Thermometer economische crisis

Transcriptie

1 3 Thermometer economische crisis september /10/2009 1

2 2

3 Inleiding In deze derde Thermometer economische crisis worden de recente ontwikkelingen op belangrijke gemeentelijke thema s gevolgd (economie, arbeidsmarkt, inkomen en wonen). De thermometer is primair bedoeld voor Utrechtse bestuurders en beleidsmakers. Naast recente cijfers op de genoemde beleidsterreinen bevat de thermometer de belangrijkste relevante landelijke trends. Extra in deze thermometer zijn de uitkomsten van een Bewonerspanel onder de Utrechtse bevolking, waarin een beeld wordt geschetst van hoe de Utrechters de crisis beleven. De panelenquête is afgenomen in juli De thermometer wordt afgesloten met een column van Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie aan de Universiteit Utrecht. De column is op persoonlijke titel en vertegenwoordigt niet de mening van het gemeentebestuur. Colofon: uitgave: afdeling Bestuursinformatie informatie: Hans van Hastenberg ( ) Anne Slob ( )

4 Recente ontwikkelingen samengevat Economie De omzetontwikkeling in het Utrechtse bedrijfsleven was in het tweede kwartaal van 2009 voor veel bedrijven minder negatief dan het eerste kwartaal. Meer bedrijven hebben ook een positievere verwachting voor de toekomst. Twee op de vijf Utrechtse bedrijven had in het tweede kwartaal te maken met een personeelskrimp. Het aantal starters blijft hoog. In de eerste zeven maanden van zijn in Utrecht 116 faillissementen uitgesproken. Bij deze bedrijven werkten 469 mensen. Arbeidsmarkt Het aantal werkzoekenden in Utrecht neemt snel toe. In augustus zijn er 23% meer werkzoekenden dan begin dit jaar. In Utrecht neemt het aantal werkzoekenden sneller toe dan in de G4. Daarentegen telt Utrecht relatief nog steeds weinig werkzoekenden. Tussen juni en augustus is het aantal werkzoekende jongeren met 8,5% toegenomen. Het aantal WW-uitkeringen is tussen januari en augustus met 57% toegenomen. Inkomen Het aantal huishoudens met een bijstandsuitkering is tussen mei en augustus met 2,1% toegenomen. Het aantal U-pashouders is tussen mei en augustus met 13% toegenomen. Het aantal aanvragen schuldhulpverlening en bijzonder bijstand zijn gedaald. De gevolgen van de economische crisis zijn daarmee (vooralsnog) niet zichtbaar. Woningmarkt De gemiddelde verkooptijd is in augustus verder gestegen naar 103 dagen, 130% hoger dan in augustus In augustus zijn er slechts 38 woningtransacties. De gemiddelde wachttijd voor een sociale huurwoning is in het tweede kwartaal van 2009 (7,6 jaar) nagenoeg gelijk aan dat in het tweede kwartaal van 2008 (7,5). Het aantal verhuringen van sociale huurwoningen is in het tweede kwartaal van 2009 gehalveerd ten opzichte van dezelfde periode in 2008.

5 Economie (1/4) Gerealiseerde en verwachte omzetontwikkeling* gerealiseerd 2008-IV gerealiseerd 2009-I gerealiseerd 2009-II verwachting 2009-III Utrecht provincie Nederland * Saldo aantal bedrijven met positieve en negatieve omzet(verwachting) Ruim eenderde van de Utrechtse bedrijven (exclusief overheid, zorg en onderwijs) had in het tweede kwartaal te maken met een omzetafname. Bij 16% van de bedrijven nam de omzet toe (saldo -20). Dit is een veel beter resultaat dan in het eerste kwartaal (saldo -49) en ook iets beter dan de aanvankelijke verwachting van de ondernemers (-28). De verwachtingen voor het derde kwartaal zijn iets optimistischer (saldo -16) en in Utrecht iets minder pessimistisch dan in de provincie (-24) en in Nederland (-21). bron: COEN (CBS)

