Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deelgebied Diefdijk-Loevestein (Pact van Loevestein)

Transcriptie

1 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Deelgebied Diefdijk-Loevestein (Pact van Loevestein)

2 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Deelgebied Diefdijk-Loevestein (Pact van Loevestein)

3 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 3 Inhoud Voorwoord 5 1 Inleiding 6 Doel Inventarisatie 2 Te beheren elementen Pact van Loevestein 8 Forten Batterijen Kleine verdedigingswerken en NHW-elementen Inundatiewerken Parkeerplaatsen Recreatieve routes Liniemeubilair Zichtlijnen / gebieden Beplanting Diefdijklinie Beschrijving 3 Voorbeelden 10 Grote exploiteerbare objecten Kleinere werken, mogelijk deels exploitabel Objecten met complexe aardwerken Groepsschuilplaatsen en andere kleine betonelementen Inundatiesluizen, duikers Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen Recreatieve waterliniegebonden elementen Waterliniegebonden bebording. 4 Overzicht objecten en betrokken partijen 33 Dit rapport is een uitgave van: Kaartbijlage: Objecten kaart 1 t/m Dienst Landelijk Gebied Postbus ED Arnhem Contactpersoon: Willem van Wingerden T M F W.S.vWingerden.dlg.nl Fotografie: DLG tenzij anders vermeld Kaarten: E. Elzinga, DLG Teksten: H. Kreuwel, DLG Druk: DekoVerdivas b.v. Oplage: 200 november 2012

4 4 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 5 Voorwoord Regionaal samenwerken aan het beheren van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Dat wil het Pact van Loevestein, een samenwerkingsverband van provincies, 11 gemeenten, het Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer en fortenexploitanten. Voor u ligt de Inventarisatie opgave Nieuwe Hollandse Waterlinie. De in de bijlage opgenomen GIS-kaarten geven een beeld van de beheeropgave in het werkgebied van het Pact van Loevestein. Aan de hand van voorbeelden op verschillende schaal is een indruk gegeven van de verscheidenheid aan objecten die onderdeel zijn van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De voorbeelden laten zien hoe het terreinbeheer op dit moment is ingevuld. De Inventarisatie van de opgave geeft voeding aan de gesprekken met eigenaren en (potentiële) beheerders. Met deze inventarisatie hopen we een bijdrage te leveren aan een duurzaam en met maatschappelijke betrokkenheid georganiseerd beheer van de Waterlinie.

5 6 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 7 1 Inleiding Doel Begin 2012 heeft het Pact van Loevestein de noodzaak voor het uitwerken van het beheer van de Nieuwe Hollandse Waterlinie geagendeerd. De aanpak is uitgewerkt in een notitie Ontwikkeling van maatschappelijke samenwerking voor duurzaam beheer (zie kader). Uit de notitie Ontwikkeling van maatschappelijke samenwerking voor duurzaam beheer : Om de ruimtelijke eenheid en kwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie duurzaam in stand te kunnen houden, is planmatige regionale samenwerking voor beheer noodzakelijk. Het Pact van Loevestein wil dit samen met de maatschappij gaan oppakken: de Waterlinie is namelijk van ons allemaal. Het Pact investeert in maatschappelijke deelname, het faciliteren van de deelnemers en haalbaarheid. Deze maatschappelijk georiënteerde aanpak past bij de visie van de UNESCO. Deze procesaanpak heeft tijd nodig: in 2015 zou de planmatige regionale samenwerking kunnen starten. Dit past bij het streven van het Pact om in 2015 klaar te zijn voor een succesvolle aanmelding bij de UNESCO Werelderfgoedlijst. In 2015 moet er een werkend samenwerkingsverband zijn voor een duurzaam beheer van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het gebied Diefdijk-Loevestein. Om ervaring op te doen, starten eind 2012 een aantal pilots gericht op het betrekken van maatschappelijke organisaties bij het beheer van de waterlinie. Inventarisatie In opdracht van de provincie Gelderland brengt Dienst Landelijk Gebied (DLG) de beheeropgave in kaart. Hierbij onderscheidt zij vier onderdelen: de beheeropgave ( wat ) de potentiële beheerders ( wie ) de organisatievorm ( hoe ) de financiering ( waarmee ) Dit boekje richt zich op de eerste stap: de inventarisatie van de beheeropgave. Geografische afbakening De inventarisatie richt zich op het werkgebied van het Pact van Loevestein. Dit begint ten zuiden van Fort Everdingen en loopt tot en met Werkendam en Woudrichem. Fort Pannerden en het inundatiekanaal bij Tiel behoren eveneens tot het werkgebied van het Pact. categorieën De aard en de omvang van de objecten die tot de Waterlinie gerekend worden, is in kaart gebracht. Deze zijn opgenomen in een geografisch informatiesysteem (GIS). De volgende beheercategorieën worden onderscheiden: Grote exploiteerbare objecten: forten en grote werken met een exploitatie doelstelling. Kleinere werken: mogelijk deels exploitabel of in gebruik bij maatschappelijke organisaties. Objecten met complexe aardwerken: niet-exploiteerbare Rijksmonumenten en nieuwe toevoegingen. Groepsschuilplaatsen en andere kleine betonelementen: niet-exploiteerbare Rijksmonumenten. Inundatiesluizen, duikers: niet-exploiteerbare Rijksmonumenten. Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen: zichtlijnen, inundatiekanalen. Recreatieve waterliniegebonden elementen: trekpont, wandelpad, liniebank. Waterliniegebonden bebording. In dit boekje zijn de geïnventariseerde objecten op kaart weergegeven. Ook is per categorie een representatief voorbeeld uitgewerkt. 1 Het geeft een korte beschrijving van het element en er is aangegeven hoe het beheer nu geregeld is, welke partijen zijn betrokken, welke ontwikkelingsplannen er zijn, waar de (toekomstige) beheeropgave uit bestaat en zo mogelijk wat de beheerkosten zijn. Wanneer bekend is welke eisen vanuit UNESCO aan het beheer worden gesteld, dan worden deze meegenomen in de inventarisatie. activiteiten Onder beheer wordt verstaan het planmatig onderhoud van de objecten die samen de Waterlinie vormen. Globaal gaat het per object om een specifieke combinatie van de volgende maatregelen: onderhoud van gazons en grasachtige vegetatie; onderhoud van beplanting; onderhoud van grachten, kanalen, waterlopen; instandhouding van specifieke landschapselementen; onderhoud en zonodig herstel van grondlichamen; algemene terreinonderhoudswerkzaamheden; onderhoud gebouwen en sluizen; onderhoud van liniegebonden recreatieve elementen en bebording. Toetsing De beschreven voorbeelden zijn besproken met eigenaren en (potentiële) beheerders. Hieruit blijkt dat de verdeling in de eerste drie categorieën (grote exploiteerbare objecten, kleinere werken en objecten met complexe aardwerken) soms wat kunstmatig is. Ook ontstond discussie over de mogelijkheden en onmogelijkheden voor exploitatie. Deze gedachtevorming is exact wat de inventarisatie beoogt. Het overzicht van de omvang en complexiteit van de elementen nodigt betrokken partijen uit om samen te komen tot oplossingen voor een duurzame en maatschappelijke samenwerking. 1 Categorie 2 bleek in de praktijk moeilijk te onderscheiden. Er is wel een voorbeeld uitgewerkt, op kaart vallen deze objecten echter in categorie 1 of 3.

