op, maar de praktijk leert dat deze vaak te optimistisch is. Nog iets om bij stil te staan, zijn mogelijke problemen met de constructie. Het kan gebeuren dat de verschillende aannemers de verantwoordelijkheid dan in elkaars schoenen willen schuiven. Iets wat je alvast nooit aan de hand hebt met de volgende bouwformule die we bespreken. Bouwen met een algemene aannemer Heb je geen zin in de kopzorgen die komen kijken bij het zoeken van aannemers en het coördineren van alle werken, dan kan je de uitvoering overlaten aan één algemene aannemer. Hij is je enige aanspreekpunt. Het is aan hem om onderaannemers te zoeken en te waken over het eindresultaat. Duiken er later constructieproblemen op, dan is de algemene aannemer verantwoordelijk. Deze manier van werken verloopt vlotter dan met verschillende aannemers en ook de kans op budgetoverschrijding is geringer. Weet dat de algemene aannemer net als sleutel-op-dedeurfirma s in principe onderworpen is aan de wet-breyne (zie kader p.3). De taak van de architect is bij deze manier van bouwen iets beperkter. Hij blijft verantwoordelijk voor het ontwerp en de controle van de werken, maar moet minder coördineren. Bouwen met een sleutel-opde-deurfirma Deze bouwformule ligt in het verlengde van bouwen met een algemene aannemer. Het verschil is dat sleutel-op-dedeurfirma s beschikken over uitgebreid documentatiemateriaal en meestal in een kijkwoning laten zien wat je mag verwachten. Ook de rol van de architect is anders. Normaal gezien stap je met een uitgetekend plan naar één algemene of naar verschillende aannemers. Maar hier is het omgekeerd. Je gaat eerst naar de sleutel-op-de-deurfirma en die verwijst je dan door naar een architect met wie ze samenwerkt. Bovendien vertrekken sleutel-op-de-deurfirma s dikwijls vanuit standaardplannen, waardoor de inbreng van de architect beperkter is dan bij andere formules. Een strikte timing en budget zijn de belangrijkste troeven van bouwen met een sleutel-op-de-deurfirma. Je weet op voorhand hoeveel je precies moet betalen, tenzij je extra s wenst die niet in het standaardlastenboek opgenomen zijn. De belangrijkste nadelen zijn de doorgaans hogere prijs en de beperktere eigen inbreng, hoewel tegenwoordig steeds meer sleutel-op-de-deurbedrijven afstappen van standaardplannen. Elke sleutel-op-de-deurfirma is in principe onderworpen aan de wet-breyne. 1.2 architect Tenzij je kiest voor een sleutel-op-dedeurfirma, begint het echte bouwavontuur bij de keuze van de architect. Probeer een architect te zoeken die volledig op je golflengte zit en op wie je niet alleen kan rekenen voor een doordacht ontwerp, maar ook voor een goede opvolging en controle van de werken. Wil je er zeker van zijn dat het contract met de architect volledig en correct opgesteld is, dan kan je een typedocument downloaden via Referenties wijzen de weg (Ver)bouwen kan op zo veel verschillende manieren, dat veel architecten ervoor kiezen om zich te specialiseren. Als je zelf al enigszins weet wat je wil, kan je dus veel doelgerichter naar een architect zoeken. Bijvoorbeeld voor een uitgebreid renovatieproject, een typische stadswoning, de renovatie van een loft, de bouw van een vrijstaand huis. Behalve de aard van het project (nieuwbouw, renovatie ), kan ook de stijl helpen bij het vinden van een architect. Op basis van referenties kan je meestal goed inschatten wat je van een architect mag verwachten. Maar opgelet: sommige architecten zijn echte allrounders, die zich niet in een hokje laten steken. Via de databank van de Vlaamse Architectenorganisatie NAV ( kan je

7 H21 H1 p3 Ontwerp en partners Wet-Breyne beschermt de bouwheer De woningbouwwet of wet-breyne beschermt je tegen de bouwfirma als je een sleutelop-de-deurwoning of een woning op plan koopt. De wet is alleen van toepassing als de opdracht toevertrouwd is aan één aannemer of aan een bouwpromotor. Nog een voorwaarde is dat de bouwfirma je verplicht om één of meer stortingen te doen voor de voltooiing van de werken. Als je pas op het einde van de rit alles moet betalen, is de wet niet van toepassing. Dat is evenmin het geval als het gebouw niet voor minstens 50 % bestemd is voor bewoning. De belangrijkste bepalingen in de wet-breyne: - De aannemer moet de uitvoeringstermijn en het afgesproken budget respecteren. - Het voorschot mag niet hoger zijn dan 5 % van de totale kostprijs van de woning. - Er moet een duidelijk contract opgesteld worden met een aantal verplichte elementen. Om er zeker van te zijn dat het contract volledig en correct opgesteld is, kan je gebruik maken van het modelcontract dat je vindt via - De woningbouwfirma mag op geen enkel moment meer factureren dan de waarde van de al uitgevoerde werken. - Er moeten een voorlopige en een definitieve oplevering plaatsvinden. - De aannemer moet een 100 % voltooiingswaarborg geven of, als hij erkend is, een waarborg van 5 % van de bouwprijs storten in een consignatiekas. Dit is jouw bescherming in geval van een faillissement. alvast zoeken naar een architect op basis van referenties die je kan selecteren aan de hand van categorieën als functie, type en stijl. Deze databank is heel uitgebreid, maar niet volledig, want niet alle Vlaamse architecten zijn