6 Economie (2/4) Gerealiseerde en verwachte personeelssterkte* gerealiseerd 2008-IV gerealiseerd 2009-I gerealiseerd 2009-II verwachting 2009-III Utrecht provincie Nederland * Saldo aantal bedrijven met positieve en negatieve personeelsomvang(verwachting) Zo n 42% van de Utrechtse bedrijven (exclusief overheid, zorg en onderwijs) had in het tweede kwartaal te maken met een afname van personeel. Bij slechts 4% van de bedrijven nam het aantal werknemers toe (saldo -39). Dit komt overeen met de eerdere verwachting van de ondernemers. Ook voor het derde kwartaal verwachten veel Utrechtse bedrijven een personeelsreductie (saldo -33). Zowel in de gemeente (-33) als de provincie Utrecht (-35) verwachten meer bedrijven te maken te krijgen met personeelkrimp dan gemiddeld in Nederland (-22). bron: COEN (CBS)

7 Economie (3/4) Startende bedrijven in Utrecht en regio* Utrecht regio I II III IV 05-I II III IV 06-I II III IV 07-I II III IV 08-I II III IV 09-I II * IJsselstein, Nieuwegein, Vianen, Bunnik, Houten Het aantal startende bedrijven in Utrecht blijft op een hoog niveau. Het aantal starters in het tweede kwartaal ligt met 610 lager dan in het eerste kwartaal (775), maar dit beeld wijkt niet af van dat in de afgelopen jaren. Het aantal starters in het eerste halfjaar van 2009 ligt op hetzelfde hoge niveau als in 2008 en Het aantal startende bedrijven in de omliggende gemeenten is ongeveer de helft van dat in de stad Utrecht en volgt een met de stad vergelijkbare ontwikkeling. bron: KvK Midden-Nederland

8 Economie (4/4) Faillissementen Utrecht per sector (1 januari t/m 31 juli 2009) landbouw/visserij 0 industrie 11 bouwnijverheid 13 handel/reparatie 19 horeca 8 vervoer/communicatie 5 financiële instellingen 31 zakelijke diensten 21 overige diensten In de eerste zeven maanden van 2009 zijn in Utrecht 116 bedrijven failliet gegaan. Bij deze bedrijven werkten 469 mensen. De meest faillissementen zijn in de financiële (31) en zakelijke dienstverlening (21) en de detailhandel (19). In de regio Midden-Nederland zijn in de eerste zeven maanden van 2009 zo n 338 bedrijven failliet gegaan (2.286 banen). Dit is vergelijkbaar met cijfers voor dezelfde periode in 2008 en bron: KvK

9 Arbeidsmarkt (1/3) Aantal NWW-ers in Utrecht jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug Het aantal werkzoekenden bedraagt in augustus 2009 ruim Dat is een toename van 23% ten opzichte van januari en is daarmee terug op het niveau van medio In de periode juli/augustus nam in Utrecht het aantal werkzoekenden toe met 2,8%, terwijl in Amsterdam (-0,1%), Den Haag (-3,0%) en Rotterdam (+0,1%) een gunstiger ontwikkeling optrad. Daarentegen telt Utrecht het laagste aantal werkzoekenden op de potentiële beroepsbevolking (6,4%). In Den Haag (7,8%), Amsterdam (11,2%) en Rotterdam 12,3%) ligt dit hoger. bron: UWV WERKbedrijf

10 Arbeidsmarkt (2/3) Jeugdwerkloosheid in Utrecht jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug Het aantal niet-werkende werkzoekende jongeren (t/m 26 jaar) neemt in de periode juni t/m augustus van dit jaar met 8,5% toe. In dezelfde periode vorig jaar was sprake van een daling van 4,7%. In Utrecht is het aantal niet-werkende werkzoekende jongeren tussen januari en augustus met 44% gestegen. Dit is hoger dan in Rotterdam (32%), Den Haag (27%) en Amsterdam (14%). Landelijk is het aantal werkzoekende jongeren in de periode juni t/m augustus 2009 met 4,3% gedaald. bron: UWV WERKbedrijf

11 Arbeidsmarkt (3/3) Aantal WW-uitkeringen in Utrecht januari februari maart april mei juni juli augustus In augustus 2009 telt Utrecht lopende WW-uitkeringen. Dat is aanzienlijk meer dan in het begin van dit jaar (+ 57%). In vergelijking met de andere steden in de G4 neemt het aantal WW-ers in de periode juli/augustus weer iets minder snel toe (+3,3% versus 4-4,5% in de andere steden). bron: UWV WERKbedrijf