6 8 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 9 2 Te beheren elementen Pact van Loevestein Onderstaande kaart geeft een beeld van de geografische begrenzing van het beheergebied van het Pact van Loevestein.. Geografische begrenzing Pact van Loevestein (enveloppen Diefdijk en Loevestein). Ook Fort Pannerden en het Inundatiekanaal bij Tiel vallen onder het Pact De volgende opsomming laat de verscheidenheid aan elementen zien die tot de Waterlinie worden gerekend. Hier richt de inventarisatie van de beheeropgave zich op. Forten Werk aan het Spoel Werk op de Spoorlijn aan de Diefdijk Fort Asperen Wapenplaats Asperen Fort Nieuwe Steeg Fort Vuren Batterij Brakel Batterij Poederoijen Slot Loevestein Fort Pannerden Batterijen batterij Diefdijk Noord VIS kazemat A2 banket Wiel de Waai batterij Meerdijk Noord batterij Meerdijk Zuid groepsnest Meerdijk batterij Nieuwe Zuiderlingedijk loopgraaf Nieuwe Zuiderlingedijk batterij Broekse Sluis Kleine verdedigingswerken en NHW-elementen alle aanwezige groepsschuilplaatsen, kazematten en gedekte schuilplaatsen kraanbrug Werk Spoor Diefdijk zoutbakken bij Fort Everdingen, Werk aan het Spoor, Wapenplaats, Fort Asperen, Fort Vuren limietpalen Inundatiewerken inundatiesluis Everdingen buitendijks inundatiekanaal Everding Noord (in uiterwaard) inundatiesluis/beersluis Everdingen Lekdijk inundatiesluis Everdingen binnendijks inundatiekanaal Fort Everdingen Zuid (binnendijks) inundatiekanaal Werk aan het Spoel Inundatiekanaal Tiel sluis en gemaal Oude Horn waaiersluis Fort Asperen waaiersluis Wapenplaats Asperen waaiersluizen sluiseiland Linge sluis bij Fort Vuren sluizen Boezem van Brakel Parkeerplaatsen parkeerplaats Werk aan het Spoel parkeerplaats Fort Asperen parkeerplaats Fort Nieuwe Steeg parkeerplaats Fort Vuren parkeerplaats Slot Loevestein parkeerplaats viaduct A2 (bij VIS kazemat) parkeerplaats Molenkade parkeerplaats Acquoyseweg parkeerplaats groepsnest Meerdijk Recreatieve routes Liniepont Lek met aanlegsteigers Liniepont Waal met aanlegsteigers Linietrekpont Culemborgse Vliet wandelpaden uiterwaarden Lek wandelpad gedekte weg Diefdijk Noord wandelpad Molenkade steigerpaden Molenkade wandelpad Polder De Geeren wandelpad Oude Horn-Leerdam wandelpad Meerdijk wandelpad voorzijde Fort Nieuwe Steeg wandelpaden Nieuwe Zuiderlingedijk (LAW) wandelpad Zuiderlingedijk (Asperen-Nieuwe Steeg) wandelpaden omgeving Acquoy fietspad Tielerwaard West wandelpaden Waterliniepanorama A15 wandelpad Den Nieuwendijk (Poederoijen-Brakel) wandelpaden Munnikenland Liniemeubilair Liniebank Fort Everdingen Lekdijk informatietafel NHW viaduct A2 Liniebank Molenkade Liniebank Wiel de Waai Liniepicknickset Wiel van Bassa Liniepicknickset parkeerplaats Acquoyseweg Liniebanken Nieuwe Zuiderlingedijk Liniebank Tielerwaard West Linieslagboom fietspad Tielerwaard West bebording NHW Zichtlijnen / gebieden zichtlijn waterplas Molenkade zichtlijn rand Diefdijk - Wiel de Waai zichtlijnen Polder De Geeren terrein Oude Horn zichtlijn Nieuwe Zuiderlingedijk beheer transparantie beplantingsstrook kade Tielerwaard West waterliniepanorama A15 zichtlijnen moerasgebied Boezem van Brakel Pronkgronden Poederoijen en Brakel Beplanting Diefdijklinie bomen talud viaduct A2 bomen aanberming Leerdam-Oude Horn bomen recreatieplekken Nieuwe Zuiderlingedijk bomen in kader herplantplicht dijkverbetering Als basis voor de inventarisatie is gebruik gemaakt van het overzicht met aangewezen Rijksmonumenten en het Ruimtelijk Ontwerp dat DLG voor de Diefdijkversterking maakte.

7 10 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 11 3 Voorbeelden Grote exploiteerbare objecten type 1 Voorbeeld Eigendom Gebruik Grote objecten (Rijksmonumenten) met exploitatie doelstelling Fort Vuren Staatsbosbeheer, Waterschap Rivierenland Stichting Wandel en Fietsforten (fortterrein), SBB (gracht) Stichting Wandel en Fietsforten (erfpacht SBB); Terras en B&B Beschrijving In 1844 werd Fort Vuren gebouwd op de noordelijke Waaldijk ten oosten van Gorinchem. Fort Vuren diende ter afsluiting van het Waalacces: een plek waar de vijand door de Linie heen zou kunnen breken. Ook beschermde het fort de achtergelegen sluizen en beschermde het de vesting Gorinchem. In werd de bomvrije toren gebouwd, omgeven door een gracht met ophaalbrug. Al in 1878 werd vóór deze toren, die een te gemakkelijk doelwit was geworden, een met aarde bedekt gebouw neergezet: de contrescarp. Fort Vuren is door Staatsbosbeheer in erfpacht gegeven aan de Stichting Wandel en Fietsforten. De kazerne is gerestaureerd en in gebruik als Bed&Breakfast. Tevens is er een terras bij het fort, waar veel fiets- en wandelroutes langs komen. De heer Spee voert als exploitant het beheer over het gehele forteiland binnen de gracht. Binnen het fort wordt intimiteit en kleinschaligheid nagestreefd. Dit moet ook tot uitdrukking komen in de inzet van de mensen die bij het beheer worden betrokken. De bedoeling van Staatsbosbeheer is het achterstallig onderhoud uit te voeren via een grote restauratieslag. Het toekomstig beheer kan daarna worden gedragen door de exploitant. De afspraken tussen Staatsbosbeheer (eigenaar) en de Stichting wandel en fietsforten (beheerder) zijn vastgelegd in een erfpachtovereenkomst met een looptijd van 30 jaar. Veel van het beheer van het terrein gebeurt door de heer Spee zelf, waarbij geen strikt beheerplan wordt gevolgd. Werkzaamheden gebeuren op basis van beschikbare tijd en noodzaak van onderhoud. Hierbij worden allerlei vrijwilligers betrokken, maar de selectie van deze vrijwilligers is belangrijk. Het moeten mensen zijn waar goed mee te werken is, die er plezier in hebben om te komen. Twee maal per jaar worden werkdagen georganiseerd. Daarnaast zijn er ook vrijwilligers die in meer of mindere mate extra activiteiten doen. Deze inzet bedraagt circa 1 fte op jaarbasis. Er worden ook werkzaamheden uitbesteed aan loonwerkers met gespecialiseerd materieel (op afstand bestuurbare maaimachines) of voor gevaarlijke klussen, zoals maaien van het dak van het fort. Voor het karakter van het fort is het van belang om zelf te kunnen sturen op de te betrekken vrijwilligers en de wijze waarop het beheer wordt uitgevoerd. De exploitatie van het fort is in principe toereikend om het beheer van het forteiland en het fort zelf te verzorgen. Knelpunten zijn het vervangen van grotere zaken, aanschaf groot materieel, onverwachte grote reparaties aan het fort. Het beheer van de gracht is niet goed op te brengen vanuit de exploitatie van het fort en zal door andere partijen moeten worden uitgevoerd. De omliggende elementen en recreatieve routes worden van groot belang geacht voor de vitaliteit van het fort. De heer Spee ziet geen rol voor zichzelf ook deze elementen te beheren.

