Mededelingen van het Centrum voor Documentatie & Reëvaluatie

Transcriptie

1 Mededelingen van het Centrum voor Documentatie & Reëvaluatie Zevende jaargang, nr juli 2009 Redactiesecretariaat: Henri-Floris Jespers, Marialei 40, 2018 Antwerpen. 1 Redactioneel Marcel van Maele (Brugge 10 april Antwerpen 24 juli 2009)was vaak prominent aanwezig in deze Mededelingen. Henri-Floris Jespers publiceerde in afleveringen een essay van zowat 8000 woorden waarin de dichter ook als romancier, toneelauteur en plastisch kunstenaar belicht werd (afleveringen 76 t/m 81) en Lucienne Stassaert richtte hier een brief aan de dichter (aflevering 91) naar aanleiding van diens bundel Over woorden gesproken (Leuven, P, 2006), waarvan een aantal gedichten hier in primeur gepubliceerd werden. De bekroning van Marcel van Maele met de Arkprijs van het Vrije Woord werd in het Huis Osterrieth te Antwerpen gevierd op 10 mei 1972, tijdens een plechtigheid ter herdenking van August Vermeylen, stichter van het Nieuw Vlaams Tijdschrift. Dit citaat uit het dankwoord van Marcel klinkt na zevenendertig jaar nog altijd even lucide als toen. * Laat ons jubelen: wij ter dood veroordeelden leven nog! en wij herdenken plechtig en kennen prijzen toe. Voor deze gelegenheid smuk ik dan ook mijn woorden op, stof mijn pakje af en droog mijn tranen en herbegin met een twijfel groter dan ooit. Wat is een woord? Wat is een Ark?

2 Wat is de Vrijheid? Wat voor cimbalen rinkelen in de symbolen? Wat is hoop? Hoe bestrijden wij deze welvaartskramp? Welke wapens kunnen wij hanteren? Het woord? Meer dan ooit worden de woorden misbruikt en uitgehold, ze worden met zwier in keurige keurslijven gesnoerd, ze worden verkracht of gekastreerd, gewurgd, geprepareerd en verpakt. De woorden wijzen de weg niet meer maar worden de weg gewezen. En wij? Wij worden bedacht en belegd en belegerd en bereden met die klinkklare onzin van gedrilde woorden. Wij snorren met oogkleppen aan, naar de eindmeet stikkend in eigen vuil. Maar we hebben natuurlijk nog andere problemen: terwijl ons de meest onheilspellende berichten over de toekomst van het mensdom bereiken dokteren we aan een nieuwe spelling. Er zal vlug moeten gehandeld worden willen we er een nieuwe spelling doorkrijgen vóór het einde der mensheid. * Morgen wordt voorlopig afscheid genomen van Marcel van Maele. Inhoud In memoriam Maarten INGHELS, Beste Marcel Van Maele Kris KENIS, Marcel van Maele & Marcel Broodthaers Gedicht Ton VAN REEN, De terminator van het Vondelpark Actueel De bedichting van Doel: de bundel. Michelangelo Pistoletto schrijft brief naar Minister-president Kris Peeters. Kritisch dossier Henri-Floris JESPERS & Hendrik CARETTE, Joris van Severen antisemiet? Door de leesbril bekeken Bert Bevers over Maurice Gilliams en Wilfried Adams; Nieuwsbrief Joris van Severen; Zuurvrij; 20 jaar ExLibris; René (DEMIAN) Franken over John Bel; Thomas Claus' debuut. Agenda In memoriam Beste Marcel Van Maele Er moet mij iets van het hart. Niets ernstig, iets kleins. Ik wil er niet pietluttig over doen, noch te serieus. Maar het gaat tenslotte over iets dat ik kwijt wil. En of dit nu te laat komt, of zelfs te vroeg, daar wil ik vanaf. Woorden komen steeds te laat, net zoals het eren van een nobel iemand, of het snoeien van de haag. Nooit komt de lente op tijd. Enfin. In een vroeg interview waarin een nogal kneuterige VRT-journalist kleutervragen stelde over het loskomen van uw netvlies en het daarmee gepaard gaande zichtverlies, verklaarde u dat de 2