12 Inkomen (1/4) Aantal huishoudens met bijstand in Utrecht (< 65 jaar) jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juni aug Het aantal huishoudens dat rond moet komen van een bijstandsuitkering neemt toe van in mei tot in augustus (2,1%). In dezelfde periode vorig jaar daalde het aantal van naar Ook in de andere G4-steden is het aantal bijstandsgerechtigden in de maanden mei t/m augustus toegenomen: Amsterdam (+0,2%), Den Haag (4,3%) en Rotterdam (2,0%). bron: Gemeente Utrecht, SoZaWe

13 Inkomen (2/4) Aanvragen bijzondere bijstand in Utrecht jan feb maart april mei juni juli aug aept okt nov dec Net als augustus vorig jaar (256) is het aantal aanvragen bijzondere bijstand een stuk lager dan in de maand daarvoor en komt uit op 208. Het gemiddeld aantal aanvragen van de eerste acht maanden van 2008 lag op 367. In de eerste acht maanden van dit jaar komt het gemiddelde uit op 321 aanvragen bijzondere bijstand. Bron: Gemeente Utrecht, SoZaWe

14 Inkomen (3/4) U-pas houders jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug Het aantal U-pashouders is in de maanden juli-augustus toegenomen van naar Vanaf mei 2009 is sprake van een toename van 13%. In mei is het aantal pashouders flink gedaald naar als gevolg van de tweejaarlijkse paswisseling. In de maanden januari-augustus 2008 lag het aantal U-pashouders met gemiddeld per maand lager dan in dezelfde periode in 2009 (33.301). bron: Gemeente Utrecht, SoZaWe

15 Inkomen (4/4) Aanvragen schuldhulpverlening in Utrecht e kwartaal 08 2 e kwartaal 08 3 e kwartaal 08 4 e kwartaal 08 1 e kwartaal 09 2 e kwartaal 09 Het aantal aanvragen voor schuldhulpverlening is in het tweede kwartaal 2009 gedaald met 24% ten opzichte van het eerste kwartaal van dit jaar. In het tweede kwartaal van 2008 (220) was het aantal aanvragen hoger dan in het tweede kwartaal van 2009 (178). bron: Gemeente Utrecht, SoZaWe

16 Woningmarkt (1/6) Mediane verkooptijd koopwoning in Utrecht, in dagen jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov 12 dec 13 jan14 feb15 maart 16 april 17 mei 18 juni 19 juli20 aug21 sept Na een gelijkblijvende verkooptijd in mei t/m juli stijgt de mediane verkooptijd in augustus met 38 dagen naar 103 dagen. Vergeleken met augustus 2008 (45) is dat een stijging van bijna 130%. Landelijk staan koopwoningen gemiddeld 182 dagen te koop in het tweede kwartaal van bron: NVM / Hol & Molenbeek

17 Woningmarkt (2/6) Aantal woningtransacties in Utrecht jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug sept In de periode juni t/m augustus daalt het aantal transacties met 85% van 250 naar 38 transacties in augustus. In dezelfde periode in 2008 daalde het aantal transacties met 31% (van 369 naar 255 transacties). Landelijk zijn in het tweede kwartaal van 2009 zo n woningen verkocht. Dit is 26% meer dan in het eerste kwartaal van dit jaar. bron: NVM / Hol & Molenbeek

18 Woningmarkt (3/6) Mediane verkoopprijs koopwoning in Utrecht ( ) jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug sept In augustus stijgt de mediane verkoopprijs met 32%. Deze opmerkelijk stijging komt door het beperkte aantal transacties in augustus (38), waaronder enkele in het bovengemiddelde segment. Landelijk ligt de mediane verkoopprijs in het tweede kwartaal op Dit is een stijging van 2,7% ten opzicht van het eerste kwartaal ( ). bron: NVM / Hol & Molenbeek