8 12 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 13 Kleinere werken, mogelijk deels exploitabel type 2 Voorbeeld Kleinere objecten (Rijksmonumenten) mogelijk deels exploitabel, of in gebruik bij maatschappelijke organisaties Werk aan het Spoel Eigendom Gemeente Culemborg (2002) Gebruik Gemeente Culemborg Stichting Werk aan het Spoel; voorstellingen, kunst, cultuur en natuur. Verhuur ruimte. Beschrijving In 1815 werd bij de Lekdijk een inundatiewaaiersluis met aarden verdedigingswerk aangelegd. Werk aan het Spoel verdedigde de circa 30 jaar geleden gesloopte sluis, waarmee het achterliggende gebied met water uit de Lek kon worden geïnundeerd. In 1879 werden de inundatiemiddelen verbeterd en werd het aarden werk voorzien van bomvrije gebouwen. De sluis is bij de dijkverzwaring in 1978 deels afgebroken. Ten zuiden van het fort staat in het weiland een kogelvanger. Deze vrijstaande muur is restant van een schietbaan. Deze is in WOII door de Duitsers aangelegd. Bij de herontwikkeling van het terrein zijn naast restauratie en hergebruik van de historische gebouwen en wallen ook nieuwe grondwerken (amfitheater) en een nieuw Forthuis (nu restaurant) aangelegd. Het amfitheater is het hart van het fort, waar openluchtvoorstellingen kunnen worden gehouden. De Stichting Werk aan het Spoel, organiseert activiteiten op het gebied van cultuur, kunst en natuur. Ook zijn er ruimten te huur in de gerestaureerde Genieloods. De gemeente Culemborg heeft het fort in 2OO2 gekocht van Domeinen. Het doel was Werk aan het Spoel te herstellen en om te vormen tot een eigentijdse ontmoetingsplek waar cultuur en natuur hand in hand gaan (zie definitief ontwerp van de Stichting Werk aan het Spoel). In juni 2009 is gestart met de werkzaamheden voor de daadwerkelijke realisatie. Inmiddels is het fort gerestaureerd en verbouwd, delen zijn gesloopt en er is een nieuw Forthuis gebouwd naar een modern ontwerp. Ook zijn een amfitheater, workshopruimte en ruimte om te kamperen gemaakt. Delen van het terrein zijn zo hersteld dat de vroegere functie weer zichtbaar is geworden. De restauratie is betaald door de gemeente Culemborg met subsidie van VROM en de provincie. De stichting Werk aan het Spoel en de Veldkeuken zorgen voor een aanvullend budget door bijvoorbeeld sponsoring vanuit bedrijfsleven en particulieren. In 2009 is een gedetailleerd beheerplan (korte- en middellange termijn) opgesteld voor het beheer van het Werk aan het Spoel (na herinrichting). In 2011 is een meerjaren onderhoudsplan (t/m 2021) voor het beheer van de gebouwen opgesteld. Dit onderhoudsplan omschrijft het onderhoud voor de eerste tien jaar na herinrichting. Delen van het beheer nemen toe in de periode na herinrichting en andere delen van het beheer nemen af. Zo is op korte termijn een kleine aanvulling van half verharde paden nodig, op langere termijn mogelijk een grondige renovatie van de toplaag. Na de eerste jaren verandert het onderhoud onder meer door aangepaste frequenties, lange termijn vervanging en herstel. Het beheerplan schetst de ontwikkeling van het plangebied en geeft een toelichting op de ontwerpvisie, ondersteund door streefbeelden. Ook worden de beheermaatregelen puntsgewijs weergegeven, uitgesplitst in de onderdelen gras, water en oevers, heesterbeplanting, bomen, verharding, straatmeubilair en het algemene onderhoud. activiteiten en raming beheerkosten Gebouwen: en onderhoud gebouwen: gemiddeld circa 7.000,- per jaar. Dit betreft de totale beheerkosten excl. BTW over genoemde periode voor het forthuis, de genieloods, de fortwachterswoning en twee bomvrije gebouwen.

