Drie Zutphense muurtorens

Transcriptie

1 Drie Zutphense muurtorens Constant Willems In de tweede helft van de dertiende eeuw werd er aan de oostzijde van de stad een aantal muurtorens gebouwd. Ze waren onderdeel van een grote bouwcampagne die tot doel had de hele stad te voorzien van stenen vestingwerken. Drie van deze muurtorens kunnen we nog steeds zien als we door de Bornhovestraat en langs de Armenhage lopen. Tussen die torens stond de Laarpoort, aan het begin van de Laarstraat. Na het ontstaan van de Spittaalstad kwamen deze poort en de muurtorens aan een binnengracht te liggen en werd de benaming van de poort in het vervolg de Laarbinnenpoort. Hij is gesloopt in De drie muurtorens werden in 2012 door de leden van de werkgroep bouwhistorie bezocht en gedocumenteerd. Dit artikel is een korte versie van het uitgebreide verslag, dat te vinden is in het archief van de werkgroep. De functie van de torens Zulke torens kwamen overal in ons land voor. Hun functie was drieledig: 1 Ze moesten voorkomen dat de vijand ongehinderd tot aan de stadsmuur kon komen. Een grote hindernis was natuurlijk de brede van water voorziene gracht die vóór de stadsmuur lag. Als hij eenmaal daar overheen was, dan kon hij onder aan de muur worden bestookt met pijlen vanuit de uitspringende muurtorens. Dit had het meeste effect door middel van laag gelegen schietgaten op de begane grond. De torens lagen om die reden circa één boogschot van elkaar. In de praktijk kwam dit neer op een gemiddelde afstand van ca. 65 m. Bij de Zutphense torens is dit verschillend; de hartafstand varieert tussen 56 m en 82 m. Met pijl en boog kon men zeker twee keer zo ver schieten, maar een doeltreffende afstand was ongeveer 65 m. 2 De torens verdeelden de stadsmuur in stukken. Het was alleen door middel van doorgangen op de verdieping in de torens mogelijk om van het linker naar het rechter deel van de stadsmuur te komen. Als de vijand er in geslaagd was om op de muur te komen, dan werd hij door het afsluiten van de deuren op dat muurgedeelte geïsoleerd. Hij kon dan van binnen uit de stad en vanaf de torens bestookt worden. 3 Ze deden dienst als wachttoren. De stadswacht had van daaruit een goed overzicht op de situatie zowel binnen als buiten de stad. De situatie in de stad, overeenkomsten De drie overgebleven torens zijn vrijwel gelijk aan elkaar. Oude stadsplattegronden zijn weinig betrouwbaar over hun uiterlijk. Ze worden soms helemaal niet afgebeeld, of niet allemaal, en vaak als geheel ronde torens. Ook over de dakafwerking komen we niet veel te weten. Soms zijn ze helemaal niet voorzien van een dak, en dan zien we een gekanteelde borstwering. Op andere tekeningen staan dan weer haast niet te onderscheiden zadeldaken of juist heel hoge spitsen. Waarschijnlijk zijn die onnauwkeurigheden ontstaan doordat ze vaak geheel waren ingesloten door bebouwing, en de tekenaar ze dus niet goed kon zien. Een andere reden is ongetwijfeld dat een tekenaar er niet zo veel belang aan hechtte en de torens als torentje tekende. Zutphen 2014/4 99

