Je moet op tijd aan de bel trekken Interview met psychiater en violiste Esther van Fenema over podiumangst

Transcriptie

1 Je moet op tijd aan de bel trekken Interview met psychiater en violiste Esther van Fenema over podiumangst Olga de Kort Faalangst, podiumangst, performance anxiety, stage fright. Iedere musicus weet wat deze termen betekenen maar niet iedereen heeft er last van en al helemaal weinigen zoeken hulp bij een specialist. Schaamte, het gevoel van gefaald te hebben, de vreselijke vermoedens dat je helemaal niet zo goed bent als je dacht, er gaat zo veel door het hoofd van gestresste musici als ze besluiten uiteindelijk hulp in te roepen. Jammer, vindt de violiste en psychiater Esther van Fenema, je hoeft je nergens voor te schamen en niet jarenlang met de aan podiumangst gerelateerde klachten rond te lopen. In de polikliniek van het Leids Universitair Medisch Centrum helpt Esther van Fenema musici om er vanaf te komen. Op de EPTA-conferentie in Nunspeet hield zij een lezing over Faalangst en de behandeling daarvan. Naar aanleiding hiervan bezocht Olga de Kort Esther van Fenema in Leiden voor een vraaggesprek. OdK: Als professionele violiste weet jij hoe moeilijk het is voor jouw patiënten om de stap naar de dokter te maken. Te veel angsten, te veel taboes in de muziekwereld om over psychische klachten te praten en zich kwetsbaar op te stellen. EvF: Musici zijn bang om toe te geven dat ze kwetsbaar zijn omdat de concurrentie zo heftig is, vooral in deze voor de muziekwereld onzekere tijd. Angst brengt meer stress met zich mee, en als gevolg meer risico op psychische klachten. Ik zie hier soms mensen binnen komen die jarenlang lijden onder al die klachten. Dan denk ik, jeetje, was je maar een jaar of vijf eerder gekomen. Hoe langer je wacht en met de associatie optreden-angst leeft, hoe moeilijker de patronen zijn aan te pakken. Piano Bulletin 2013 / 1 76 Moeten musici dan bij de eerste podiumangstverschijnselen meteen naar de dokter gaan? Nee, het ligt eraan hoe ernstig de podiumangst is. Sommige musici kunnen er niet goed mee leven en gaan er ernstig onder gebukt. Ik zie podiumangst als een blessure, sommigen hebben er last van, anderen niet. Er zijn musici die meer kwetsbaar zijn voor stress en podiumangst, net als er mensen zijn die meer kwetsbaar zijn voor spierblessures. Zoals bij alle blessures moet je het op tijd signaleren en zorgen dat je er goed mee omgaat. Heb je zelf ook faalangst gekend? Ja, tijdens mijn conservatoriumstudie. Het klinkt gek, maar ik ben blij dat ik het meegemaakt heb, dat ik weet hoe het is om volledig in paniek op het podium te zitten en weg te willen rennen. Bij mij is het gelukkig wel vanzelf overgegaan, maar het was heel duidelijk getriggerd door een periode met heel veel stress. En dat zie ik bij veel musici terug: in de stressperiode word je kwetsbaarheid verhoogd. Het kan ook een vorm van leuke stress zijn, bijvoorbeeld voorafgaand aan een huwelijk of een reis; het

2 maakt niet zo veel uit want stress is iets neutraals dat negatief of positief gelabeld kan worden. Met stress heeft iedereen meer risico op ontwikkeling van psychische klachten. Als jij als musicus toch al kwetsbaar bent en bovendien aanleg hebt voor bepaalde klachten, dan loop je een dubbel risico op psychische blessures. Stress en prestatiedruk zijn inderdaad de bekende boosdoeners, maar je maakt ook de link naar bepaalde psychische kwaliteiten van het musicus zijn. Kan podiumangst genetisch bepaald zijn? Er is een Zweeds onderzoek geweest naar psychiatrische patiënten dat aantoonde dat in hun families significant meer mensen met een creatief beroep voorkwamen. Het is heel interessant om te kijken of er inderdaad een link bestaat tussen creativiteit en psychische kwetsbaarheid. Maar daar moet nog veel meer onderzoek naar gedaan worden, anders blijft het veel te Esther van Fenema. vaag. Er is bijvoorbeeld nog geen bewijs voor, maar ik vraag me wel eens af, of je als musicus niet een bepaald soort psychische kwetsbaarheid moet hebben om muziek te kunnen maken en alle gevoelens te kunnen vertolken en begrijpen. Dat zou ik nog graag meer willen onderzoeken. Hoe kwam je op het idee om je muzikale beroepservaringen in