NAV-lid. Architecten met aandacht voor energie Energiezuinig bouwen is de toekomst (zie hoofdstuk 2 Energiezuinig en duurzaam (ver) bouwen). Sommige architecten profileren zich echt als specialisten op dit vlak. Als je hier zelf ook een prioriteit van maakt, kan je gericht zoeken naar een energiebewuste architect op de website De site is een initiatief van de Vlaamse Architectenorganisatie NAV en het Vlaams Energieagentschap VEA. Van voorontwerp tot bouwplan Na één of meer gesprekken waarin je zo duidelijk mogelijk vertelt welke je wensen zijn en over welk budget je beschikt, maakt de architect een voorontwerp. Dat kan een schets, een plan, een computerbeeld of zelfs een maquette zijn. Vind je het maar niks, zeg dat dan eerlijk. Bijsturen heeft geen zin als het ontwerp je totaal niet aanspreekt. Je kan dan ofwel de architect een nieuw plan laten maken, ofwel de overeenkomst stopzetten. Zie je het voorontwerp wel zitten, dan kan de architect het waar nodig nog aanpassen en een bouwaanvraag indienen. Als de vergunning binnen is, stelt de architect een uitvoeringsdossier op. Dat omvat naast gedetailleerde plannen ook een lastenboek en een meetstaat waarin de hoeveelheden van alle materialen beschreven staan. Niet elke architect maakt zo n meestaat of een lastenboek op, maar probeer er toch voor te zorgen dat dit gebeurt, omdat de aannemers dan een veel nauwkeurigere offerte kunnen opstellen. Ereloon Maak duidelijke afspraken met je architect over zijn ereloon. Bij nieuwbouw schommelt dat meestal rond 7 % van de totale aannemingssom, bij renovaties rond 12 %. Je kan beter een vaste prijs afspreken dan een percentage. Zo is er minder kans op discussie.

8 H21 H1 p4 Ontwerp en partners 1.3 epb-verslaggever De epb-verslaggever brengt de energieprestaties van je woning in kaart en slaat ze op in de Energieprestatiedatabank. Hij houdt tijdens de werken nauwkeurig alle parameters bij die een invloed kunnen hebben op het E-peil. Dikwijls neemt de architect deze functie op zich, maar de epb-verslaggever kan ook iemand anders zijn met het diploma van architect of ingenieur, die zich heeft laten registreren bij het Vlaams Energieagentschap (VEA). Op de website kan je een epbverslaggever vinden. Meer over de epb-regelgeving in hoofdstuk 2 Energiezuinig en duurzaam (ver)bouwen. 1.4 aannemer Ga niet over één nacht ijs bij de keuze van je aannemer. De prijs is belangrijk, maar ook de kwaliteit die hij levert. Vraag daarom referenties op. Je architect kan je hierin eventueel adviseren. Voor een waterdichte overkomst met je aannemer, kan je gebruikmaken van het typedocument op Via kan je zoeken naar een aannemer in de databank van de Confederatie Bouw, de grootste bouwsectororganisatie van België (met meer dan leden). Prijs Er zijn verschillende mogelijkheden om een prijs af te spreken. Bij een vaste prijs ken je op voorhand de bedragen die je moet betalen voor elk onderdeel en dus ook de uiteindelijke totaalsom voor de volledige woning. Maar sommige posten zijn moeilijk op voorhand te begroten. Dan maakt de aannemer een raming en wordt achteraf een min- of meerprijs berekend. Bij een opdracht tegen prijslijst of bij werken in regie wordt op voorhand geen totaalprijs afgesproken, maar berekent men pas een prijs na het beëindigen van de werken op basis van de gepresteerde uren en de gebruikte materialen. Je kan eventueel zelf materialen aankopen. Dit komt goedkoper uit omdat je dan geen commissie betaalt aan de aannemer. Maar als er ooit discussie ontstaat over een bepaald werk, is het beter dat de aannemer de materialen zelf heeft aangebracht, omdat hij dan de schuld niet van zich kan afschuiven. 1.5 Handelaar Laat je bij het vergelijken van offertes van verschillende handelaars adviseren door de architect. Reken als veiligheidsmarge toch ongeveer à euro extra voor materialen die je vergeten bent of voor meerprijzen. Probeer het aantal in de mate van het mogelijke te beperken. Eén keer een lichting van tien ton zand laten komen, kost je veel minder dan twee ladingen van vijf ton. In principe betaal je de materialen per overschrijving. De meeste handelaars geven een korting van enkele procenten als je de factuur onmiddellijk betaalt. Hou alle facturen en bestelbonnen goed bij. Niet alleen voor eventuele discussies, maar ook voor de btw-aangifte van je woning. 1.6 Landmeter Als er geen degelijk plan bij de verkoopakte van je bouwgrond zit, doe je er goed aan een landmeter te laten komen. Dikwijls wordt onterecht aangenomen dat de perceelsgrenzen en oppervlakten vastliggen bij het kadaster. Deze kadastrale bepalingen hebben echter geen juridische waarde. De oppervlakten zijn dan ook geregeld onjuist. Maar ook als er wel een plan bij de verkoopakte zit, kan het geen kwaad om een landmeter het perceel te laten nameten. Het is al meer dan eens gebeurd dat grenspalen per ongeluk of zelfs moedwillig verplaatst of verwijderd werden. Te dikwijls gaan mensen ervan uit dat de perceelsgrenzen sowieso overeenkomen met een haag of een omheining die zich tussen de gronden van twee buren bevindt. Werk altijd met een erkend onafhankelijk landmeter-expert. Als je door een foute opmeting problemen krijgt, kan je de landmeter daarvoor verantwoordelijk stellen.