2 Afb. 1 Uitsnede van de kaart (oosten boven). Precies in het midden ligt de Laarbinnenpoort, links daarvan twee torens, eerst de toren naast Oudewand 47, dan de toren naast Hagepoortplein 8, daarna de Berkelpoort. Rechts van de Laarbinnenpoort de verdwenen muurtoren (nu het woonhuis Bornhovestraat 19), daarnaast de toren achter Bornhovestraat 33. Op een tekening van de vestingwerken op het einde van de 16e eeuw, genaamd D statt Zutphen op d perspective (afb.1) zijn ze duidelijker waarneembaar, al kloppen de onderlinge afstanden niet. Algemene beschrijving Iedere toren is in een recent verleden wel eens beschreven. De vroegste gedetailleerde beschrijvingen gaan terug tot 1899, toen Tutein Nolthenius Zutphen bezocht. Hij beschreef de torens, die in die tijd een tamelijk erbarmelijk uiterlijk moeten hebben vertoond. Het voordeel daarvan was dat hij in die toestand wel de meest oorspronkelijke resten kon zien. In de jaren daarna werd er veel aan de torens gerestaureerd en verbouwd, waardoor belangrijke details verloren kunnen zijn gegaan. Specifiek beschreef hij het interieur en exterieur van de toren naast Oudewand 47, en publiceerde daarbij ook door hem zelf gemaakte opmetingstekeningen. Afb. 2a De opmeting van toren Hagepoortplein 8, als gezien aan de stadszijde. 2b De opmeting dwars door de toren. (tekeningen: auteur) toren is dan ook door de werkgroep opgemeten (afb. 2). Een foto uit de jaren zeventig (afb. 3) laat de vervallen staat van het gebouw zien. Een groot stuk van de opbouw boven de verdiepingsvloer is daar verdwenen, inclusief de bovenkanten van de doorgangen. Bij deze toren is echter alles wat met de begane grond te maken heeft tot en met een stukje boven de vloer van de verdieping vrijwel origineel. Alles daarboven, ook de kap, is gereconstrueerd naar het voorbeeld van de toren naast Oudewand 47. De begane grond is een halfronde ruimte Afb. 3 Situatie rond 1975; rechts de toren. (foto: bewoners van het pand Hagepoortplein 8) 2a Toren naast Hagepoortplein 8 Van de drie torens kunnen bij deze nog het beste het exterieur en interieur onderzocht worden. Ondanks de ingrijpende restauratie is een groot aantal details nog origineel. Deze 100 Zutphen 2014/4

3 die van boven deels is afgesloten door een koepelgewelf, deels door een brede spitsboogvormige doorgang (afb. 2a). In de halfronde muur zitten drie nissen, die leiden naar schietgaten. Aan de stadszijde is de spitsboog afgesloten door twee houten deuren. De schietgaten op de begane grond zijn duidelijk van het type dat in de tweede helft van de dertiende eeuw gangbaar was. Er kon met lange bogen goed doorheen worden geschoten als gevolg van de grote hoogte van de nis. Omdat in een gevechtssituatie een goed Afb. 4a De toren bij het Hagepoortplein vanaf de stadszijde. 4b Op de rechter foto is de besproken staande voeg duidelijk te zien. (foto s: auteur) 4a 2b contact mogelijk moest zijn tussen de verdedigers op de begane grond en op de verdieping, doet de aanwezigheid van het gewelf vermoeden dat dit later is aangebracht. Oorspronkelijk zal er een ladder gestaan hebben, die van de begane grond naar de verdieping voerde. Het gewelf is waarschijnlijk aangebracht toen de torens geen verdedigende functie meer hadden, en de ruimten door het gemeentebestuur apart werden verhuurd voor allerlei doeleinden. In Nederland is in overgebleven muurtorens van dit type ook nergens een gewelf tussen de begane grond en de verdieping te vinden. Als we het gewelf wegdenken, dan blijft er een soort stenen brug over, met een breedte van 165 cm, waaronder de spitsboogvormige doorgang zit. Die brug vormde de verbinding tussen het rechter en het linker deel van de weermuur. De verdieping van de toren is alleen te betreden door de beide doorgangen naar de weergang van de stadsmuur. We komen zo in een halfronde ruimte, waarbij de muur aan de stadszijde recht loopt. Deze rechte muur zat er oorspronkelijk niet. Op deze plaats zat doorgaans een houten schotwerk. Als de vijand de toren zou hebben veroverd, dan werd zijn verblijf daar bemoeilijkt als dit schotwerk vanuit de stad in brand werd geschoten. Dit fenomeen zien we bij vrijwel iedere muurtoren in binnen- en buitenland. Ook bij de Kruittoren op de Zandhoek is dit heel goed te zien. 4b Zutphen 2014/4 101