9 14 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 15 Groenbeheer: Maaien diverse graselementen (o.a. amfitheater, grassculpturen, riet): ,- Onderhoud bomen en struiken (bestaand en nieuwe aanplant): 8.600,- overige elementen (halfverharding, legen afvalbakken): 7.500,-. Dit betreft de jaarlijkse kosten excl. btw. In de eerste twee jaar na aanleg zijn deze ,- hoger. De kosten voor gebouwbeheer zijn relatief laag (onderhoudsarm), de kosten voor groenbeheer zijn daarentegen hoog, door de complexe elementen. Een deel van deze kosten kan worden beperkt door inzet van de Stichting Werk aan het Spoel (klein onderhoud) en door de gemeente die zorgt voor het maaien en snoei van bomen. De huuropbrengsten bedragen op termijn ,-. Deze opbrengsten dekken de kosten niet. Bijzonderheden Kogelvanger: de grond waarop de kogelvanger staat, is verpacht aan een agrariër. Onderhoud is slechts beperkt aan de orde. Waterliniepad: de grond is door de gemeente gekocht van BBL. Het onderhoud van het pad (Grauwacke) en naastgelegen hek maakt deel uit van het totale padenbeheer door de gemeente. Uitbreiding van de padenstructuur is een knelpunt i.v.m. beschikbare financiën. Het onderhoud wordt gezien als specialistisch werk voor een aannemer. Tankversperring: maaien van de vegetatie rond de versperring moet door het waterschap worden meegenomen in het dijkbeheer. type 2 Voorbeeld Kleinere objecten (Rijksmonumenten) mogelijk deels exploitabel, of in gebruik bij maatschappelijke organisaties Batterij onder Poederoijen Eigendom Staatsbosbeheer (1988) Gebruik Stichting Behoud Waterlinie Bommelerwaard (SBWB) in erfpacht van Staatsbosbeheer (SBB). Plannen voor museum, vergaderruimte, theehuis met streekwinkel, behoud functie voor vleermuizen Beschrijving De batterij onder Poederoijen werd gebouwd tussen 1879 en 1886 en ligt aan de noorder Maasdijk ten zuiden van de batterij onder Brakel. Het werk diende ter afsluiting van de Maas en de Maasdijk. Verder bood de batterij bescherming aan de hoofdinundatiesluis in de Nieuwedijk en de militaire keersluis in de Maasdijk. Samen met de batterij onder Brakel bestreek de batterij onder Poederoijen het inundatieveld in de Bommelerwaard, dat de achtergelegen oudere vestingen Loevestein en Woudrichem voor beschieting moest vrijwaren. De batterijen Poederoijen en Brakel zijn berucht geworden door hun tijdrovende bouw. Deze werd veroorzaakt door de zwakkere ondergrond, waardoor het opgeworpen aardwerk diverse keren verzakte. Deze verzakkingen hebben de uiteindelijke vorm van beide batterijen beïnvloed; de oppervlakte moest bijvoorbeeld verkleind worden waardoor de geplande keelborstwering verviel. Zij werden uiteindelijk ovaalvormig, met een platte zijde en omvatten een bomvrij gebouw met begane grondverdieping, bovenverdieping met remises en een kelder. De wallen zijn door Defensie in de jaren vijftig geslecht en de grachten zijn inmiddels bijna dichtgegroeid. De Stichting Behoud Waterlinie Bommelerwaard (SBWB) heeft het fort in erfpacht van Staatsbosbeheer (SBB). Zij werken samen aan de restauratie en consolidatie. De natuur om de batterijen is vrij toegankelijk.

10 16 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 17 De batterij was tot voor kort sterk verwaarloosd. De wallen zijn geëgaliseerd en de keelgracht voor een deel dichtgegroeid. In 2008 is besloten tot restauratie van de batterij door SBWB. Voor het herstel van de batterijen onder Poederooien is door de SBWB ongeveer 2,7 miljoen voorzien. Hiervoor worden het casco, de toegangsbrug, bijgebouwen en wallen opgeknapt. In 2011 heeft SBWB in samenwerking met HAS Kennistransfer een exploitatieplan geschreven, gebaseerd op een passende exploitatievorm. Het beheer en onderhoud dient uit de exploitatie bekostigd te worden. Om het draagvlak vanuit de lokale bevolking te verbeteren zijn twee openbare werksessies georganiseerd waarbij bezoekers hun wensen konden inbrengen. Deze wensen zijn vervolgens uitgewerkt in de visie Een nieuw leven voor de batterij onder Poederoijen. De visie staat voor een toegankelijke batterij voor jong en oud. Een theehuis zal dienen als rustplaats voor de vele wandelaars en fietsers die recreëren in het gebied. Er wordt een natuur-, speel- en educatietuin / kinderboerderij ingericht. Ook is er de mogelijkheid streekgebonden producten te kopen in de streekwinkel op het forteiland. De batterij zelf kan gebruikt worden als museum, vergaderruimte en/of atelier. Op de top van het forteiland wordt er een uitkijkplaats ingericht. Deze wordt voorzien van borden met uitleg over hoe het gebied er in tijden van mobilisatie uitzag. Door subsidie van Regio Rivierenland, Gemeente Zaltbommel en Provincie Gelderland konden in 2012 de restauratie van de toegangsbrug (gesponsord door bedrijfsleven) en de gevel van het bomvrijgebouw worden opgepakt. De brug en de gevel zijn in september 2012 onthuld. De stichting wil graag het beheer bij een exploitant leggen. Voor het beheer kan onderscheid worden gemaakt in beheer van de gebouwen, het omliggende terrein met beplanting, gras en verharding en de gracht. Daarnaast is beheer noodzakelijk voor de geplande natuur-, speel- en educatietuin.

11 18 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 19 Objecten met complexe aardwerken type 3 Voorbeeld Eigendom Gebruik Objecten met complexe aardwerken (niet exploiteerbare Rijksmonumenten + nieuwe toevoegingen) Batterijen en Groepsnest Meerdijk Noord Waterschap Rivierenland Waterschap Rivierenland Recreatief Beschrijving Langs de Meerdijk liggen aan de westzijde twee batterijopstelplaatsen uit Aan de overzijde, tussen de nog aanwezige groepsschuilplaatsen en kazematten, is voor aanvang van WOII een groepsnest aangelegd. De batterijen dienden ter afsluiting van de weg Acquoy-Asperen, het onder vuur houden van het Linge-acces en de verdediging van de terreininlaten van de Meerdijk. Ze werden in 1899 verbeterd en in 1906 voorzien van een betonnen schuilplaats. De noordelijke batterij bestaat uit een emplacement met duidelijk zichtbare maar afgesleten traversen. Tegen de kruin van de dijk ligt een gedekte schuilplaats. Aan de oostzijde van de Meerdijk liggen drie groepsschuilplaatsen, type P, en twee kazematten. Van het loopgraafstelsel van het groepsnest is niets meer waarneembaar. Ook batterij zuid is minder herkenbaar De batterijen langs de Meerdijk worden opnieuw in profiel gebracht en toegankelijk gemaakt als recreatieve rustplek. De aanwezige bomen, vooral oude paardenkastanjes en overgroeiing met struiken zal verdwijnen. Het nieuwe terrein zal bestaan uit strak grondwerk met steile taluds, deels uitgevoerd in gras, deels met nieuwe materialen. Tevens zal meubilair worden geplaatst, zodat publiek hier kan rusten. Ook worden nieuwe bomen geplant. Het gebouw bij de zuidelijke batterij is afgesloten en ingericht als vleermuisverblijf. Dit geldt ook voor twee groepsschuilplaatsen bij het groepsnest. De noordelijke batterij krijgt een meer intensieve recreatieve functie. De gedekte schuilplaats wordt toegankelijk gemaakt, het groepsnest wordt opnieuw aangelegd en de groepsschuilplaats en de kazemat aan de overzijde van de dijk worden opgesteld. Het streven is de locatie te ontsluiten via een educatieve route vanuit Fort Asperen. Tussen de batterijen wordt onderlangs de Meerdijk een wandelpad aangelegd. Ook is in een kleine parkeerplaats voorzien die zal worden beheerd door een particuliere eigenaar. Ruimtelijk ontwerp Batterijen en Groepsnest Meerdijk Noord