9 3 Geld en verzekeringen Bouwen is voor de meesten het grootste project in hun leven. Zeker op financieel gebied. Jarenlang blijf je met je neus op de feiten gedrukt, als er maand na maand geld van je rekening verdwijnt voor het afbetalen van de lening. Anderzijds kan je een deel compenseren met verschillende premies en fiscale tegemoetkomingen. In dit hoofdstuk Nieuwbouw Welke lening afsluiten? p 2 Sluit de geschikte verzekering af p 4 De fiscale consequenties van een woning p 6 Profiteer maximaal van premies p 7 R ReNovatie Hoe renovatiekosten drukken? p 9 Fiscale verplichting p 10 + ehbo-kit Doemscenario: ik kan mijn lening niet afbetalen p 2 Help! Ik heb te weinig geleend p 3 Geld gezocht: ik wil een nieuwe woonst kopen en de huidige verkopen p 4 Wat doen na brand, waterschade of diefstal? p 7

10 H21 H3 p2 Geld en verzekeringen 1 HypotHecaiRe leningen Ook al krijg je de beste voorwaarden dikwijls bij de financiële instelling waar je al geruime tijd klant bent, raadpleeg voor een hypothecair krediet toch meerdere banken. De grote concurrentiestrijd tussen banken onderling en de stijgende populariteit van kredietmakelaars maakt dat goede klanten niet meer zo sterk beloond worden als vroeger. Ga bij de vergelijking niet enkel af op de interestvoet, maar ook op de aflossingstabel. Alleen zo kan je zien welke lening op het einde van de rit het voordeligst is. Hoeveel mag ik lenen? Hoeveel je mag lenen hangt niet alleen af van je inkomen, maar ook van je fiscale situatie, de grootte van je gezin, je levensstijl, enz. Laat je bij voorkeur adviseren door een specialist. We kunnen wel enkele vuistregels meegeven. Eén daarvan zegt dat de maandelijkse aflossing niet groter mag zijn dan 1/3 van je netto-inkomen. Voor hogere inkomens mag de afbetaling verhoudingsgewijs groter zijn. Nog een regel stelt dat er na de betaling van de maandelijkse vaste uitgaven nog ongeveer euro moet overblijven. Soorten rentevoeten We onderscheiden drie groepen hypothecaire kredieten: leningen met een veranderlijke of variabele rentevoet, met een vaste rentevoet en met een beperkte variabele rentevoet. Wie kiest voor een vaste rentevoet is zeker dat die nooit zal stijgen. Je betaalt wel een hogere interestvoet en je kan niet profiteren van een mogelijke rentedaling. Deze formule is vooral geruststellend voor wie tegen een lage rentevoet leent tot aan zijn limiet. Leningen met variabele rentevoet zijn het goedkoopst en kunnen nog voordeliger worden bij een rentedaling. Alleen heb je minder zekerheid over het aflossingsbedrag. De variabiliteit is wel begrensd. Meestal kan de rentevoet met maximum 5 % stijgen of dalen. Voor wie minder risico wil nemen, kan een beperkte variabele lening uitkomst bieden. Daarbij kan de rentevoet met hoogstens 2 % stijgen of dalen. Er zijn vele mogelijkheden tot herziening. Een aanpassing van de rentevoet kan jaarlijks, om de drie jaar, om de vijf jaar, een eerste keer na tien jaar en daarna om de vijf jaar, enz. gebeuren. Bij een jaarlijks herzienbare rentevoet kan de stijging niet hoger oplopen dan 1 % het eerste jaar, 2 % het tweede jaar en 3 % het derde jaar. Een vrij jonge formule is het accordeonkrediet, dat de voordelen van een variabele en een vaste rentevoet combineert. Je betaalt elke maand hetzelfde bedrag, maar bij een variabele rentevoet zal de afbetalingstermijn verlengd of verkort worden. Deze formule is erg in trek bij jonge kredietnemers. Looptijd van het krediet Voor een hypothecair krediet is een aflossingstermijn van 20 jaar het meest gangbaar. Langere looptijden, soms tot 40 jaar, winnen wel aan populariteit, zeker bij jonge gezinnen. Enerzijds is een langere kredietduur fiscaal voordeliger, want eens je lening betaald is, vallen fiscale premies weg. Anderzijds mag je nooit uit het oog verliezen dat je bij een langere looptijd uiteindelijk ook meer afbetaalt. + ik kan mijn lening niet meer afbetalen. Wat nu? Dit doemscenario is helaas niet uit te sluiten, ook al zijn de banken vandaag zeer streng bij het toekennen van kredieten. Laat de zaak niet aanslepen en vraag zo snel mogelijk een onderhoud met de bank aan. Probeer in een volgende fase uitstel of vermindering van betaling te krijgen. Dit kan je doen via een aangetekende brief. Vermijd deurwaarders of andere problemen door open kaart te spelen met je kredietgever. Als die weigert of niet antwoordt binnen de maand, schakel je de vrederechter in. Dat doe je per aangetekend schrijven of met een verzoekschrift. Voeg altijd een kopie van het kredietcontract bij je brief. Meestal zal de bank je een aanzuiveringsplan voorstellen. Als er een structureel probleem is of de achterstand dreigt aan te groeien, bestaat de mogelijkheid tot collectieve schuldenregeling. Een door de rechter aangestelde schuldbemiddelaar maakt dan een plan op en legt dat voor aan alle schuldeisers. Het gebeurt dat de bank in dat geval het onroerend goed niet mag verkopen. In tussentijd mag er geen nieuwe achterstand ontstaan.