de geneeskunde toe te passen? Aanvankelijk combineerde ik mijn studie geneeskunde met een conservatorium - opleiding, pas later kwam ik bij de psychiatrie uit. Ik constateerde op het conservatorium dat opvallend veel musici last van psychische klachten hadden. Het viel me ook op dat conservatoriumstudenten het psychisch vaak moeilijk hadden. Tijdens mijn opleiding aan het LUMC tot psychiater, speelde ik al met de gedachte om me verder in de muziekproblematiek te verdiepen. Het afdelingshoofd dat hier toen werkte was zelf een amateur-violist en hij vond het een goed idee. Ik kreeg carte blanche om deze polikliniek voor musici met psychische klachten op te gaan zetten. Het is heel fijn dat ik deze ruimte heb gekregen. Ik vind dat ik een mooi beroep heb omdat ik musici kan helpen. Ik zie nog steeds dat psychische problemen bij musici gebagatelliseerd worden, zoiets als: nou ja, ga dan iets anders doen. Er zijn zelfs dokters die niet kunnen begrijpen hoe je zo ziek kunt worden: het is toch het mooiste wat je kunt doen, met je hobby je brood te verdienen. Mensen hebben vaak geen realistische kijk op het vak van musicus, waar net zoals bij sport heel veel stress bij komt kijken als je op een gegeven moment iets heel belangrijks moet doen. Je moet als musicus goed presteren, en net als sporter hebt je het gevoel dat er heel veel van jouw prestatie afhangt. Interview met Esther van Fenema over podiumangst - Olga de Kort 77

3 Hoe vinden jouw patiënten de weg naar de polikliniek? Alle patiënten worden door een huisarts aangemeld of vragen zelf een verwijzing. Dat zijn de musici die merken dat het spelen heel erg moeilijk gaat of dat zij veel last van podiumangst hebben. En niet alleen podiumangst, het kan ook depressie zijn of andere psychische problemen, maar podiumangst komt het meest voor. Musici klagen dat ze dagen voor een concert niet meer goed slapen en tijdens het concert minder goed presteren. Op een gegeven moment begrijpen ze dat ze hun vak niet meer goed kunnen uitoefenen. Ik begin met een intakegesprek waarin ik heel goed kijk wat er aan de hand is. De angst is vaak niet het enige probleem, het is één van de symptomen. Je moet eerst graven en kijken wat er aan de onderkant zit. Er kan een aantal oorzaken van podium - angst zijn, bijvoorbeeld, een traumatisch optreden dat zo slecht ging dat het als een soort computerfile verkeerd is opgeslagen, en de hele tijd actief blijft. Het komt wel geregeld voor dat iemand een depressie heeft en daardoor niet goed op het podium kan functioneren. Bij een depressie ben je somber, werkt je geheugen slechter en je hebt concentratiestoornissen. Wat ik ook zie, is een categorie van musici bij wie een optreden verbonden is met hun identiteit. Als het mis gaat, dan voelen ze zich als mens direct aangesproken en worden ze onzeker. Na een gesprek krijgt een patiënt diverse vragenlijsten. Op een gegeven moment heb je het rond, en dan kom je met een diagnose. Meer dan 80 procent van de musici die komen voor een intake voldoet aan de criteria voor een psychiatrische aandoening en dan kom ik met een plan, wat kunnen we doen en welke behandeling is van toepassing. Piano Bulletin 2013 / 1 78 En wat kun je inderdaad doen? Welke stappen kun je ondernemen? Bij psychiatrie is het heel kort door de bocht pillen of praten. Sommige mensen die hier komen zijn al zo ernstig ziek dat je met pillen moet beginnen. Maar met antidepressiva moet je wel oppassen dat het geen negatief effect op het spelen, de expressie en motoriek heeft. Bij traumatische gebeurtenissen heb je veel baat bij psychotherapie, daar is een speciale techniek (EMDR) voor, een behandeling van herinneringen aan traumatische ervaringen waarbij je diverse verbanden bloot legt. Een mooi voorbeeld is een jonge violiste die geen last van podiumangst had, totdat ze s avonds op een kruispunt een fietsongeluk kreeg. Ze zag koplampen op zich afkomen en had het gevoel dat ze dood ging. Vanaf dit moment koppelde ze twee dingen verkeerd in haar hoofd: de lampen op het podium en haar lichamelijke reactie met adrenaline, stress, snellere hartslag, trillen, zweten, wat eigenlijk bij de spanning van een optreden hoort. Bij haar was er nog een tweede verkeerde