12 20 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 21 Onderstaand overzicht van de beheermaatregelen na herinrichting van het terrein is een samenvatting van het document Kostenraming beheer en onderhoud cultuurhistorische objecten Diefdijk, Uiterwaarde activiteiten Gras Intensief batterij en talud: maaifrequentie minimaal 12 keer per jaar vanaf half maart. Letten op nazakkingen t.b.v. zetting en overige schade, herstellen van graszode en opnieuw inzaaien. Extensief: ecologisch maaibeheer. Maaien in etappes 80-20%, afruimen nadat gras gedroogd is, maaifrequentie 2 keer, afhankelijk van de grashoogte in juni en september. Beplanting Bomen: vormsnoei, controle, boomband verruimen of vervangen. Algemeen: gevallen blad verwijderen en afvoeren. Verharding Halfverharding/grauacke: Verharding dient strak en vlak te liggen, zonder obstakels, vrij van onkruid houden, jaarlijks opnieuw afstrooien, vrij van bladeren houden en controleren op reinheid. Taludtrap: inspectie op functioneren, schoonmaken, vrijhouden van obstakels, onkruid verwijderen, verzakking repareren. Hellingbaan: verzakkingen herstellen, uitvullen met voldoende grond, inzaaien en 2 keer per jaar maaien. Divers Voorbereidingen maaiwerk: terrein ontdoen van zwerfvuil, verwijderen van stenen, bladblazen, vegen en opruimen van kleine ongeregeldheden, slechten van molshopen Inspectie: algemene controle van het project, terreinmeubilair, afrastering, stormschade. Liniemeubilair stelpost. Raming beheerkosten per jaar, exclusief BTW De uitvoering van het beheer is nog onvoldoende geregeld. Middelen zijn voor 10 jaar na de aanleg gereserveerd. De gronden zijn/komen in eigendom het waterschap. Na de aanleg, in samenhang met de dijkversterking, wordt het beheer de eerste twee jaar door de aannemer uitgevoerd. Het beheer daarna is op dit moment nog niet bekend. Op dit moment is nog niet voorzien in exploitatieopbrengsten. Groepsschuilplaatsen en andere kleine betonelementen type 4 Voorbeeld Eigendom Gebruik Groepsschuilplaatsen en andere kleine betonelementen (niet exploiteerbare Rijksmonumenten) Groepsschuilplaatsen Divers Divers Divers Beschrijving Langs de Diefdijklinie liggen tientallen groepsschuilplaatsen, soms alleen, als groep of in een lijnopstelling. De schuilplaatsen in eigendom van de overheden worden, waar nodig, geconsolideerd door de beschadigingen aan de gevel te repareren. Naast de groepsschuilplaatsen zijn er diverse kleine betonnen NHW- objecten (zoutbakken, tankversperringen, kogelvanger etcetera). Het is de bedoeling een aantal schuilplaatsen een nieuwe functie te geven of ze een bijzondere behandeling te geven om ze onder de aandacht te brengen. Diverse schuilplaatsen op grondgebied van Staatsbosbeheer en Waterschap Rivierenland worden vleermuisvriendelijk ingericht. Hiervoor wordt zand op de vloer aangebracht en worden vleermuisplafonnieres opgehangen. De groepsschuilplaatsen worden afgesloten door zwartstalen dozen. Indien nodig wordt bestaand metselwerk verwijderd. Ook schuilplaatsen bij particulieren kunnen in aanmerking komen voor een dergelijke aanpassing. Ook de beplanting rondom de objecten maakt deel uit van een vleermuisvriendelijke inrichting: soms is het landschappelijk gewenst de groepsschuilplaatsen deels vrij te maken van beplanting zodat ze zichtbaar worden, soms is beplanting juist gewenst om extra beschutting te geven. Eén van de groepsschuilplaatsen langs de Meerdijk wordt publiek toegankelijk gemaakt, als onderdeel van het groepsnest. Hier worden de oorspronkelijke deuren, traptreden, schuifluiken en roosters hersteld. Aan de buitenzijde komt een nieuwe rookafvoerpijp. In een later stadium kan de schuilplaats nog verder ingericht worden. In het gebied Molenkade is één van de groepsschuilplaatsen doorgezaagd. Het idee hierachter is dat, door één van de ontoegankelijke groepsschuilplaatsen door te zagen, het geheim van de Waterlinie als het ware ontsloten is. De toegang tot het Molenkadegebied is daarmee spectaculair geworden. Het wandelpad erdoorheen lijkt uit te lopen in de achterliggende inundatieplas. De palen naast de steiger geven de vroegere inundatiehoogte aan.

13 22 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 23 Ten zuiden van Fort Altena, aan de Zevenbansche boezem en langs het liniepad tussen Woudrichem en Fort Bakkerskil, is in opdracht van het Brabants Landschap op de ruïne van een koepelkazemat een vogelobservatiepost geplaatst. Het ontwerp bestaat uit een bolvorm van Cor-Tenstaal met een insnede die werkt als vizier om het landschap te ervaren en vogels te observeren. Doordat de kijkpost op pootjes staat, blijft de autonomie van zowel de kijkpost als de kazemat behouden. Het beheer van deze elementen is divers en kleinschalig. De objecten staan verspreid langs de gehele linie. Waterschap en Staatsbosbeheer hebben de toepassing van vleermuismaatregelen toegestaan, maar wensen op het gebied van beheer ontzorgt te worden. Ook het beheer van het groen rondom de bunkers is niet of afdoende geregeld, evenals het duurzame beheer van bijvoorbeeld het vlonder in het verlengde van de doorgezaagde bunker of het verwijderen van graffiti. Het noodzakelijke beheer van de groepsschuilplaatsen is divers. Het eigendom is ook divers. Behalve bij de grotere terreineigenaren staan er ook veel bij particulieren in een weiland of achtertuin. activiteiten Maaien van gras rond de groepsschuilplaats; Onderhoud bomen, afgestemd op zichtbaarheid bunker en gebruik door vleermuizen; Graffiti verwijderen; Zwerfvuil verwijderen; Onderhoud aan beton (op termijn); Inspectie en monitoring vleermuizen. Voor de groepsschuilplaatsen die in Brabant zijn opgeknapt en ingericht ten behoeve van overnachting, vleermuisverblijf of vogelobservatiepost is het beheer bij de eigenaar neergelegd. In Gelderland is het onderhoud van de vlonder bij de doorgezaagde groepsschuilplaats nr. 599 niet geregeld. Ook het onderhoud van de inrichting voor vleermuizen is niet geregeld. Het beheer van deze objecten leent zich in principe goed voor beheer door vrijwilligers. Het is daarbij van groot belang dat er een goede individuele beschrijving is van de voorgenomen beeldkwaliteit (die kan verschillen per locatie). Deze beschrijving is nog niet voor alle objecten beschikbaar.