11 4 Nieuwbouwwijzer Hoe verloopt een bouwproject stap voor stap? De nieuwbouwwijzer geeft je daarop een antwoord. We gaan ervan uit dat je al beschikt over het nodige budget en een bouwgrond. We schetsen het bouwproces van een gemiddelde woning, gerealiseerd volgens de klassieke bouwmethode, waarvoor je met één of meerdere aannemers in zee gaat. Dit is vandaag nog altijd de meest gekozen manier van bouwen. De tijdslijn geeft een indicatie van De bouwperiode voor een gemiddelde woning. Hoe complexer je project, Hoe meer tijd er uiteraard nodig is. in ieder geval moet je na Het eerste contact met De architect al snel rekenen op anderhalf tot twee jaar vooraleer je jouw Droomwoning kan betrekken. 1 VoorbereiDiNg 1.1 Grondwerken Stabiliteitsonderzoek Een stabiliteitsonderzoek of sondering is niet verplicht, maar ten zeerste aangeraden. Op basis hiervan bepaalt de architect in zijn aanbesteding het vereiste aantal gewapende balken en dergelijke. 1.2 Aannemer(s) zoeken Min of meer gelijktijdig met de vorige punten ga je op zoek naar de aannemer(s). Daartoe leg jij (of jouw architect) het aanbestedingsdossier voor aan verschillende kandidaten. Op basis van de prijs, de beschikbaarheid en andere criteria (kwaliteit, referenties ) maak je een keuze Perceel bouwrijp maken De bomen op je bouwgrond mag je beginnen kappen zodra je hiervoor een stedenbouwkundige vergunning hebt. Die heeft je architect samen met de bouwaanvraag in orde gebracht. 1.3 Voorlopige aansluitingen De architect heeft in zijn aanbestedingsdossier ruwbouw de voorlopige aansluitingen aangevraagd. Water en elektriciteit (via de werfkast) op de werf zijn er voorhanden Grond aan- of afvoeren Als je voor de start van de ruwbouwwerken meer dan 250 m³ grond laat aanvoeren of weggraven en afvoeren (kelder), heb je een bodembeheerrapport nodig van een bodemsaneringsdeskundige. Dit kan enkele weken in beslag nemen. ± 1 MAAND 1 ± 3 MAANDeN 1.1 Grondwerken Stabiliteitsonderzoek Perceel bouwrijp maken Grond aan- of afvoeren 1.2 Aannemer(s) zoeken 1.3 Voorlopige aansluitingen 1. Voorbereiding 2.1 Kelder (3 weken) 2.2 Fundering (1 tot 2 werkdagen) 2.3 Metselwerken (+ 50 werkdagen) De dragende en binnenmuren De isolatie (controle door epb-verslaggever) De buitenmuren

12 H21 H4 p2 nieuwbouwwijzer ARCHITECT Een hoofdrolspeler in je bouwproject is de architect. Voor je aan de grondwerken begint, heeft hij of zij al een hele rist belangrijke taken op zich genomen: het ontwerp, de bouwaanvraag, het aanbestedingsdossier. Van voorontwerp tot definitief ontwerp (twee tot vier maanden). Weet je precies wat je wil of start je samen met de architect een uitgebreide speurtocht naar de gepaste indeling, het uitzicht, de materialen? Bij die tweede optie vreet het voorontwerp natuurlijk meer tijd. Een architect maakt in principe trouwens een ontwerp op maat dat niet pasklaar staat te wachten op zijn harde schijf. De periode tussen voorontwerp en definitief ontwerp kan nog eens enkele weken op zich laten wachten. Bouwaanvraag (maximaal vijf maanden). De gemeente heeft maximaal 14 dagen om het ingediende dossier volledig en ontvankelijk te verklaren. Na maximaal 75 of 105 dagen volgt de goedkeuring. Welke van die twee periodes van toepassing is, hangt af van de omstandigheden. Is er een openbaar onderzoek vereist? Moet de gemeente adviezen inwinnen? Is de gemeente ontvoogd en mag ze dus zelf de stedenbouwkundige vergunning uitreiken? Als je de vergunning in handen hebt, moet je die uithangen op de bouwplaats en 35 dagen wachten voor je met de werken mag beginnen. In die periode is nog een administratief beroep mogelijk. 2 grondwerken + ruwbouw (inclusief dak: 60 tot 100 werkdagen). De uitvoeringstermijn hangt af van project tot project. 