4 5a Afb. 5a De kijkgaten en de werpgaten, met daaronder nog net zichtbaar het loopvlak van het banket. Toen de torens hun functie verloren door modernisering van belegeringsmethoden, werden die open kelen zoals ze genoemd werden dichtgemetseld, en werden het gebouwen voor allerlei doeleinden. Aan de buitenzijde van dergelijke torens verraden de staande voegen waar zich de opening precies bevond (afb. 4). Op de verdieping valt binnen meteen op dat er een soort galerij langs de binnenzijde van de halfronde muur loopt. Gezien de plaats van daarboven gelegen openingen in de muur moet dit een loopvlak geweest zijn. Afb. 6a De stadszijde van de toren met daarin aangegeven de ladder vanaf de begane grond. 6b De verdieping met op de voorgrond de loopbrug, op de achtergrond het banket met uitgespaarde treden, links de houten vloer op het niveau van de loopbrug, naast het midden de ladder. (foto s: auteur) 5b 5b De buitengevel (veldzijde) met de luiken. De draairichting van de luiken is niet logisch. De constructie is bij de restauratie overgenomen van de toren naast Oudewand 47. Ook daar is de bedoeling niet duidelijk. In oorsprong zou het één luik, een klapluik, geweest moeten zijn dat aan de bovenzijde scharnierde. Verder is hier aan het lichtgekleurde bovenste metselwerk te zien dat dit gedeelte is gereconstrueerd. (foto s: auteur). In vestingbouwkundige termen heet dit een banket (afb. 5a). Staande op dit banket, dat 73 cm hoger ligt dan de vloer van de verdieping, kan men naar buiten kijken door drie brede openingen en vier smalle sleuven. De sleuven waren bedoeld als kijkgaten. Ze zijn te smal en te gering van hoogte om er effectief met pijl en boog of kruisboog door te kunnen schieten. De bredere vierkante openingen waren bedoeld als werpgaten, die aan de buitenkant konden worden afgesloten met neerhangende luiken. Door deze luiken van binnen uit weg te duwen kon, met behulp van een soort grote lepels, allerlei akeligs op de belegeraars aan de voet van de toren worden gegooid. In deze werpgaten 6a 6b 102 Zutphen 2014/4

5 7a Afb. 7a Toren naast Oudewand 47 gezien vanaf de toren bij het Hagepoortplein. 7b Detail. Hier is de geprofileerde bakstenen lijst te zien. De overdekte weergang is een reconstructie op grond van sporen van aankappingen in de gevels van de torens. (foto s: auteur) zitten weer twee horizontale balken, hoogstwaarschijnlijk een latere modernisering uit de tijd van het eerste vuurgeschut. Het zijn balkjes waarop tijdens het afvuren de zogeheten haakbussen werden gelegd. Dit waren in feite ijzeren buizen gevuld met buskruit en een kogel; aan de onderkant zat een haak die moest voorkomen dat de terugslag van het wapen de schutter noodlottig zou worden. De afb. 5a en b zijn reconstructies aan de hand van bouwsporen gevonden in de toren naast Oudewand 47. Het banket, waarop gelopen moest worden, is in feite veel te smal, 48 cm, om nog veilig op te kunnen staan. Oorspronkelijk zal dit een breedte van ongeveer 70 cm hebben gehad. Die versmalling ontstond waarschijnlijk bij het aanbrengen van het gewelf, toen het nu verdwenen stuk moest worden weggehakt. 7b Een maquette Om dit nog eens helder te krijgen maakte ik een maquette van de waarschijnlijk oorspronkelijke situatie. Hierop heb ik de vloer op de hoogte van de brug gelegd. Vanaf de vloer waren dan een paar treden nodig om op het banket te komen (afb. 6). Toren naast Oudewand 47 Bij deze toren is van belang dat het metselwerk mogelijk tot zijn volle hoogte bewaard is gebleven. De gevel eindigt onder het dak met een geprofileerde bakstenen lijst. Zoals Ter Kuile ook al opmerkte; gaat het dak niet goed mee met de rondingen van de muren. Het is vrij zeker dat het dak niet de oorspronkelijke vorm heeft. De huidige kapconstructie, bestaande uit vuren sporen, dateert zeker niet uit de bouwtijd, maar kan toch van aanzienlijke ouderdom zijn aangezien dergelijke constructies al sinds de 17e eeuw werden toegepast. In ieder geval is de kap niet ontstaan tijdens de laatste restauraties in de 20e eeuw. De huidige toegang tot de torenverdieping is nog steeds vanaf de weergang, die kan worden betreden uit het pand Oudewand 47 (afb. 7). Toren Bornhovestraat 33 Deze toren is in de loop der eeuwen geschikt gemaakt om te dienen als woonhuis. Uit de 16e eeuw zijn berichten bekend die er op duiden dat het gebouw in gebruik was als dol- Zutphen 2014/4 103