3 3 verveling werd afgeschaft, ten huize Van Maele. Uw vrouw Carine was waarschijnlijk buitenshuis gaan werken, en daar zat u dan, sigaartjes rokend aan de keukentafel met rondom u een waas van donkere en lichte kleurvlakken. De verveling is duidelijk een wapen van het zwart. Ik had me altijd afgevraagd hoe u de laatste twintig jaar schreef, zonder de ogen te richten op het papier. Bandopnemer in de aanslag zo blijkt, en soms kon u afzonderlijke woorden halen uit het wit van het papier, met een versterkte leesbril weliswaar. In januari had ik u nog aan de lijn, in het kader van de Donderdagen van de Poëzie, lunchmeetingen met poëzie in het Letterenhuis en de Permeke bibliotheek die ik toen programmeerde. Eerst kreeg ik Carine aan de lijn, een lieve, beminnelijke vrouw waarbij ik eerst mijn hele vraag uit de doeken deed. Het had iets van een poortwachter, hoe zij me eerst te woord stond vooraleer de hoorn te overhandigen, en mij waarschuwde dat u waarschijnlijk niet meer kon aantreden eind dit jaar. Maar achteraf bleek het gewoon een verzorgend gebaar te zijn. Nadat Carine me de ziekenhuisopnames opsomde die uw laatste jaren tekenden, riep ze u. Dat moment blijft me bij. Hoe ze eerst de hoorn naast het toestel legde, een doffe dreun in mijn oor, zij u daarna tweemaal riep en ik u dichterbij hoorde komen. Tastend en steunend aan de meubelstukken die een gids waren in het huis. Dat is blind zijn, vermoed ik, gestommel in het duister. Carine deed nog eens het hele verhaal tegen u en dan werd de hoorn weer van de tafel opgepakt. U hijgde. Toen wist ik dat niet alleen blindheid je lichaam aftakelt, en bij uitbreiding je leven. Toen kende ik het antwoord al. Tussen de regels door hoorde ik de vertwijfeling bij een optreden in het Letterenhuis. Ik hoorde het verlangen maar ook de onzekerheid over een eventueel ziekenhuisbezoek eind dit jaar. Nadat ik de hoorn op de haak legde dacht ik dat u ook al niet meer wist of u er nog zou zijn. Andy Fierens, van wie ik uw telefoonnummer had gekregen, vertelde dat hij u nog ging bezoeken. Hij stelde me voor om mee te gaan. De verveling was dan wel afgeschaft maar de eenzaamheid kruipt overal rond. Dat bezoek is er niet meer van gekomen. Toen ik vrijdag op een hoge ladder het plafond van een vriend stond te schilderen, kreeg ik een tekstbericht van Andy. Dat werd het dan, dacht ik: de kroniek van een uitgesteld bezoek. En ook: er vallen veel vogels deze zomer, eerst de vink, en dan de zwarte specht. Ik hoop dat het u goed gaat. Rust zacht in het zwart, of in het witte licht. Hartelijk, Maarten INGHELS 27 juli 2009

4 Marcel van Maele & Marcel Broodthaers In 2000 voerde Kris Kenis (CDR) een lang gesprek met Marcel van Maele. Het werd op band opgenomen, uitgetypt en door de dichter geautoriseerd, maar bleef door omstandigheden tot nu toe onuitgegeven. Ondertussen verschijnt hier alvast het gedeelte dat over Marcel Broodthaers ( ) gaat. Marcel had zich aan de keukentafel genesteld, in afwachting van wat komen ging. Het gesprek werd aangevat in het salon, ondersteund door een aperitiefwijn op fles getrokken door Marcels broer in 'de Vlaanders'. Uitstekend muskaatachtig wijntje. Het hoeft geen betoog dat de fles een kort leven beschoren werd. Tijdens het gesprek duwde Marcel geregeld zijn vinger in z n glas om zich ervan te vergewissen dat hij steeds met een gevuld glas in het gesprek zit... Het werd achteraf aan tafel voortgezet, waar de culinaire talenten van Carine eens temeer voor wonderen zorgde. * Ziehier de getuigenis van Marcel over zijn vriend Marcel. 'Gebottelde Gedichten was een noodkreet, een wanhoopsdaad omdat mijn gedichten niet gelezen werden. Klassiek grapje van mij was toen dat als mensen vroegen of ze op geen enkele manier het gedicht konden lezen ik hen aanraadde de fles kapot te slaan, waarop de meeste dan zeiden dat ze de fles intact wilden houden. Koop er dan twee was dan geheid mijn antwoord. En ik moet zeggen dat er verschillende waren die dat deden. Maar het was dus een daad om mijn gedichten meer onder de aandacht te brengen. Ik ben eigenlijk begonnen met schilderen, niet met gedichten: heel kleinschalig, eind jaren 50. Ik was op zoek naar het niemandsland tussen literatuur en plastisch werk. Die grens verkennen interesseerde me. Mijn poëzie is van mezelf, je voelt de persoon daarachter, een tikje waanzin, een tikje gedrevenheid, een tikje realiteit. Het ontbreekt mij aan vakmanschap om te schilderen. In hoeverre moet dat er zijn om kunst te maken? Het gaat erover iets te zeggen. Met vakmanschap kan dat soms makkelijker maar het is niet steeds noodzakelijk, het is een hulpmiddel om een kunstwerk te realiseren. In bepaalde kringen wordt er gesteld dat kunst zonder vakmanschap geen kunst is. De vraag wordt gesteld hoe staat het geschreven, hoe is het geschilderd, terwijl de vraag moet zijn wat is er geschreven, wat staat er geschilderd. De 'hoe' is maar een hulpmiddel, eventueel het instrument. Dat had ik met Marcel Broodthaers gemeen, we konden geen van beiden tekenen of schilderen, maar hij had wel visie op de effecten die je met woorden en beelden kan bereiken, daar schuilt natuurlijk ook vakmanschap in. Ik kende Broodthaers al van voor hij plastisch werk maakte (hij begon daarmee rond 1964), 4