14 24 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 25 Inundatiesluizen, duikers type 5 Voorbeeld Eigendom Gebruik Inundatiesluizen, duikers (niet exploiteerbare Rijksmonumenten) Waaiersluis Asperen Provincie Gelderland Tijdelijk bij de aannemer Recreatief Beschrijving Binnen het Pact van Loevestein ligt een groot aantal waterwerken die als monumenten zijn aangewezen. Het gaat om circa 30 kleinere of grotere sluizen, duikers etcetera. Een waaiersluis heeft een speciale constructie waardoor hij tegen de waterdruk in geopend en gesloten kan worden. Een waaierdeur bestaat uit twee aan elkaar verbonden delen, die rond kunnen draaien in een komvormige inkassing. De delen vormen samen een soort waaier. Via deze waaiersluizen konden de inundatievelden tussen de Lek en de Waal gevuld worden met Lekwater. De inundatie vormt het meest kenmerkende onderdeel van een waterlinie. Bij Asperen liggen twee dubbele waaiersluizen. Deze waaiersluizen zijn gebouwd in Eén sluis ligt aan de noordkant van het fort, de andere sluis ligt aan de zuidkant bij de wapenplaats. De sluizen zijn in 2011 in hun oude staat hersteld, zodat ze weer open en dicht kunnen. Vroeger waren alle deuren van hout. In 1924 zijn de houten sluisdeuren van de zuidelijke sluis vervangen door geklinknagelde ijzeren deuren. De deuren van de noordelijke sluis zijn op een later moment vervangen door stalen (gelaste) deuren. Bij de noordelijke sluis zijn de houten deuren weer teruggebracht. Het metsel- en windwerk van de zuidelijke sluisdeuren is hersteld. Ook is het natuursteen om het sluizencomplex vervangen of hersteld. De restauratie van het sluiscomplex in 2012 is gefinancierd door de provincie Gelderland en Waterschap Rivierenland. Het eigendom van de waaiersluizen is op dit moment in handen van de provincie Gelderland, maar dient overgedragen te worden aan een andere partij. Op dit moment is nog niet bekend welke partij dit zal zijn. Het beheer van de sluis en directe omgeving is tijdelijk geregeld door het bij de aannemer onder te brengen. Na de restauratie is een beheerplan met kostenraming gemaakt voor het regelmatig terugkerend onderhoud aan de gemetselde delen, de natuursteendelen, de brug met brughekken en de waaierdeuren en bijbehorende onderdelen van de inundatiewaaiersluis. activiteiten Algemeen Jaarlijks openen/sluiten van de deuren en smeren bewegende delen. Jaarlijks reinigen van de rollagen bij keermuren/ waaierkassen d.m.v. borstelen en spoelen met water: vuil, onkruid en mosgroei verwijderen. Houten brughekken jaarlijks controleren op gebreken. Incidenteel brugdelen reinigen, opgehoopt blad en vuil verwijderen. Incidenteel krooshekken vrijmaken van aanhangend vuil. Grondwerk, drainage Verwijderen slib uit sluiskom (1x per 6 jaar). Drainagestrengen langs de sluismuren doorspuiten (1x per 3 jaar). Timmerwerk Incidenteel aanvullen / vervangen van eiken brugdekdelen. Metselwerk, stukadoorwerk Incidenteel voegen van metselwerken en natuursteendelen nalopen en herstellen. Incidenteel hardstenen blokken met open scheurvorming herstellen. Incidenteel bijwerken van stucwerken in de waaierkassen Windwerk Jaarlijks bewegende delen van de windwerken van de schotbalk-hijsinrichtingen en van de tandwielkasten van de schuivenbediening 1 x openen en sluiten en alle bewegende delen invetten. Schilderwerk Jaarlijks dan wel incidenteel schilderen van de diverse houten en stalen elementen, zoals brugleuningen, brugliggers, kaapstanders, tandwielkasten, rioolschuiven, krooshekken, metalen delen van de sluisdeuren. Beplanting Jaarlijks opschietend groen langs sluismuren en oever aansluitend aan de sluis verwijderen. Jaarlijks meidoornhagen strak in model snoeien. Raming beheerkosten per jaar, exclusief BTW Voor de algemene beheerwerkzaamheden, het schilderwerk en het onderhoud van de beplanting ligt het betrekken van vrijwilligers voor de hand. Hiermee kan een deel van de kosten worden bespaard. Het onderhoud en herstel van het metsel- en stukadoorwerk wordt als specialistisch werk gezien. Voor een deel van de beheerwerkzaamheden is een ponton of vaartuig in de Linge nodig.

15 26 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 27 Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen type 6 Voorbeeld Eigendom Gebruik Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen Inundatiekanaal Fort Everdingen Particulieren Particuliere eigenaren Geen Beschrijving Fort Everdingen ligt op de splitsing van de Lekdijk en de Diefdijk. De Koninklijke Landmacht (EOD) maakt momenteel nog gebruik van het complex. Het fort is niet toegankelijk voor publiek. Dienst Landelijk Gebied zal de herontwikkeling van fort Everdingen en het aan de overzijde van de Lek gelegen fort Honswijk begeleiden. De Stichting Fort Everdingen draagt zorg voor het bevorderen van behoud en ontwikkeling van het Fort en de omgeving. De forten Everdingen en Honswijk sloten de hooggelegen doorgang van de Lekdijken en de uiterwaarden af. Tevens diende het fort ter verdediging van het inundatiekanaal en de sluizen, die direct voor en naast het fort liggen. Ten behoeve van inundatie werd in de zomerdijk van de Lek een inlaatsluis gemaakt, en in de Lekdijk een beersluis. Via deze sluizen is het mogelijk water vanuit de Lek in de gracht te laten lopen. Aan de zuidkant is een Damsluis gemaakt om water vanuit de gracht weer in het inundatiekanaal (1875) te laten waarmee de polders onder water gezet konden worden. Het kanaal is op dit moment dichtgegroeid met riet. Samen met het sluisstelsel en de fortgracht vormt het één van de weinig compleet overgebleven inundatiestelsels van de waterlinie. Het noordelijk deel van het 675 meter lange kanaal is dichtgegroeid. In het kader van het zichtbaar en beleefbaar maken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is het wenselijk het inundatiekanaal tot de Prijsseweg open te maken. Hierdoor wordt de functie van het sluisstelsel voor de bezoeker weer zichtbaar. Waterschap Rivierenland is verantwoordelijk voor de waterkwaliteit van de gracht en het inundatiekanaal. Aangezien het kanaal een C-watergang is, heeft het waterschap geen onderhoud- of inspanningsverplichting en zal daarom zelf geen maatregelen nemen. De aanliggende eigenaren zijn verantwoordelijk voor het onderhoud, maar kunnen niet verplicht worden om onderhoud uit te voeren. Het kanaal is ook aangewezen als onderdeel van het Rijksmonument. activiteiten en raming beheerkosten De gemeente Culemborg heeft de ambitie het kanaal te herstellen, hiervoor is echter geen budget. Het openmaken van het inundatiekanaal is geraamd op circa ,- inclusief btw. Hiervoor wordt circa 3000 m 3 bagger (60 cm) verwijderd en verwerkt op het naastliggende terrein. Het beheer blijft voor de aanliggende eigenaren. Indien voldoende diep aangelegd, blijft plantengroei uit en is onderhoudsbaggerwerk in de toekomst beperkt. Huidige situatie Streefbeeld