19 Woningmarkt (4/6) Wachttijden sociale huurwoning in Utrecht, in jaren gemiddelde wachttijd gemiddelde wachttijd doorstromers gemiddelde wachttijd overige woningzoekenden ,5 7,6 6 6,7 1 e kwartaal 08 2 e kwartaal 08 3 e kwartaal 08 4 e kwartaal 08 1 e kwartaal 09 2 e kwartaal 09 In het tweede kwartaal van 2009 is de gemiddelde wachttijd met bijna twee maanden toegenomen. Voor doorstromers is de wachttijd met een half jaar gedaald en daarmee weer op hetzelfde niveau als in het vierde kwartaal van vorig jaar. Vergeleken met het tweede kwartaal van 2008 is de gemiddelde wachttijd licht gestegen (van 7,5 jaar naar 7,6 jaar). bron: WoningNet

20 Woningmarkt (5/6) Aantal verhuringen sociale huurwoningen in Utrecht* verhuurde sociale huurwoningen aan doorstromers beschikbaar voor overige woningzoekenden e kwartaal 08 2 e kwartaal 08 3 e kwartaal 08 4 e kwartaal 08 1 e kwartaal 09 2 e kwartaal 09 * Aan nieuwe gebruikers verhuurde bestaande sociale huurwoningen In het tweede kwartaal (314) is het aantal verhuringen met 43% gedaald vergeleken met het vorige kwartaal (549). Dit geldt voor zowel doorstromers als overige woningzoekenden. Vergeleken met het tweede kwartaal in 2008 (618) is het aantal verhuringen gehalveerd ten opzichte van het tweede kwartaal van 2009 (314). bron: WoningNet

21 Woningmarkt (6/6) Aantal bouwaanvragen in Utrecht jan half feb half feb - maart april mei - aug In de periode januari-augustus zijn in totaal bouwaanvragen beschikt. Een vergelijking van het aantal beschikte bouwaanvragen in de periode januari-augustus in 2008 en 2009 laat een daling zien van 20%. bron: Gemeente Utrecht, SO

22 Landelijke trends (1/4) Economische groei* 1,0 0,5 % verandering tov vorige periode 2008-I 2008-II 2008-III 2008-IV 2009-I 2009-II 0,0-0,5 0,7% -0,2% -0,4% -1,0% -2,7% -0,9% -1,0-1,5-2,0-2,5-3,0 * voorlopige cijfers In het tweede kwartaal van 2009 is de Nederlandse economie met 0,9% gekrompen ten opzichte van het eerste kwartaal van Voor het eerst sinds een jaar is de krimp van de economie kleiner dan het voorgaande kwartaal. Voor de vijfde maand op rij is sprake van een krimpende economie. Dit is niet eerder door het CBS gemeten. Ten opzichte van het tweede kwartaal van 2008 is de krimp 5,1%. Dit is de grootst krimp in een jaar sinds de Tweede Wereldoorlog. bron: CBS

23 Landelijke trends (2/4) Consumentenvertrouwen jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug In de periode juni t/m augustus stijgt het consumentenvertrouwen van -23 naar -15. Dit is het hoogste niveau sinds mei 2008 (-16). bron: CBS

24 Landelijke trends (3/4) Inflatie (%) % ,3% jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli aug Na een dalende trend van het inflatieniveau sinds maart dit jaar, is in augustus de inflatie gestegen van 0,2% naar 0,3%. Vergeleken met augustus 2008 (3,2%) ligt het inflatieniveau in augustus 2009 een stuk lager (0,3%). bron: CBS

25 Landelijke trends (4/4) Totaal verstrekt krediet ( mln) mln jan feb maart april mei juni juli aug sept okt nov dec jan feb maart april mei juni juli In juli 2009 werd aan Nederlanders in totaal 933 miljoen euro aan consumptieve kredieten verstrekt. In juli 2009 is het verstrekte kredietbedrag 16% hoger dan het gemiddelde maandelijkse verstrekte krediet in de eerste zes maanden van bron: CBS