5 5 Ik leerde hem kennen eind jaren 50 toen ik in Brussel woonde. We frequenteerden in Brussel dezelfde stamcafé's. Wanneer dichters elkaar ontmoeten is er altijd een vorm van contact, hij was een zeer innemend en intelligent man. Broodthaers leefde toen een beetje als een clochard. Naast zijn gedichten schreef hij artikels voor Le Soir, voor het Museum van Schone Kunsten, maar hij had geen vast inkomen. Hij ging regelmatig naar Knokke, hij had daar rijke vrienden wonen. Hij kwam dan terug met chique kostuums... Alleen: Broodthaers verzwaarde regelmatig en dan kreeg ik de kostuums die hem niet meer pasten, omdat ook ik er een beetje clochardachtig bijliep, slordige kleding, lange haren enz maar dan om de zoveel tijd liepen we er beiden pico bello bij in maatpakken die eigenlijk object trouvées waren. Maria, zijn vrouw troonde me dan mee naar hun appartement, kom, we hebben een kostuum voor jou.. Dan stapte ik de Welkom buiten als clochard en enkele uurtjes later terug binnen als perfecte heer. Alleen de schoenen marcheerden niet, ik had maat 45 en Broodthaers had een 42. Daarom heb ik hem laten vallen, hij liep op te kleine voet! Het eerste artikel dat ooit over Broodthaers verscheen, heb ik geschreven. Dat was een veertiendaags tijdschrift indertijd in Amsterdam, Kunst van Nu, dat was begin Hij was dan net begonnen met zijn plastisch werk. Ik kon me onmiddellijk vinden in zijn werk, hij kon er ook prachtig over praten. Dat artikel wordt ten andere nooit meer vermeld, nergens in de bibliografie van Broodhaerts wordt er melding van gemaakt. Nu ik was en ben geen essayist, dus zo n denderend artikel zal t wel niet geweest zijn zeker?! Er stond een foto van z n werk bij, het was een eerste aanzet om zijn werk onder de aandacht te krijgen. Het was in interviewvorm en ik liet hem vooral aan het woord. Hij vertelde dat hij besloten had geen dichter meer te willen zijn maar plastisch kunstenaar, omdat, zo zei hij: ook ik iets zou willen verdienen met het verkopen van objecten. 'Mosselen op en top pop' was de titel van het artikel. Inderdaad, Broodthaers heeft zijn wortels in het surrealisme en dadaïsme, en in de popart. Wat ik doe en deed was natuurlijk geen popart. Broodthaers zijn eerste werken waren de dichtbundels overgoten met plaaster, daar kreeg hij een vermelding in de prijskamp Jeune Peinture Belge. Het object was meer als daad bedoeld dan als object. Hij krijgt een vermelding, zo van jij mag verder gaan Het lag ook dicht bij mijn gebottelde gedichten, mijn boek in polyester, de wit geschilderde boeken, ergens op die grens tussen literatuur en beeldend werk. Er zit een beetje dégout van de poëzie, wat voor zin heeft het De revolutionaire daad van een geëngageerde