koppeling: ze associeerde de lichamelijke stressreacties met de gedachten over het doodgaan. Met de EMDR-techniek hebben we deze associaties los gemaakt. Vrij snel daarna kon ze weer zonder podiumangst gaan spelen. Wat verwachten musici die bij jou aankloppen van je? Dat ik hun klachten kan behandelen zodat ze weer beter kunnen functioneren en weer met plezier op het podium kunnen staan. Dat zijn heel hoge verwachtingen. Lukt het je om hieraan te beantwoorden? De verwachtingen zijn zeker hoog, maar ik heb dan ook met mensen te maken die hoge eisen aan zichzelf stellen. Vaak lukt het om goede resultaten te bereiken. Ik heb de effecten nog niet wetenschappelijk kunnen onderzoeken omdat ik vaak mensen

4 doorverwijs, maar ik ben zeker positief. Ik zie mooie dingen gebeuren: musici die weer in hun orkest kunnen functioneren. Verschillen de klachten van instrumentalisten die in ensembles en orkesten spelen en solistisch optredende pianisten? Zijn er veel pianisten die de weg naar de polikliniek vinden? Ik heb hier ook pianisten gehad, maar ik vond de klachten niet echt specifiek. Het is dezelfde soort problematiek: prestatiegerichte optredens en de angst die je overvalt. Dat geldt voor alle musici, ongeacht hun instrument. Een solist en een in een groep spelende violist kennen hetzelfde gevoel van beoordeeld worden. Orkestmusici maken zich vaak zorgen dat de naast hun zittende collega s hun trillende handen opmerken, terwijl pianisten vrezen dat het publiek iets van de stress kan merken, of dat hun trillende armen de zanger die ze begeleiden opvallen. En dat geeft musici vaak het gevoel niet alleen beoordeeld maar ook geobserveerd te worden. Maar tot nu toe heb ik nog niet een patroon kunnen ontdekken dat specifiek voor pianisten is, eerder voor violisten die een trilstok krijgen. Welke patronen zie je het meest voorkomen? Om het in het kort te noemen: negatieve ervaringen, stress, depressiviteit en kwetsbaarheid in de persoonlijkheid. De traumatische oorzaken zie ik het meest. Ik ben altijd blij als ik op mijn vraag sinds wanner heb je podiumangst, bijvoorbeeld hoor: sinds 18 mei Dan vraag ik meteen door, wat is er toen gebeurd? Het blijkt dat er toen iets vreselijk mis ging en sindsdien was er sprake van podiumangst. Of in die tijd ging een patiënt verhuizen, was bang of had stress. Dit zijn de patronen, zo kun je begrijpen wat er toen gebeurd is en zie je hele gunstige effecten van EMDR waarmee je de traumatische gebeurtenis opruimt. Welke symptomen noemen musici als karakteristiek voor hun podiumangst? Ten eerste, fysieke symptomen als trillende handen, een droge mond, hartkloppingen, adrenaline. Er zijn ook irrationele catastrofale cognitieve gedachten, het zogenaamd catastrofale denken. Naast negatieve gedachten kun je misselijk worden, niet meer durven op te treden, weg willen lopen. Maar iedereen laat een eigen klachtenpatroon zien. Welke relatie tussen aanleg, omgeving en podiumangst kon je ontdekken? Hier komen vaak mensen bij wie psychische klachten ook in de familie voorkomen. Het is vergelijkbaar met een hart- en vaatziekte,waarbij de aanleg en de omgeving ook een bepaalde rol spelen: als je er aanleg voor hebt en alleen televisie gaat kijken, patat eten en roken, dan is je kans op een hartaanval heel groot, terwijl als je gezond gaat leven, hij veel kleiner is. Een musicus die familieleden met psychische klachten heeft, is veel ontvankelijker voor angstgevoelens, somberheid en stress. Als je dan nog een opvoeding krijgt waarin je ouders te nadrukkelijk focussen op prestatie in plaats van wie je bent als mens, en je vervolgens een musicus wordt, dan is de cirkel rond. Het vak van musicus is gekenmerkt door stressvolle gebeurtenissen, prestatiedruk, slechte betaling, onregelmatige werktijden, concurrentie. Al deze factoren veroorzaken veel stress, met als gevolg: de klachten. Het klinkt niet echt hoopvol. Is er echt niets aan te doen? Ik kan niet voor mensen op individueel niveau uitspraken doen, maar je kunt altijd proberen om stress zo veel mogelijk te vermijden. 79 Interview met Esther van Fenema over podiumangst - Olga de Kort