26 Bewonerspanel (1/5) Samenvatting Onlangs is het Bewonerspanel van Bestuursinformatie van start gegaan. In de eerste raadpleging van het Bewonerspanel in juli 2009 is aan Utrechters gevraagd hoe zij de economische crisis ervaren. In deze thermometer staan de belangrijkste uitkomsten uit dit panel die zijn gebaseerd op de reacties van 414 panelleden. De meerderheid (75%) van de Utrechters vindt dat de economische situatie in Nederland in de afgelopen zes maanden is verslechterd. Ongeveer een op de drie Utrechters denkt er het komend half jaar op achteruit te gaan qua arbeidsmarktpositie (32%) of woningmarktsituatie (34%). Zo n 18% verwacht een inkomensdaling. Een op de drie Utrechters zegt minder uit te geven aan duurzame consumptiegoederen. Ook aan luxe uitgaven zoals uitgaan en vakanties besteedt ruim een kwart van de inwoners minder geld. De meerderheid van de Utrechters (62%) heeft geen maatregelen genomen om de effecten van de economische crisis te beperken.

27 Bewonerspanel (2/5) Mening economische situatie Nederland in het afgelopen half jaar (%) verbeterd 10 hetzelfde 15 verslechterd % De meerderheid (75%) van de Utrechters vindt dat de economische situatie in Nederland in de afgelopen zes maanden is verslechterd. Onderzoek van het SCP wijst uit dat 48% van de Nederlanders in het tweede kwartaal 2009 somber zijn over de economie. In het eerste kwartaal ging het om 65% van de Nederlanders. bron: Bestuursinformatie

28 Bewonerspanel (3/5) Gevolgen economische crisis voor eigen situatie in komend half jaar (%) verbeterd hetzelfde verslechterd eigen inkomenssituatie eigen arbeidsmarktpositie eigen woningmarktsituatie Ongeveer een op de drie Utrechters denkt dat er het komend half jaar op achteruit te gaan qua arbeidsmarktpositie (32%) of woningmarktsituatie (34%). Zo n 18% verwacht een inkomensdaling. Eveneens 18% verwacht een verslechtering op twee van de drie genoemde gebieden. Onderzoek van het SCP laat zien dat 17% van de Nederlanders zich in het tweede kwartaal 2009 zorgen maakt over de eigen financiële situatie. bron: Bestuursinformatie

29 Bewonerspanel (4/5) Daling uitgaven afgelopen half jaar diverse aankopen (%)* boodschappen 13 auto 14 krant/tijdschrift 20 goede doelen 21 cadeaus 23 vakanties 24 kleding 28 uitgaan 28 duurzame consumptiegoederen 33 * Aandeel huishoudens dat aangeeft hierop te besparen % Een op de drie respondenten zegt minder uit te geven aan duurzame consumptiegoederen. Ook aan luxe uitgaven zoals uitgaan en vakanties besteedt ruim een kwart van de inwoners minder geld. Opvallend is dat slechts 14% aangeeft minder te besteden aan auto gerelateerde zaken. Voor deze crisisgevoelige sector was het te verwachten dat hier vaker op bezuinigd zou worden. bron: Bestuursinformatie

30 Bewonerspanel (5/5) Maatregelen om de effecten te beperken (%) % geen financiële maatregelen genomen 6 van bank veranderen 8 huis kopen uitstellen geld over verschillende banken verspreiden grote uitgaven uitstellen De meerderheid van de respondenten (62%) heeft geen maatregelen genomen om de effecten van de economische crisis te beperken. 23% van hen heeft één maatregel genomen en 10% heeft twee of meer acties ondernomen. Zo n 38% van de mensen heeft wel maatregelen genomen. De helft van deze mensen (18% van het totaal) kiest voor het uitstellen van grote uitgaven. bron: Bestuursinformatie