6 gedichtenschrijver heeft niet zo veel impact, maar een object heeft grotere impact. Het is tastbaarder. Woorden zijn soms niet zo direct, daarom zijn die woorden een verlengstuk van een beeld. Ik wou dat niemandsland bezetten. Veel van mijn plastisch werk bevat tekst, het zijn woorden die ik gebruik om een beeld op te roepen door ze in een beeld trachten te vatten. Maar steeds opnieuw bouw ik drempels in: dat de teksten moeilijk te lezen zijn, in een fles, tralies ervoor, dat je iets moet doen om de tekst te lezen. Om deze tekst te lezen langzaam met het lichaam wiegen bijv., de lezer weet niet dat hij aan het begin van de zin eigenlijk gewoon leest wat ie moet doen om te lezen wat er staat, zonder dat er eigenlijk iets meer staat. De eerste objecten van Broodthaers, de mosselen, de steenkool, de eieren, ja dat waren zijn primaire levensbehoeften, zo eenvoudig is dat. De dingen die hij zich niet altijd kon permitteren, ik kan daar weinig grote theorieën over vertellen. Het interview van Kris Kenis zal eerlang integraal gepubliceerd worden in een volgende editie van de Mededelingen van het Centrum voor Documentatie & Reëvaluatie. Gedicht DE TERMINATOR VAN HET VONDELPARK Op een late verslapen zondagnamiddag, rond het uur van herkauwen, gebeurt er een wonder, in een dommelend stadspark in Amsterdam zachte grassen, bewasemd door gefilterd fijnstof van eeuwen onder de koelte van bomen, soorten uit alle windstreken geroofd Dames en heren van stand en van stadsadel wandelen over de paden van faam dromend, zichzelf en elkaar uitroepend tot beroemdheden zoals schrijvers met haast Vergeten Namen als Huygens, Vondel en Cats, kooplieden als Polak en van Gennep, Van Oorschot en Lubberhuizen koningen met bloed aan de handen en moordenaars als Van Heutz en Piet Hein minzaam kijken ze vanaf de wollige wolken die op deze namiddag overdrijven neer op het Amsterdams herenvolk, dat bij daglicht bedeesd lijkt, en proper en verschoond blijft van de hoeren, de horken en de heiligen van de nacht ver van de morgensterren die zich vroeg in de middag, moe van het ochtendwerk in hun bakfietsen, op het zomergras of in de perken te slapen hebben gelegd beschenen door een wulpse zon, gesneden uit een schilderij van Van Gogh waar het licht honingzoet, geiler dan geel en in wellust vanaf druipt Geen mens is er op bedacht dat dit het moment is van een wonder maar toch, net als rampen gebeuren ook wonderen steeds onverwacht, de aarde knalt als een fles champagne die wordt ontkurkt men schrikt en ziet: Ho! Kan dit? Opeens is er het kind zo maar ligt het daar op het pad, een kind klein als een konijn alsof het uit de grond komt, uit een rattenhol of een molshoop het bevrijdt zich van de scherven van baarmoeder aarde en kijkt rond Blind is het niet. Het heeft ogen die de ogen van mensen doorboren en hen recht in hun hart treffen. Ze voelen zich schuldig 6

7 woorden heeft het te over, zijn mond is een open boek waaruit een kreet klinkt die als een woord door het park galmt de mensen huiveren, bang als ze zijn voor woorden die iets betekenen Bang zijn ze, want niemand wil zich verantwoorden voor deze geboorte zo onvoorzien, niemand wil het ouderschap dragen van zo maar een kind geen vrouw heeft het willig gedragen, geen man wil de verwekker zijn van een kind dat geboren wordt op een onvermoed moment in een stadspark waar mensen rusteloos rondwandelen om zich aan elkaar te vertonen - Goedemiddag meneer Em. Dag mevrouw Pee. Hoe gaat het met Ha? - maar er niet zijn om betrokken te raken bij een kind, zo klein, zo teer dat hen zo maar voor de voeten wordt geworpen om te worden gevoed en om liefde vraagt Het kind schuiert de moederkoek van aarde van zich af tweehandig, bekwaam, naakt vraagt het om te worden gekleed maar de mensen zijn besluiteloos, niemand voelt zich aangesproken het is makkelijker om over liefde te schrijven dan om liefde te geven aan een kind, een beetje vies, dat zo maar, onverwacht op deze lome namidddag wordt geboren en waar men de handen niet aan vuil wil maken Het kind kijkt rond, het verwacht te worden omarmd om dat wat het is: kind maar het vindt geen warmte in de ogen van de aarzelende omstanders die niet begrijpen dat het wonder hen nodig heeft om een wonder te zijn en, bang voor eigen verantwoording, bang voor plichten bekvechten over een kind dat te vondeling zou zijn gelegd in het gras over een moeder die ontaard is en haar kind in de steek heeft gelaten Niemand praat over de noden van het kind, over voeding en kleding niemand die begrijpt dat het kind de examinator van hun leven is de ijkmeester van hun gedrag, de terminator van hun gevoelens Het kind keert zich van hen af en kruipt door perken en gras weg als een slak laat het een spoor van nat zilver achter zich glimmend, zacht, als de tranen van de vroedmeesterpad alsof het bewust een spoor nalaat en hoopt dat toch nog iemand het wil vinden Het kruipt weg van de mensen die geen weet hebben van de liefde waarover ze hun mond vol hebben, liefde is voor hen de borrelpraat waarmee ze hun liefdeloze boeken over eigenliefde vol plempen de kassakrakers die het teken zijn van een harteloze tijd en lege letteren het volk dat stikt van eigendunk, mannen en vrouwen zonder hart die er van dromen dat ze hier later in brons zullen staan, kil en harteloos net als al de vereeuwigde moordenaars en de pratende apen van de tv zoals ze in leven al blijken te zijn, leeglopers, als mens afgedankt Ze horen het kind huilen en roepen dat iemand voor het wicht moet zorgen maar niemand die de zorg op zich neemt, hun schrijverstijd is te kostbaar zij zijn altijd bezig met zichzelf, hun woordenbrij, hun driftige geschriften Het kind verdwijnt, maar als iedereen opgelucht is en weer beleefd wordt - Er is niets gebeurd meneer Em, een klein incident., Het moet een hoer zijn geweest die haar kind te vondeling heeft gelegd. Gelukkig hebben we daarvoor het Leger des Heils, mevrouw Pee. Die in God gelovende idioten zijn toch nog ergens goed voor. 7