6 8a 8b Afb. 8a De toren met grote ingezette schuiframen. Links een deel van de oorspronkelijke stadsmuur. 8b Dezelfde toren met rechts een gerestaureerd gedeelte van de stadsmuur en het Oskamppoortje. (foto s: auteur) huis. De plattegrond is gelijk aan die van de beide andere torens. De muren zijn voornamelijk op de begane grond van binnen uitgebroken om meer woonruimte te verkrijgen. De schietgaten zijn vervangen door grote ramen. De oorspronkelijke verdieping is verdwenen; hiervoor in de plaats kwamen twee verdiepingen en een zolder. Aan de buitenkant van dit gebouw is nog het meeste te zien. Het weerbare karakter is ondanks de grote ramen intact gebleven. De vlakke gevel aan de stadszijde is voor het grootste deel nog bewaard binnen het huidige woonhuis. De toren is aan de stadszijde ge- Afb. 9a Een impressie van de torens zoals ze er waarschijnlijk uitzagen. Het meest voor de hand liggend is een spitse kap met een vlak houten gedeelte aan de stadszijde. Zo ontstond een zolder die voor allerlei opslag kon dienen. 9b De veldzijde. Er zal het stadsbestuur veel aan gelegen zijn geweest om iedere toren en poort een trots en ongenaakbaar uiterlijk te geven. (foto s: auteur) 9a 9b 104 Zutphen 2014/4

7 heel ingebouwd; een later aangebouwd woonhuis is er als het ware omheen gezet (afb. 8). Aan de stadszijde is het bovenste gedeelte, nu gelegen achter een plafond, nog voor een klein deel voorzien van pleisterwerk. Hierop zitten nog restanten van rode verf. Mogelijk is dus de toren aan de stadszijde ooit voorzien geweest van rood geverfd pleisterwerk, iets wat voor woonhuisgevels uit die tijd niet ongewoon was. De kap van de toren is geheel opgebouwd uit allerlei soorten bezaagd en rondhout en maakt beslist geen historisch waardevolle indruk. Maar aan de hand van de eerder genoemde maquette kan men zich voorstellen hoe de torens er waarschijnlijk hebben uitgezien (afb. 9). Afb. 10 Een panoramafoto samengesteld uit foto s van de achtergevels van panden aan de Bornhovestraat. Hierop is de locatie van de toren goed waarneembaar (rechts van het midden). Links daarvan het aangebouwde woonhuis. Weer links daarvan, maar nu met een lagere kap, een woonhuis waar in de achtergevel zich twee schietsleuven bevinden. Rechts van de muurtoren een hoge kap. Dit is de kap van het Borrohuis, dat zich bevindt op het daarachter gelegen Bornhof. Uiterst rechts een groene boom. Daarachter een schilddak met grijze pannen waarin een dakraam. Dit pand staat op de plek van de in de tekst genoemde verdwenen muurtoren. (foto en bewerking: Dineke van Krimpen). De aansluitende stadsmuur Van de veldzijde uit gezien bevindt zich aan de linkerkant van de toren nog een oorspronkelijk stuk stadsmuur, dat zich nog vele meters naar het zuiden voortzet. De muur zelf, die ooit met bogen, met daarop een weergang, was uitgerust, is nu nog als vlakke muur van 43 cm dik overgebleven. De oude muurdikte, zoals te zien bij een oorspronkelijk stuk stadsmuur ten zuiden van de Berkelpoort, bedroeg 67 cm. In de muur links van de toren aan de Bornhovestraat zijn bouwsporen op een hoger niveau nog voor een deel bewaard. Een schietsleuf dicht bij de toren heeft nog zijn originele breedte. Een eindje naar links zit een tweede bouwspoor, dat lijkt op een uitgebroken schietsleuf. Kennelijk is die verbreed tot een klein venster en daarna weer dichtgezet. De muur heeft niet meer zijn oude hoogte. De kap van het woonhuis is hier met een groot overstek, zonder dakgoot, overheen gebouwd (afb. 10). l Bronnen Groothedde, Michel, & Jeroen Krijnen, Vestingstad Zutphen, Zutphen Janse, H., & Th. van Straalen, Middeleeuwse stadswallen en stadspoorten in de lage landen, Zaltbommel Kuile, E.H. ter, De Nederlandse Monumenten van Geschiedenis en Kunst, deel III de Provincie Gelderland, Tweede stuk: Het Kwartier van Zutphen, Zutphen1958. Tutein Nolthenius, R.P.J., Oud-Zutphen (1899). Overdruk van het Bouwkundig Tijdschrift deel XVII. Zutphen 2014/4 105