31 Column Oedzge Atzema, hoogleraar economische geografie Universiteit Utrecht Nikserigheid van plekken Tijdens een economische crisis is het hemd nader dan de rok. Elk teken van herstel wordt bejubeld. Business as usual. Maar in plaats van de zwaluwen te bejubelen zouden we beter de crisis kunnen omarmen. Het is namelijk hét moment om na te denken, bijvoorbeeld over de toekomst van de Utrechtse economie. De Utrechtse economie kent twee pijlers. In de eerste plaats heeft zijn centrale ligging Utrecht tot draaischijf van de nationale economie gemaakt. Kortom, nationale spoor- en autowegen alom. De zakelijke dienstverlening is er de belangrijkste economische drager, naast logistiek en distributie en in mindere mate industrie. Bedrijven bevinden zich vooral aan de westelijke (A2) en zuidelijke (A12) kant van de stad. Deze snelweglocaties hebben een sterke groei doorgemaakt: 90% van de groei van de werkgelegenheid en 75% van de groei van de bedrijvigheid in de provincie Utrecht vindt er (een) plaats. Visueel betekent dit: platte dozen en rondrazend verkeer. Architect Francine Houben ziet deze verloedering van het landschap al jaren met afgrijzen aan. Marktconformiteit leidt volgens haar tot neutraliteit in vormgeving en bestemming. Van neutraliteit komt nikserigheid. Zij hekelt vooral het twee dimensionale ontwerpen. Beter is om uit te gaan van de ooghoogte van de gebruiker en passant. Zij pleit dan ook voor mobiliteitsethiek. Minister Cramer geeft haar gelijk en werkt aan wat snelweguitkijkjes, maar voor mij mag het sneller en ambitieuzer. De stad zelf is aan zet. De cognitief creatieve economie, die andere pijler, profiteert van de locatie Utrecht, vierde stad van Nederland met een aantrekkelijk middeleeuws centrum. Kennis, creativiteit en beleving zijn de hoekstenen van deze economie, met publieke diensten (universiteit, hogeschool, gezondheidszorg) en finale diensten (detailhandel, horeca en cultuur) als belangrijkste dragers. Naast een paar grote instellingen gaat het vooral om MKB. De bedrijfjes zijn voornamelijk gevestigd in het centrum en de oostelijke kant van de stad. De stad Utrecht telde in 1990 ruim eenpersoonsbedrijven, nu zijn het er Hoewel creatief van aard heeft deze pijler in visuele zin nauwelijks meer opgeleverd dan de transportboeren. Buiten de bekende toeristische trekpleisters zie ik in Utrecht zelden plekken met smoel. Er zijn bedrijfsverzamelgebouwen, maar de uitstraling naar de omgeving is gering. Het wemelt van de culturele initiatieven, maar vooral versnipperd door de stad in eigen accommodaties. Maar wat te denken van de pleinen, die bijna natuurlijke plekken om ervaringen en kennis uit te wisselen? Niemand hoeft in Utrecht pleinen te vrezen. In sociale en economische zin zijn ze er namelijk niet. Zo heeft 100 jaar sleutelen het Vredenburgh nog steeds niet tot Vrijthof gemaakt, waai je dagelijks weg van het Domplein en maken auto s het schitterende Janskerkhof tot een lelijk plein. Nu is nikserigheid iets anders dan lelijkheid, maar ze hebben wel met elkaar te maken. Volgens publicist Huib Moos wordt lelijkheid ongrijpbaar door nikserigheid. Nikserigheid slaat op het eeuwige compromis, van het ingecalculeerde wisselgeld. Volgens Rem Koolhaas houdt lelijkheid zich schuil in de typisch Nederlandse hang naar middelmaat. In die hang ligt de culturele oorzaak van nikserigheid. Het is ongewis welke richting het met de Utrechtse economie opgaat. Houdt men vast aan beide soorten economie of worden er keuzes gemaakt? In beide gevallen gaat het niet alleen om bedrijfsruimte maar vooral om openbare ruimte. Het bedrijf van nu is een netwerkorganisatie die openstaat voor de stad. Utrecht heeft veel te bieden, maar deze stad kan zoveel beter. Daarom wil ik pleiten voor onderzoek naar de nikserigheid van plekken. Ik weet wel een paar straten (Rijnkade, Jansveld, Amsterdamsestraatweg) en terreinen (Lage Weide, De Uithof, Rotsoord), maar dat is exemplarisch en weinig systematisch. Blijft natuurlijk de vraag waarom je alles van die nikserigheid zou willen weten. Dat lijkt me duidelijk. Als de strijd tegen de nikserigheid van plekken niet wordt gevoerd zal het streven van de gemeente Utrecht om Knooppunt van Kennis en Cultuur te worden of Draaischijf van Nederland te blijven een holle frase blijken. Al die wetenschappers, kunstenaars en adviseurs hebben namelijk weinig op met nikserigheid, want anders waren ze nooit zo ver gekomen.

32