8 Zeg dat wel, meneer Em, ze ruimen het menselijk vuil. Maar jij, je schrijft toch ook over hoeren? En jouw man? Ach meneer Em, jij snapt dat toch wel, wat ik schrijf is literatuur. - zien de mensen hoe uit het park een ster ten hemel stijgt, glanzend en recht op de gloeiende zon van Van Gogh afgaat, het licht oogst en het met bakken tegelijk op de welwillende wandelaars uitgiet zoveel licht dat het de mensen blind maakt, - Meneer Em, waar ben je? Mevrouw Pee, ik ben hier - zo verblindt dat ze in het volle licht in het donker staan en elkaar moeten aanraken in de nanacht van hun leven, in de verduistering van hun geweten Nog minuten lang hangt het licht als een bolbliksem boven het park een ster door de aarde verwekt en aan de mensen ontstegen boven de hoofden van hulpeloze lieden die te laat begrijpen dat ze de sloper van hun hart hebben gezien die kwam om hen te oordelen God, zo iemand of zoiets, die hen te licht heeft bevonden en hen voor goed in het donker, in de leegte van hun bestaan achterlaat Zo zal God keer op keer weer verschijnen onverwacht, vermomd als een kind dat zich aan de aarde ontworstelt en de modderkorst van menselijk vuil van zich afwast en oordeelt Actueel De bedichting van Doel: de bundel 8 Ton VAN REEN Dit voorjaar lanceerde DorpsDichterDoel Frank De Vos de Bedichting van Doel campagne. Meer dan 70 dichters stuurden een gedicht in. Deze werden op witte dekzeilen overgeschreven en aan leegstaande huizen in de Pastorijstraat en aan het parochiehuis bevestigd. 24 van deze gedichten werden nu gebundeld, samen met een aantal sprekende foto s van fotograaf Richard De Nul. Dit artivistisch pleidooi voor een warme en menselijke samenleving die niet alles opoffert aan economische belangen is verschenen op een beperkte oplage. Bestellen kan door overschrijving van 8 op rekeningnummer van Frank De Vos (buitenlandse overschrijvingen: IBAN BE BIC GEBABEBB). * Al jarenlang strijden voorvechters op velerlei terreinen voor het behoud van Doel, het dorp dat dreigt te moeten verdwijnen voor een dok dat er wellicht nooit komt, met juridische procedures, met heldhaftig posteren voor kranen en sloopmachines, maar ook met kunstzinnige acties. Het begrip artivisme werd in 2008 gelanceerd door de Italiaanse topkunstenaar Michelangelo Pistoletto. Kunst als maatschappelijk engagement over de ravijnen van ideologie, levensbeschouwing en religie heen. Artivisme is de missie van KunstDoel vzw, opgericht en bezield door Eva Van Tulden. Een van de initiatieven van Kunstdoel was de verkiezing van een DorpsDichterDoel. De eerste, Mark Meekers, één van de meest gelauwerde dichters van het Nederlandse taalgebied, publiceerde als afsluiting van zijn dorpsdichterschap de bundel Doelgericht. In maart 2009 volgde ik hem op.