5 Maar je leert het al als pianoleerling en beginnende musicus dat de stress erbij hoort? Ja, maar je moet voortdurend alert zijn dat die stress niet voorbij een bepaald niveau gaat en als dat gebeurt: op tijd aan de bel trekken! Het meest voorkomende advies dat musici krijgen, is vaker voor publiek te spelen; dan zou de podiumangst vanzelf overgaan. Bij sommige musici is het juist het geval dat ze het absoluut niet vaker moeten doen, de podiumangst wordt dan alleen maar erger. Stel je voor, je hebt één keer heel slecht gespeeld en daarna ga je weer spelen. Je brein herkent de plaats, het podium, de microfoon. De herinneringen aan die ene gevaarlijke traumatische keer worden geactiveerd, je krijg weer angst en gaat weer minder goed spelen, en dat werkt op zijn beurt op de versterking van een vicieuze cirkel. De algemene tips zijn niet voor niets algemeen, ze zijn niet toegespitst op een bepaalde persoon. Als er echt iets aan de hand is, dan is het al te laat voor dergelijke algemene adviezen. Nog een algemeen advies dat je als musicus veel hoort: niet je zo aanstellen, al die angsten zitten tussen de oren. Alle nare dingen zitten tussen de oren! Soms helpt het wel om jezelf een schop te geven, maar je moet goed kijken wanneer je echt hulp nodig hebt. Als musicus ben je natuurlijk gewend om streng voor jezelf te zijn, maar je moet weten wanneer er iets niet meer werkt. Mijn advies: ken jezelf! Piano Bulletin 2013 / 1 80 Zijn er dan wel praktische tips die kunnen helpen om de stress te verminderen? Jazeker, die zijn vooral van praktische aard. Ten eerste, zorg voor een veilige omgeving. Een mens is een biologisch systeem, en onze reacties in een onbekende situatie of op een nieuwe omgeving zijn gericht op verkenning van gevaar. Zonder dat wij er ons bewust van worden, test ons stresssysteem of er gevaar is in deze ruimte. Het onbekende wordt vanzelfsprekend geassocieerd met gevaar. Als je op het podium gaat staan waarop je nog nooit een stap gezet hebt, of je kleren aanhebt die je nog nooit hebt gedragen, dan zijn dat voor ons stresssysteem onbekende factoren die tot meer stress bijdragen. Zorg in ieder geval van te voren dat je alles in de nieuwe omgeving goed kent. Houd verder rekening met de biologische klok. Als je een avondoptreden hebt maar je bent gewend alleen s morgens te studeren, dan zal je lichaam anders reageren. Door de biologische klok is je fysieke situatie, spierspanning, hormonale huishouding s morgens anders. Dat is wetenschappelijk aangetoond. Dus als je s avonds moet optreden maar je hebt bij wijze van spreken nog nooit s avonds een piano aangeraakt, dan is het weer een nieuwe factor die de stress veroorzaakt. En dan, het zogenaamd bottom-up studeren. Je moet voorkomen dat je bij het studeren iedere keer denkt: het gaat niet goed, dat lukt nooit. Het brein begint dan een muziekstuk te associëren met iets negatiefs, met vallen. Bij het studeren moet je heel voorzichtig met fouten omgaan en het studieproces positief opbouwen: het gaat goed, nu ga ik een stapje verder. Want het brein gaat helemaal op zijn eigen manier met fouten om. Het is ook goed om na te gaan in hoeverre je zelfbeeld van je prestaties afhangt. Vraag jezelf eens af: als het één keer niet goed gaat, wat voor een impact het op mij heeft? Vind ik mijzelf nog leuk als mens of gaat mijn mislukte optreden ook al op dat niveau doorwerken? En als je veel stress voor je optreden voelt en merkt dat je lichaam in een paniek -

6 staat is, dan moet je misschien een stukje gaan hardlopen of wandelen. Adrenaline is bedoeld om gevaar te signaleren, om te vechten, om te vluchten of om te bevriezen. Kiezen voor beweging kan dan helpen! Dus niet gaan liggen en aan zonnige stranden en een golvende zee te denken zoals vele boekjes en meditatiecoaches adviseren? Als dat je helpt, doe het dan wel, maar vergeet niet dat podiumangstreacties biologisch van aard zijn en gerelateerd zijn aan de associatie van optredens met een gevaar. Zorg vooral dat je de optredens met iets positiefs associeert, zoals ik mag mooi muziek maken. Je kunt jezelf op deze manier wel leren programmeren. Zelfs bij beginnende leerlingen is het verschil al opvallend: de ene begint zonder aarzelen en met plezier te spelen, terwijl de andere door trillende handen geen toets kan aanslaan. Hoe