2.1 Kelder (3 weken) Reken voor het uitgraven op twee werkdagen. Het gieten en drogen van de betonnen kuip nemen snel twee tot drie weken in beslag. Die termijn kan aanzienlijk oplopen naargelang het aantal muren dat je wil laten optrekken Binnenafwerking Tijdens de ruwbouwfase kan je alleen of samen met de architect bekijken welke vloeren, keuken, badkamer je wil hebben Vul de aanvraagformulieren in van je netbeheerder voor de aansluiting van de nutsvoorzieningen: water, elektriciteit, gas en kabeldistributie. 2.2 Fundering (1 tot 2 werkdagen) Geen kelder nodig? Het machinaal uitgraven van de fundering en het opvullen met beton nemen een tot twee werkdagen in beslag. 2.3 Metselwerken (+ 50 werkdagen) De grootste slokop inzake het aantal werkdagen zijn het optrekken of aanbrengen van: De dragende en binnenmuren, De isolatie (controle door epb-verslaggever), De buitenmuren. 2.4 Sommige taken kunnen elkaar overlappen De architect brengt tijdens de ruwbouwfase zijn aanbestedingsdossier voor onder meer elektriciteit en sanitaire leidingen in orde. Je kan dit ook zelf doen, maar een lastenboek opstellen is allesbehalve eenvoudig. 2.5 Dakwerken (2 tot 3 weken) Van onderdak tot dakbedekking. Het ideale scenario is dat alle werken meteen op elkaar aansluiten. Helaas lukt dat nagenoeg nooit, zeker niet als er gewerkt wordt met meerdere onderaannemers die nog bezig zijn op een andere werf, daar geconfronteerd worden met meerwerken, pech tijdens de bouw, verloop van personeel et cetera. Geregeld ligt een bouwwerf dan ook een aantal weken stil in afwachting van de volgende fase. 2.6 Opmeten buitenschrijnwerk Als de ruwbouw klaar is en de dorpels geplaatst zijn, is het tijd om het buitenschrijnwerk op te meten. Voor de productie daarvan heeft de schrijnwerker 8 tot 10 weken nodig. Zorg in die periode voor een goede werfafsluiting en controle door de buren, want werfdiefstallen zijn tegenwoordig een echte plaag Sommige taken kunnen elkaar overlappen De architect brengt tijdens de ruwbouwfase zijn aanbestedingsdossier voor onder meer elektriciteit en sanitaire leidingen in orde Binnenafwerking Vul de aanvraagformulieren in van je netbeheerder voor de aansluiting van de nutsvoorzieningen: water, elektriciteit, gas en kabeldistributie 2.5 Dakwerken (2 tot 3 weken) 2.6 Opmeten buitenschrijnwerk (inclusief dak) 2. Grondwerken + ruwbouw

13 Ventilatie 9 Door de evolutie naar energiezuiniger bouwen, komt er steeds meer nadruk te liggen op isolatie en luchtdichtheid. Door die ontwikkeling stijgt ook het belang van een goede ventilatie. Maar wat houdt dat precies in, een goede ventilatie? We overlopen de verschillende ventilatiesystemen, bespreken hoe je verwarming en koeling kan integreren in je ventilatieplan en sluiten af met enkele aandachtspunten voor renovatie. In dit hoofdstuk Nieuwbouw Het belang van ventilatie p 2 A, B, C en D: het ventilatiealfabet p 2 Welk systeem sluit het best aan bij mijn project? p 4 R ReNovatie Moet ik bij mijn verbouwing voldoen aan de ventilatie-eisen? p 7 Op zoek naar het geschikte systeem voor renovatie p 7 + ehbo-kit SOS geluidshinder p 5 Hoe hou ik mijn ventilatiesysteem proper? p 6

14 H21 H9 p2 Ventilatie 1 WaaRom ventileren? Doordat isolatie en luchtdichtheid een steeds belangrijkere rol spelen bij nieuwbouw, stijgt ook de nood aan een goede ventilatie. Luchtcirculatie zorgt immers voor een gezond binnenklimaat door vervuilde lucht te vervangen door nieuwe, verse lucht. De lucht in een woning raakt vervuild door blootstelling aan verschillende vervuilingsbronnen: zweet, ademhaling, huisdieren, onderhoudsproducten Ook bepaalde bouwmaterialen zoals verf en lijm veroorzaken een beperkte afgifte van schadelijke stoffen. Vocht is eveneens een vervuilingsbron. Door koken, wassen en poetsen kan de totale vochtproductie oplopen tot 10 à 15 liter per dag. Als deze verontreinigde lucht niet wegraakt, zijn hoofdpijn, vermoeidheid, duizeligheid of zelfs ademhalingsklachten het gevolg. Daarnaast zijn er ook kwalijke gevolgen voor het leefcomfort: geurhinder, ongedierte, condensatie en schimmels. Daarom is ventileren ook wettelijk verplicht. De B in epb-eisen staat immers voor binnenklimaat. Deze binnenklimaateisen houden in dat je het risico op oververhitting in de zomer moet beperken en voor minimale ventilatievoorzieningen moet zorgen. 