9 Mijn eerste grote actie was De bedichting van Doel. Na mijn oproep ontving ik meer dan 70 Doelgedichten. Die werden op grote, witte dekzeilen geschreven en op de muren van leegstaande huizen bevestigd om een symbolische buffer te vormen tegen de afbraak. Mijn dank aan allen die hun medewerking en logistieke steun verleenden en in het zweet huns aanschijns vele uren spendeerden aan het (over)schrijven en ophangen van de gedichten. Ondertussen liep het Doel-Inside-project waarbij gerenommeerde kunstenaars als Fred Bervoets, Jan Decleir en Guillaume Bijl hun werken aanbrachten op de muren van bewoonde, maar bedreigde huizen. Ook het Outside-project werd een succes. Vele bekende en onbekende kunstenaars plaatsten hun werken in de ramen van leegstaande huizen om bewoning te suggereren en de beleidsmensen alsnog aan het denken te zetten. Slechts één politieke stem klonk voorzichtig positief en week af van het staalkoude, besliste beleid dat tot hiertoe halsstarrig werd gehandhaafd: op 2 mei 2009 kwam Bert Anciaux, minister van cultuur in de Vlaamse regering, naar Doel om de kunstprojecten zijn steun te betuigen. Er was vast moed voor nodig om in z n eentje naar het dorp te komen waarvan hij het doodvonnis in het verleden mee had goedgekeurd. Maar Bert Anciaux kwam, zag en glimlachte. Ook hij ziet in dat in de tussentijd, zolang het Saeftinghedok er niet komt, Doel een tijdelijke bestemming kan hebben als kunstenaarsdorp, tussen economie en natuur. Pistoletto schrijft brief naar Minister-President Kris Peeters 9 Frank DE VOS Op 30 april bracht de maatschappelijk bewogen Italiaanse topkunstenaar Michelangelo Pistoletto ( 1933) een bezoek aan Doel en zag hij de kunstwerk en die gemaakt werden in het kader van de KunstDoel-Inside/Outside projecten. Pistoletto was zo onder de indruk van de schoonheid van het dorp en de solidariteit die deze projecten in de kunstensector hadden losgeweekt, dat hij zich ter plaatse voornam de nieuwe Vlaamse regering bij haar aantreden een brief te schrijven over het lot van Doel. Pistoletto voegde deze week de daad bij het woord en stuurde een pakkende brief naar de Vlaamse regering. Biella, 13 juli 2009 Hooggeachte Minister President van de Vlaamse Regering, Beste Meneer Peeters, Donderdag 30 april bracht ik een bezoek aan het dorp Doel op uitnodiging van KunstDoel vzw, een partnerorganisatie van Cittadellarte's Love Difference beweging. Minister President, ik was diep getroffen door de esthetische kracht van deze plek. Toen ik vanaf de Scheldeoever het omliggende landschap aanschouwde, was het alsof ik op een metafysische as stond waar verschillende tijdsgewrichten elkaar kruisen: Voor mij zag ik het rustige dorp met het pittoreske haventje; achter mij de rivier en de druisende Antwerpse haven; rechts van mij het oude windmolentje in de schaduw van de twee machtige torens van de kerncentrale; en links van mij de

10 10 reusachtige kranen van het Deurganckdok. Minister President, ik heb al vele plaatsen bezocht over heel de wereld, maar dit is werkelijk een unieke plek. Mijn gastvrouwen van KunstDoel vertelden me dat de bestaande plannen voor de bouw van een tweede containerdok misschien niet in de nabije toekomst zullen gerealiseerd worden wegens de gewijzigde economische context. Als dit inderdaad het geval is, roep ik u dringend op deze plek te bewaren voor latere generaties, als een authentiek stukje erfgoed dat heden en verleden, natuur en cultuur, landbouw en industrie, water en land met elkaar verbindt. Deze eeuwenoude plek is van een onschatbare waarde en ik ben ervan overtuigd dat het een prestigieuze artistieke en toeristische trekpleister met internationale uitstraling zou kunnen worden. Daarnaast zou het een aangenaam en rustig oord kunnen zijn voor zakenlui en havenmensen om even te verpozen en ontspannen Wegens de nabijheid van de stad Antwerpen en de bereikbaarheid via de rivier is het tevens een uitgelezen en gemakkelijk toegankelijke bestemming voor dagjestoeristen, eventueel in combinatie met het rustieke dorpje Lillo op rechteroever en het Liefkenshoekfort voorbij het Deurganckdok. Mits een relatief kleine investering zou het dorp een ideale en hoogst originele locatie kunnen zijn voor fabuleuze openluchtvoorstellingen en internationale kunsttentoonstellingen, die werk zouden kunnen verschaffen aan de resterende dorpsbewoners en aan mensen uit omliggende gemeentes. Doel een nieuwe, culturele bestemming schenken binnen de reusachtige haven zou ook goodwill creëren onder de bevolking ten aanzien van het Antwerps Havenbestuur. Het zou een voorbeeld kunnen zijn van een succesvolle en vernieuwende verzoening van industriële, sociale, culturele en politieke belangen, een voorafspiegeling van een nieuwe en warmere samenleving Hooggeachte Minister President, het Doeldossier biedt een ongekende kans om nieuwe economische waarden een praktische invulling te geven -- warme en verzoeningsgerichte waarden waarnaar de bevolking in deze barre economische tijden zozeer verlangt. Ik ben zeker dat de socioculturele sector u enorm dankbaar zou wezen als deze plek een nieuwe en inspirerende toekomst zou gegund worden In het volste vertrouwen dat uw Regering de best mogelijke oplossing zal uitwerken voor het dorp Doel, verblijf ik, met de meeste hoogachting, Michelangelo PISTOLETTO De originele (Engelse) tekst is te lezen op