kun je als docent preventief programmeren om geen nieuwe generaties podiumangstige pianisten te kweken? Je moet eerst naar de manier van denken van je leerlingen kijken. Welke associaties maken ze? Wat betekent het pianospelen voor hen? Misschien vinden de ouders hun lief als ze het goed doen, of hebben de kinderen van jongs af al geleerd dat ze geen fouten mogen maken. Dan wordt het pianospel juist met fouten maken verbonden. En hoe voelen ze zich als ze een keer niet zo goed spelen? Als een slecht kind op wie zijn moeder boos wordt? Als het kind heel snel begint te trillen, dan zou ik zeker willen weten waar hij het spel aan verbindt. Praat met ouders, stel hele domme vragen zoals waarom ben je bang? en probeer het te begrijpen. Het is heel fijn als je als docent de podiumangst al in een vroeg stadium kunt bestrijden. Pianoleerlingen, studenten, musici. Podiumangst kan dus in elke leeftijdsgroep toeslaan? Ja, maar de meest voorkomende groepen zijn toch conservatoriumstudenten en oudere musici. Bij conservatoriumstudenten spelen er veel factoren mee. Ze beginnen vaak in een dorp waar ze van kinds af bij de besten horen en op conservatorium zijn ze ineens niet meer de top. Ze moeten zich enorm inspannen om te bewijzen dat ze goed zijn, en dan kan de podiumangst enorm toeslaan. Durven ze met hun klachten voor behandeling te komen? In mijn conservatoriumtijd was er weinig aandacht voor podiumangst. Bij veel vakopleidingen bestaat er tegenwoordig iets meer aandacht voor deze problematiek, bijvoorbeeld in Amsterdam. Er zijn ook podiumangst-onderzoeken bij studenten gedaan, maar het blijft inderdaad nog steeds een beetje een ondergeschoven kind. Toen ik studeerde was er ergens een psycholoog in het gebouw, maar het was een taboe om er naartoe te gaan. Er werd gedacht dat als je last van podiumangst hebt, je niet goed genoeg bent. Maar dat staat helemaal los van je kunnen, het is een blessure die iedereen kan overkomen en het heeft niets met je kwaliteiten als musicus te maken. Zijn er ook amateurmusici die je hulp nodig hebben? Ja, die zie ik soms ook. Ik dacht eerst, amateurmusici, wat moet ik daarmee, ze verdienen er toch geen brood mee? En toch lijden sommigen aan podiumangst omdat het muziek maken voor hun een belangrijke uitlaatklep is. Ik heb enkele amateurmusici behandeld bij wie het significant lijden echt groot was. Ondanks het feit dat muziek niet hun vak was, was het spelen heel belangrijk om zich prettig in het leven te voelen. Interview met Esther van Fenema over podiumangst - Olga de Kort 81

7 Ik heb trouwens ook een keer een componist behandeld die een stuk gecomponeerd heeft waarin hij zijn angstgevoelens kon laten horen. Je kunt natuurlijk vertellen hoe angstig je bent maar om deze angst in een stuk te vertalen was heel bijzonder. Bij het luisteren naar de muziek merkte ik hoe ik vanzelf nerveus begon te worden. Het voelde alsof ik vijf espresso s achter elkaar op had. Veel musici zijn zich er vaak niet van bewust hoe belangrijk het is om naar jezelf te luisteren. Ja, en dat is terwijl je juist heel goed moet opletten. Je moet op tijd kijken of je klachten je functioneren belemmeren, of je jezelf buitengewoon ongelukkig voelt. Iedereen is wel eens somber, iedereen is wel eens bang, het hoeft niet per se meteen een psychische stoornis te zijn. Bij een psychische aandoening is er sprake van belemmering in functioneren en/of significant lijden. Dit laatste is natuurlijk moeilijk te beoordelen, maar iedereen weet over zichzelf wel of zijn lijden significant is. En als het een impact op je leven begint te hebben, dan is het wel tijd om aan de bel te trekken. Wat mij opvalt is dat de eerste vijftig musici die ik behandelde zelfs met psychische klachten heel lang goed bleven functioneren. Ik heb de vergelijking gemaakt met circa patiënten die geen musicus waren, en bij dezelfde psychische klachten functioneerden de musici veel beter. Je kunt als musicus heel lang kracht om door te gaan putten uit je discipline en mentaliteit, maar loop er alstublieft niet te lang mee. Ik wil het nog een keer benadrukken: zie je podiumangst en psychische klachten als een blessure waarvoor je goed moet zorgen en waarmee je goed moet omgaan.