16 28 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 29 type 6 Voorbeeld Eigendom Gebruik Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen Zichtlijn N2000 gebied Zuider Lingedijk en Diefdijk Zuid Staatsbosbeheer Staatsbosbeheer Natuurgebied Beschrijving De zichtlijnen in dit voorbeeld doorsnijden het Natura 2000 gebied Zuider Lingedijk en Diefdijk Zuid, dat de oeverlanden van de Linge omvat. In veel opzichten heeft dit het karakter van een rivierenlandschap, met de daarbij behorende landschapselementen: water, moerassen, graslanden en (wilgen)bossen. Kenmerkend voor het gebied zijn de overgangen naar laagveengebied. Die zorgen voor een grote diversiteit aan planten die horen bij verschillende stadia van verlanding. Om de natuurwaarden te beschermen heeft het gebied de status N2000 en wordt een beheerpan opgesteld. Het beheerplan beschrijft onder andere welke maatregelen nodig zijn om de instandhoudingsdoelen te bereiken en welke activiteiten zijn toegestaan. Belangrijke natuurdoelen zijn: toename van areaal en verbetering van de kwaliteit van kalkmoeras, behoud en verbetering van de kwaliteit van vochtig bos met elzen en iepen, behoud en verbetering van de kwaliteit van de grienden. Naast deze natuurdoelstelling vormt het landschap ook het lint langs de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het basisprincipe is hier: open aan de vijandige zijde, meer verdichting aan de veilige zijde. Op plekken waar het landschap nu open is, is behoud hiervan gewenst. Op plekken waar in de afgelopen jaren veel opgaande begroeiing is ontstaan, is het ongewenst om deze natuur te verwijderen. Wel is het gewenst om zichtlijnen te maken die het open achterland laten zien. Hierdoor wordt de historie van de linie weer voelbaar. Ook voor de groepsschuilplaatsen langs de dijk geldt dat deze regelmatig ingesloten zijn door bosschages. Ook daarbij is het vanuit de waterlinie gewenst deze deels vrij te houden van beplanting. Op andere locaties is beplanting juist van belang ten behoeve van de vleermuisfunctie. De inrichting van het landschap is in dit gebied een afweging of zo mogelijk combinatie van natuur- en cultuurhistorisch belang. Voor het herstel van de Diefdijk is een visie opgesteld. Hierin staat de wens beschreven om op een aantal locaties beplanting te verwijderen en om de beleving van het landschap en de Waterlinie te verbeteren. Er worden zichtlijnen vanaf de hoofdverdedigingslijn op de voormalige inundatiekommen gemaakt. Ook worden groepsschuilplaatsen vrijgezet en worden dichtgegroeide wielen langs de randen opengemaakt. Ook vanuit het N2000 beheerplan is het gewenst om op bepaalde plekken in poldergebied De Geeren en het natuurgebied Nieuwe Zuiderlingedijk natuur met bomen te vervangen door natuur zonder bomen (bijvoorbeeld grasland, moeras of open water). Zo ontstaat ruimte om invulling te geven aan de instandhoudingsdoelen uit het aanwijzingsbesluit. Natuurherstel en herstel van cultuurhistorische waarden kunnen zo samengaan. In het Natura 2000 beheerplan worden te zijner tijd de exacte locaties, maatregelen en verantwoordelijkheden vastgelegd. Voor de vier gemarkeerde zichtlijnen in deze voorbeeldlocatie (circa 7 hectare) is als beheertype N05.01 Moeras opgenomen in het Natuurbeheerplan Gelderland De tussengelegen bospercelen staan als N14.02 Hoog- en laagveenbos op de kaart. Op deze locatie gaan natuurherstel en herstel van cultuurhistorische waarden goed samen. activiteiten en raming beheerkosten Op basis van het ruimtelijk ontwerp voor de Diefdijklinie is een selectie gemaakt. Er worden acht zichtlijnen gerealiseerd en tien groepsschuilplaatsen vrijgezet. De kosten hiervoor zijn gebaseerd op een prijsaanbieding van meerdere aannemers. Realisatie m2 zichtlijnen: ,- Aanvullend vrijzetten 10 groepsschuilplaatsen: 2.400,- De beheermaatregelen bestaan uit het verwijderen en afvoeren van wilgenstruweel, maaien van riet, terugzetten onderbegroeiing, knotten van wilgen en dergelijke. Staatsbosbeheer zal het beheer van deze zichtlijnen niet oppakken vanuit haar reguliere taken en verwacht hiervoor een bijdrage in menskracht en/of beheer vanuit andere partijen. Dit is nog niet geregeld. De inschatting is dat dit type beheer goed door vrijwilligers uitgevoerd kan worden.