11 Kritisch dossier 11 Henri-Floris Jespers & Hendrik Carette: Joris van Severen antisemiet? Even de feiten op een rijtje zetten. Hendrik Carette las in De Standaard met een verbijsterende schrik dat de Verdinasoleider nu ook nog een antisemiet zou zijn geweest. Hij kroop in de pen en stuurde een lezersbrief, waarin hij o.m. schreef: I De vele zeer geleerde professoren en andere beroepsondertekenaars van ronkende en veelal verwarrende manifesten en oproepen moeten mij toch eens duidelijk maken (met citaten als bewijzen) hoe de in de politiek verdwaalde dandy Van Severen nu postuum als antisemiet kan worden besmeurd. Dit blijkt noch uit de aandachtige en exhaustieve lectuur van zijn persoonlijk dagboek [ ] noch uit de lectuur van zijn tijdschrift Ter Waarheid ( ), noch uit de lectuur van de brochures van zijn beweging. Carette, die zich nadrukkelijk als filosemiet bekent, onderstreept dat hij meer ernst en historische kennis had verwacht van de stellers van het opiniestuk Kritiek is geen antisemitisme, waarin Van Severen overigens slechts terloops vermeld wordt. * De redactie van De Standaard weigerde de brief op te nemen. Hendrik Carette zond een kopie ter publicatie in de Mededelingen. Hij werd er op gewezen dat zijn reactie niet alleen overtrokken maar ook ongegrond is. Ingeval van publicatie zou daar op ingegaan worden. Hij verkoos dan maar af te zien van opname in de Mededelingen. De (geweigerde) lezersbrief verscheen uiteindelijk in de Nieuwsbrief Joris van Severen, driemaandelijks tijdschrift van het Studiecentrum Joris van Severen (eerste trimester 2009). * Zoals eerder al het geval (zie Mededelingen nr. 70 de dato 12 mei 2006; nr. 84 de dato 26 december 2006; nr. 125 de dato 30 september 2008) werd de Nieuwsbrief Joris van Severen in de rubriek Door de leesbril bekeken besproken (cf. Mededelingen nr. 236 de dato 16 april 2009). Vermits mijn vriend Carette het dan toch nodig had geacht zijn lezersbrief wereldkundig te maken, besloot ik de puntjes op de i te zetten. Ik stelde o.m. : Met woorden blijven spelen heeft bitter weinig zin. Het wordt hoogtijd de confrontatie met het verleden te aanvaarden. Het Verdinaso was een beweging in fascistisch vaarwater met onverholen antisemitische trekken. Hendrik Carette kon blijkbaar geen vrede nemen met mijn bespreking. Ziehier zijn reactie. * Ik heb geen exegeten nodig om te weten wie en wat ik zou moeten lezen. In verband met het vermeende zogenaamde anti-semitisme bij de figuur van Joris