2 Hoe ventileren? Waarom is het concept ventileren zo belangrijk geworden dat het in de epb-eisen werd opgenomen, terwijl er vroeger amper aandacht werd aan geschonken? Dat komt omdat in oudere woningen de ventilatie op een natuurlijke manier gebeurde via naden en kieren. Door de matige luchtdichtheid van oude gebouwen is er voldoende luchtcirculatie zonder daar speciale maatregelen voor te treffen. En als er intensief moest verlucht worden, werden simpelweg de ramen opengezet. Deze verluchtingsmethodes hebben enkele grote nadelen. Zo wordt er meestal veel te veel ineens verlucht, heb je het raden naar de richting van de luchtcirculatie, en is er geen enkele vorm van regeling mogelijk. Een raam openzetten, betekent ook energieverlies want de verwarming moet extra werken om de kamer weer op temperatuur te krijgen. Een open raam geeft natuurlijk ook inbrekers en insecten vrij spel. De toevoer van verse lucht gebeurt in droge ruimtes zoals de woonkamer, de slaapkamer en het bureau. Via doorvoerroosters circuleert de lucht naar vochtige ruimtes waar hij vervolgens afgevoerd wordt. (Illustratie: Renson) 2.1 Gecontroleerd ventileren Nu de epb-eisen een betere isolatie en strengere luchtdichtheid voorschrijven, zijn luchtlekken in nieuwbouw (zo goed als) verleden tijd. Om toch een gezond binnenklimaat te garanderen, is het belangrijk dat we op een andere manier gaan ventileren. En zo komt gecontroleerde ventilatie op de voorgrond: zelf bepalen waar, wanneer en hoeveel lucht je aan- en afvoert. De Belgische ventilatienorm hanteert enkele vuistregels voor dat gecontroleerd ventileren. Hoe en waar komt lucht de woning binnen? Langs waar verlaat ze de leefruimtes? En hoeveel lucht moet er minimaal ververst worden om een gezond binnenklimaat te creëren? 2.2 in = uit De richting van de luchtcirculatie ligt vast. Toegevoerde lucht komt de woning binnen via droge ruimtes als de woonkamer en slaapkamer. Via doorstroomopeningen verplaatst de lucht zich naar natte ruimtes als badkamer, keuken en wc, waar ze wordt afgevoerd. In = uit. Dat wil zeggen dat de hoeveelheid toegevoerde lucht gelijk moet zijn aan de hoeveelheid afgevoerde lucht. Geen toevoer zonder afvoer, en vice versa. Dat is zo voor het hele huis, maar even goed voor de kamers apart. Blaas je een bepaalde hoeveelheid lucht je living in, dan zal die ook afgevoerd moeten worden. 2.3 aanpassen aan de situatie Verder is het verplicht om per uur per vierkante meter vloeroppervlakte 3,6 kubieke meter verse lucht toe te voeren en af te voeren. 3,6 m³/h per m² is dus de absolute minimumeis. Per leefruimte is er ook een minimumdebiet waaraan voldaan moet worden, zelfs al ligt het berekende debiet aan de hand van de 3,6 m³/h per m²-formule lager. De normen voor basisventilatie leggen ook een maximumdebiet op: zelfs als de berekeningen op een hoger getal uitkomen, mag je het debiet tot dit maximum beperken. Let op: voor de ruimte met de centrale verwarming gelden er speciale eisen. Dit minimum- en maximumdebiet creëren wat bewegingsruimte om voor elke specifieke leefsituatie een zo aangepast mogelijk ventilatieplan te maken. Een grote leefruimte in een huis met twee bewoners heeft immers andere ventilatienoden dan een kleine leefruimte van een gezin met drie kinderen. Het is aan de architect om voor jouw woning deze ventilatieberekeningen te maken. De fabrikanten bieden trouwens online gratis berekeningsprogramma s aan waarmee je architect die berekeningen vlot kan uitvoeren. 3 Het ventilatiealfabet Naargelang de luchttoevoer en -afvoer natuurlijk of mechanisch gebeuren, onderscheiden we vier verschillende ventilatiesystemen: A, B, C en D.