17 30 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 31 Recreatieve waterliniegebonden elementen type 7 Voorbeeld Recreatieve waterliniegebonden elementen (trekpont, wandelpad, liniebank) Wandelpad D39-D44 type 7 Voorbeeld Eigendom Recreatieve waterliniegebonden elementen (trekpont, wandelpad) Trekpont Culemborgse Vliet Waterschap Rivierenland, Gemeente Geldermalsen, Staatsbosbeheer Eigendom Gebruik Waterschap Rivierenland Staatsbosbeheer Recreatief Gebruik Exploitatie pontje door Uiterwaarde Recreatief Beschrijving In september 2011 is het trekpontje over de Culemborgse Vliet in gebruik genomen. De Culemborgse Vliet loopt parallel aan de Diefdijk. Het pontje verbindt Leerdam (Diefdijk) en Acquoy (Acquoyseweg, gemeente Geldermalsen). Met de komst van het pontje worden bestaande wandelroutes, onder andere langs de Donkere Kade en het Streekpad Waterlinieroute, met elkaar verbonden. Ook vanuit het fietsroutenetwerk Rivierenland kan gebruik gemaakt worden van het pontje. Het trekpontje is geschikt voor maximaal 4 wandelaars of fietsers tegelijk. Beschrijving Om de historische locaties langs de Diefdijklinie beter met elkaar te verbinden zal een Diefdijkliniewandelpad worden aangelegd. Deels op de dijk, deels door de naastgelegen natuur- en landbouwgebieden. Zo ontstaat er een aantrekkelijke wandelroute tussen de Lek en de Waal én wordt de Diefdijklinie verkeersveiliger. Wandelen op de dijk geeft mooie uitzichten over het omringende landschap, wandelen onderaan biedt zicht op de machtige hoogte van de dijk en al struinend door de natuurgebieden wordt het natte karakter van het inundatiegebied voelbaar. Het tracé van het wandelpad zal zich als vanzelfsprekend gaan voegen naar de aanwezige landschapslijnen. Het pad gaat langs kavelgrenzen, over oude polderkades en door de moerasbossen. Omdat het een onbemand pontje betreft, is er enige vorm van toezicht gewenst. Gebreken moeten tijdig geconstateerd en hersteld worden. Deze taak zal de familie De Jong (Kooise Camping/Zorgboerderij) op zich nemen. Het feitelijke beheer van het pontje en de aanlandingsvoorzieningen op de oevers is nu afgekocht voor een periode van tien jaar. Raming beheerkosten en onderhoud door Uiterwaarde in samenwerking met plaatselijk bedrijf is op basis van afkoop voor 10 jaar geraamd op exclusief btw. activiteiten Gras Extensief: 2 keer per jaar maaien, maaisel niet afvoeren. Divers Voorbereidingen maaiwerk/inspectie: terrein ontdoen van zwerfvuil, verwijderen van stenen, herstel van kleine ongeregeldheden, slechten van molshopen, eventueel licht snoeiwerk. Raming beheerkosten 600 per jaar, exclusief BTW (traject ca m).

18 32 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 33 Waterliniegebonden bebording. 4 Overzicht objecten en betrokken partijen type 8 Voorbeeld Eigendom Gebruik - Waterliniegebonden bebording Nog toevoegen Divers Divers Beschrijving Het meest markant zijn de bruine ANWB snelwegborden en de bruine bewegwijzering bij alle forten en werken. Daarnaast komen op diverse locaties infopanelen, lange afstand wandel- en fietsrouteborden en vaarmarkeringen voor. De bebording wordt in de komende periode uitgebreid. Het is aan de afzonderlijke initiatiefnemers de borden te laten maken en plaatsen, zo doet de provincie Gelderland dit voor haar eigen projecten. Er zijn nog geen afspraken over het beheer. Vooralsnog is de eigenaar de beheerder. In mei 2012 is een GIS-inventarisatie uitgevoerd waarbij de NHWobjecten binnen het Pact van Loevestein in beeld zijn gebracht. Alle objecten zijn met een uniek nummer als vlak-, lijn- of puntelement op kaart aangegeven. Hierbij zijn de objecten ingedeeld in één van de acht eerder genoemde categorieën. Bij elk object is verder opgenomen: het monumentnummer, de gemeente waarin het is gelegen, de kadastrale eigenaar en het oppervlak. In totaal zijn ca. 200 vlakelementen, 15 puntelementen en 3 lijnelementen geïnventariseerd. Daarbij gaat het om een te beheren gebied met een oppervlak van ruim 200 ha. Ingedeeld naar de belangrijkste categorieën gaat het om de volgende aantallen: 1 Forten en de grote werken met een exploitatie doelstelling: 16 Deze gemeenten hebben zelf een beperkt deel van de objecten in eigendom. Grootste eigenaren zijn Staatsbosbeheer en het Waterschap Rivierenland. Overige eigenaren zijn particulieren, de Provinciale Landschappen en De Staat. Bij de inventarisatie is uitgegaan van het kadastraal eigendom van de ondergrond. Het is niet altijd duidelijk of deze eigenaar ook eigenaar is van de opstallen of andere te beheren objecten op het perceel. De inventarisatie laat zien dat er bij objecten van enige omvang, maar ook bij kleinere objecten, vaak sprake is van meerdere kadastrale eigenaren. Deze eigendomsverdeling bemoeilijkt het beheer of het maken van afspraken hierover. 3 Objecten met complexe aardwerken: 11 4 Groepsschuilplaatsen en andere kleine betonelementen: Inundatiesluizen, duikers: 37 6 Beeldbepalende waterliniegebonden landschapselementen: 13 Met de volgende overzichten is getracht een indruk te geven van de veelheid aan objecten en betrokken partijen. De objecten zijn per gemeente benoemd. Ook zijn de objecten in of op het eigendom van Staatsbosbeheer en het Waterschap Rivierenland aangegeven. Voor een verdere toelichting wordt verwezen naar de kaartbijlagen. 7 Recreatieve waterliniegebonden elementen: 10 Deze objecten liggen binnen de provincies Gelderland en Noord-Brabant en vallen binnen één of meer van de volgende 11 gemeenten: Culemborg Geldermalsen Gorinchem Leerdam Lingewaal Lingewaard Tiel Vianen Werkendam Woudrichem Zaltbommel

19 34 Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie Inventarisatie beheeropgave Nieuwe Hollandse Waterlinie 35 Objecten in de gemeente Lingewaal Objecten in de gemeente Culemborg Categorie Beschrijving Aantal Grote, exploiteerbare werken Fort bij Vuren 1 Fort bij de Nieuw Steeg 1 Wapenplaats bij Asperen 1 Groepsschuilplaatsen / kl. betonelementen Groepsschuilplaats Type P 29 Batterijschuilplaats 2 Schuilplaats 1916/II 1 Koepelkazemat Type G 1 Zoutbak Fort Vuren 1 Schuilplaats 1916/II 1 Tankhindernis 1 Objecten met aardwerken Aarden batterij 9 Loopgraaf NZD 1 Inundatiesluizen, duikers Inundatie- en keersluis 1 Keersluisje (schut) 1 Duiker / Keersluis 1 Noorder Lingesluis 1 Beeldbepalende landschapselementen transparante beplanting 4 Waterliniepanorama A15 7 Terrein Oude Horn 2 Fort Vuren 1 Fort bij de Nieuwe Steeg 1 Parkeerplaats Meerdijk 1 Fietspad Tielerwaard West 1 Liniebank 4 Linieslagboom 1 Categorie Beschrijving Aantal Grote, exploiteerbare werken Fort Everdingen 1 Werk aan het Spoel 1 Groepsschuilplaatsen / kl. betonelementen Mitrailleurkazemat 1 Kanonkazemat 1 Groepsschuilplaats Type P 21 Koepelkazemat Type G 4 Groepsschuilplaats 1918/I 9 Kogelvanger 1 Tankhindernis 2 Beeldbepalende landschapselementen Inundatiekanaal 2 Openheid Diefdijk WDW 1 Inundatiesluizen, duikers Fort Everdingen inundatiekanaal 1 Inundatiesluis 4 Recreatieve landschapselementen Werk aan het Spoel 1 Parkeerplaats Molenkade 1 Steigerpad Molenkade 1 Liniebank Fort Everdingen 1 Waterlinie Bebording Informatiepaneel NHW A2 1