15 H21 H9 p3 Ventilatie Systeem A: natuurlijke toeen afvoer Bij systeem A gebeurt de luchtcirculatie op natuurlijke wijze aan de hand van klimatologische drukverschillen. De lucht komt de woning binnen via regelbare toevoeropeningen (RTO s) in ramen, muren of dak. Deze RTO s zijn regelbaar in die zin dat je ze wat meer kan openen of sluiten. Zo vermijd je dat je ventilatie in overdrive gaat op winderige dagen. Bepaalde RTO s zijn zelfregelend: ze bepalen zelf hoeveel lucht ze binnen laten. Via doorvoeropeningen (DO) in de vorm van kieren onder de deuren of binnenmuurroosters, gaat de lucht vervolgens richting natte ruimtes. Meestal volstaat een kier van één centimeter voor een goede doorstroming. In de natte ruimtes verdwijnt de vervuilde lucht via regelbare afvoeropeningen (RAO) in een verticaal kanaal dat boven het dak uitmondt. Systeem B: mechanische toevoer, natuurlijk afvoer De afvoer gebeurt op dezelfde manier als bij het voorgaande systeem, maar de toevoer vindt mechanisch plaats met behulp van ventilatoren. Dit systeem wordt amper foto's: Ventiline toegepast in woningen en komt verder dan ook niet meer ter sprake. Systeem C: natuurlijke toevoer, mechanische afvoer De toevoer vindt net zoals bij systeem A plaats met RTO s. De afvoer gebeurt echter mechanisch via afvoeropeningen (AO) met extractieventielen in de natte ruimtes. Zo n ventiel bestaat uit een filter die de lucht zuivert en een geluidsdemper die het lawaai van de installatie tot een minimum beperkt. Binnen het systeem C is er ook een categorie vraaggestuurde ventilatie. Daarbij gebeurt de afvoer op een gecontroleerde manier en enkel als het nodig is. Via ingebouwde sensoren (vocht, temperatuur, beweging en CO 2 ) in de natte ruimtes wordt het extractiedebiet aangepast aan de werkelijke woonsituatie. Systeem D: mechanische toe- en afvoer Bij systeem D gebeurt alles mechanisch. Dat betekent dat er ook een dubbel kanalennet nodig is: één voor de toevoer met toevoeropeningen (TO) in de droge ruimtes en één voor de afvoer in de natte ruimtes met AO s. Het grote voordeel is dat het systeem volledig regelbaar is: je kan een goed evenwicht bereiken tussen aan- en toevoer. Daarom wordt het systeem D ook wel balansventilatie genoemd.

16 H21 H9 p4 Ventilatie 4 a, C of D? Wat moet ik nu kiezen? Nu je weet wat de mogelijkheden zijn, moet je de knoop doorhakken: A, C of D? Weet dat dé ideale keuze niet bestaat. Er zijn heel wat criteria die je keuze kunnen beïnvloeden. Bepaalde punten zullen, afhankelijk van jouw concrete woonsituatie, bij jou harder doorwegen dan bij andere bouwheren. Algemeen kan je stellen dat hoe meer je investeert in de isolatie en luchtdichtheid van je woning, hoe meer het de moeite loont om ook extra te investeren in een duurder ventilatiesysteem. Het heeft immers geen zin om een systeem D te integreren in een woning die maar net voldoet aan de energetische basiseisen, terwijl het omgekeerd niet logisch is om een lage energiewoning of passiefhuis uit te rusten met een systeem A. Maar welke criteria zijn er nu om voor een bepaald systeem te kiezen? Wij lijsten de belangrijkste op per systeem. Aan jou en je architect om de juiste keuze te maken naargelang jouw ontwerp, wensen en beschikbaar budget. Omdat systeem D mechanisch werkt en daarom volledig regelbaar is, haalt het de hoogste score qua luchtkwaliteit en temperatuurcomfort. Vraaggestuurde C-systemen ventileren enkel wanneer nodig en beperken bijgevolg de aanvoer van koude verse lucht en de hiermee SySteem A SySteem C SySteem D Volledig natuurlijk mechanische afvoer Luchtkwaliteit- en debieten +/ Temperatuurcomfort Risico op tocht Risico op tocht Goed Lawaai van buiten Installatielawaai Geen +/- - Mogelijke warmterecuperatie Neen Warmtepompboiler WTW Invloed op E-peil +/ Onderhoud Investering Volledig mechanisch gepaard gaande warmteverliezen. Vandaar dat vraaggestuurde C-systemen een grotere invloed op het E-peil hebben dan de klassieke C-systemen. Bij systeem C en vooral bij systeem A is de kans groter dat je de luchtcirculatie ervaart als tocht. Ook al zijn de RTO s regelbaar, toch heb je de luchttoevoer niet 100 % onder controle, wat zijn gevolgen heeft voor de debietregeling en het temperatuurcomfort. 4.1 lawaai van binnen en buiten foto: Renson nachtkoelingsroosters Een geval apart onder de ventilatieroosters zijn de nachtkoelingsroosters die meer gericht zijn op koeling dan op ventilatie. De koelere nachtlucht is ideaal om op een energiezuinige manier de binnenlucht af te koelen. Omdat de debieten van nightcooling hoger liggen dan die van basisventilatie, worden andere types roosters gebruikt om die grotere luchtstromen te garanderen. Hierbij onderscheidt men opbouw- en inbouwroosters. Het eerste type, vergelijkbaar met vliegenramen, wordt tijdelijk (bijvoorbeeld enkel tijdens de zomer) of permanent op het raam geplaatst. Door het raam achter dit rooster s nachts te openen, komt er frisse lucht binnen zonder dat er insecten of inbrekers kunnen binnendringen. Wat in het nadeel speelt van systeem D, is het gevaar dat de installatie lawaaihinder veroorzaakt. De mechanische componenten produceren door hun werking immers geluid dat zich via het kanalennet kan verspreiden. Lees in het kaderstuk SOS geluidshinder waarop je moet letten om het akoestisch comfort te maximaliseren. Het omgevingslawaai kan bij systemen A en C dan weer een struikelblok vormen. Deze types werken immers met verschillende RTO s in muren, ramen of dak, waarlangs extern lawaai de woning kan binnendringen. Daarom is het aangeraden om deze openingen zo ver mogelijk weg te houden van lawaaibronnen én voor akoestisch dempende roosters te kiezen. Bij systeem D is er slechts één TO en AO, die in de meeste gevallen op dakniveau worden weggewerkt. Er zijn dus minder doorbrekingen van de bouwschil en er is bijgevolg minder kans op geluidshinder van buitenaf. Daarnaast treedt de zolder ook op als een geluidsbuffer. Aangezien systeem D de meeste mechanische componenten bevat, is het logisch dat het elektriciteitsverbruik ervan hoger ligt dan bij de andere systemen. Om het energieverbruik

17 H21 H9 p7 Ventilatie R 9 R enovatie Ventilatie Een ventilatiesysteem in een bestaande woning integreren, hangt altijd samen met een groter renovatieplaatje. Want als je je woning na-isoleert, de koudebruggen aanpakt en de luchtdichtheid verbetert, werpt zich de vraag op hoe je ook je binnenklimaat een upgrade kunt geven. En hoe zit dat nu precies als je niet wil renoveren, maar je woning wil uitbreiden? 8 ventilatie bij Renovatie De criteria die meespelen bij de keuze voor een ventilatiesysteem A, C of D werden al besproken in punt 4. Maar specifiek voor renovatie komt er een extra uitdaging bij: het systeem in een bestaande woning integreren. Waar je bij nieuwbouw het ontwerp hier en daar kunt aanpassen aan de ventilatienoden, hebben jij en je architect hier heel wat minder bewegingsruimte. De keuze voor een bepaald ventilatiesysteem zal dan ook sterk afhangen van hoe makkelijk het is om het systeem in de woning weg te werken. De volgende vraag is dan hoe je dat praktisch aanpakt. Samen met je architect zal je op min of meer dezelfde manier moeten te werk gaan als bij een nieuwe woning: analyse van de huidige situatie, het concept en ontwerp daarop afstemmen, om dan over te gaan tot de eigenlijke integratie en installatie van het systeem. Hou er ook rekening mee dat bepaalde ventilatiekeuzes invloed zullen hebben op ontwerpkeuzes in de renovatie. 8.1 a, C of D? Een systeem A is het overwegen waard indien de renovatie beperkt is en het schrijnwerk sowieso aan vervanging toe is. Als je je oude ramen vervangt, moet je er gewoon op letten dat je kiest voor ramen met RTO s. De aanwezigheid van een verticaal afvoerkanaal speelt natuurlijk in het voordeel van dit ventilatiesysteem. Een systeem C is eveneens aangewezen als je toch van plan bent om het schrijnwerk foto: Renson te vervangen. In tegenstelling tot systeem A moet je natuurlijk wel de ruimte en de mogelijkheid hebben om het kanalennet voor de afvoer weg te werken. En die beschikbare ruimte zal nog groter moeten zijn voor een systeem D, want dan zit je natuurlijk met een dubbel kanalensysteem. Balansventilatie is trouwens enkel nuttig bij een ver doorgedreven energetische renovatie. Zolang het gebouw immers niet goed geïsoleerd en luchtdicht is, heeft het geen zin om extra te investeren in een duur ventilatiesysteem. 8.2 Decentraal Naast het systeemtype, moet je ook een keuze maken tussen een centraal of decentraal systeem. Bij een decentraal systeem wordt elke ruimte apart voorzien van een directe toe- of afvoer naar buiten zonder dat er een gemeenschappelijk kanalennet bij komt kijken. Een interessante optie bij renovaties omdat de woningindeling niet zo n grote rol speelt en je de renovatie kamer per kamer en dus fase per fase kan aanpakken. 8.3 uitbreidingen Als je je woning wil uitbreiden, moet het aangebouwde deel voldoen aan de minimale ventilatie-eisen. Voor het bestaande deel gelden er dus geen verplichtingen. Stel dat je de woonkamer wil uitbreiden door een stuk aan het bestaande bouwvolume bij te bouwen, dan zal de uitbreiding moeten voldoen aan de minimale ventilatievoorzieningen. Omdat het hier gaat om een droge ruimte, zal je in een regelbare toevoeropening moeten voorzien. Een ander voorbeeld is als je aan de keuken een zithoek wil bijbouwen. Dan moeten er én een toevoeropening én een doorstroomopening zijn aangezien je een droge ruimte verbindt met een natte ruimte. Als je de keuken wil uitbreiden, moet je enkel een afvoeropening voorzien. De bedoeling is om de bijbouw alvast voor te bereiden als er later in de rest van de woning een ventilatiesysteem wordt geplaatst.

18