12 van Severen voel ik mij opnieuw verplicht mijn schrijvende collega Henri-Floris Jespers te moeten rectificeren en toch ook wat te tuchtigen. In mijn korte heldere lezersbrief, die Jespers niet in zijn geheel citeert, baseer ik mij op drie wetenschappelijke naleesbare en dus bestudeerbare bronnen. De andere bronnen, ik bedoel de boeken en geschriften van de talrijke adepten, bewonderaars, biografen, hagiografen, commentatoren, ooggetuigen en andere exegeten (van Arthur de Bruyne tot Luc Delafortrie en van Rachel Baes tot Rudy Pauwels en Antoon van Severen, deze laatste overigens geen familie van J.V.S. ) laat ik voorlopig even terzijde en verwijs met aandrang naar twee boeken van onbevooroordeelde onverdachte historici met enig inzicht en kennis van zaken. Het eerste is Joris van Severen. Een aristocraat verdwaald in de politiek van Dr. Lode Wils ( Leuven : Davidsfonds, 1994), een uitstekend boekwerkje van slechts 69 bedrukte bladzijden dat ik iedereen kan aanraden als een eerste kennismaking en waarin niet één vermaledijd woord over dit anti-semitisme te lezen staat (wel wat curieus dit hier opnieuw te moeten vaststellen!). Het tweede boek is de uitgewerkte studie van Dr. Luc Pauwels die als titel heeft De ideologische evolutie van Joris van Severen (Ieper : Studie- en Coördinatiecentrum Joris van Severen, 1999) een boek dat 272 bladzijden telt en dat dieper ingaat op het complexe leven en leer van J.V.S. ( eerder voor de gevorderden onder ons). Als letterkundige en als gewone pretentieloze briefschrijver aan een zogenaamde kwaliteitskrant als De Standaard heb ik mij beperkt tot de beschikbare bronnen, of niets anders dan de bronnen uit de pen van de leider zèlf, en die dus uiteraard moeten dateren van voor de fatale dag 20 mei 1940 (de dag dat hij werd vermoord). Wat latere collaborateurs, voormalige medestrijders en ex- Dinaso s (nota bene maanden later op 24 augustus 1940!) later ook mogen hebben beweerd, neergeschreven of uitgeschreeuwd. De vergelijking of verwijzing naar de landverrader ir. Anton Mussert met zijn N.S.B. is dan ook verwerpelijk en getuigt van kwade wil. En ook wat figuren als Ward Hermans, Jef François, Pol Le Roy of anderen eerder en later ook mogen hebben verkondigd : iedereen weet dat alleen de leider J.V.S. in het Verdinaso het eerste en het laatste woord had. Deze bronnen zijn : Het dagboek van Joris van Severen Die vervloekte oorlog (Kapellen : Uitgeverij Pelckmans, 2005, 536 pp.) een waar document humain dat ingeleid en 12

13 geannoteerd werd door Daniël Vanacker. Ten tweede het maandschrift Ter Waarheid dat slechts drie jaargangen kende ( ) en waaraan ook o.m. de architect Huib Hoste, de letterkundige Achilles Mussche en de dichter Wies Moens hebben meegewerkt. Ten derde de eventueel nog te vinden brochures van zijn politieke beweging. En hieraan wil ik gerust nog toevoegen de eventueel nog vindbare of bewaarde exemplaren van het propagandistische strijdblad Hier Dinaso!. Wie dus andere stemmen aanhoort en andere bronnen aanboort maakt zichzelf als het ware verdacht door de nagedachtenis van deze almaar zoekende utopist en edelfascist postuum alsnog te willen besmeuren. Ik ben bij voorbeeld toch benieuwd wat prof. dr. Piet Tomissen, de nog levende bewonderaar van de Duitse rechtsfilosoof en voormalige nationaal-socialist Carl Schmitt, hierover denkt. Het is immers al te makkelijk om nu, na meer dan zes decennia, een figuur als Joris van Severen te willen brandmerken als een vermaledijde vulgaire antisemiet. Geef mij één serieus schriftelijk bewijs (er was toen vermoedelijk nog geen sprake van oral history ) van het tegendeel en ik wil en ik zal publiekelijk boete doen en ga te voet van de Zenne naar de Somme, au nom de Dieu (mijn vertaling van godverdomme) et les anges dans les cieux. En voorts ; sans rancune et Vive le Gueux! Hendrik CARETTE, 17 april 2009, vanuit het getto van Schaarbeek P.S. : Zou een antisemiet ooit het volgende hebben geschreven? Het is een aantekening op de dag van maandag 4 februari 1918 : s Avonds in New Europe zeer belangrijke artikelen gelezen van prof. Thomas Masaryk over de voorlopers der Russische omwenteling en een prachtig artikel over Trotski. Mijn bewondering voor die man groeit altijd maar breder. Hier t een en ander over hem. Leo Bronstein. Uit een joodse familie. Odessa. Hij is geen Duitser, maar neemt een deknaam om de best georganiseerde geheime politie ter wereld te ontvluchten. Student in de rechten te Odessa. Wordt socialist. Om socialistisch geweld uit de universiteit verbannen. Hij begint zijn propaganda. Leeft jaren in Siberië en in t gevang (en om dat leventje te kennen lees maar de verschrikkelijke historie van Maria Spiridonova en Leo Deutschs Reminiscences of Siberia). Kunnen we bevroeden het gruwelijke van t verleden der levens van 13

14 14 die mannen? Waanzin en fanatisme hebben de harten daar verschroeid. (op p. 371 van het hoger voornoemde Die vervloekte oorlog) * Carette is zo grootmoedig aan de naar zijn maatstaven betrouwbare bronnen, de brochures van de beweging en de eventueel nog vindbare of bewaarde exemplaren van het propagandistische strijdblad Hier Dinaso! toe te voegen. Welnu, uit die publicaties blijkt genoegzaam, 1 dat Joden het staatsburgerschap van het Dietsche Rijk ontzegd zullen worden; 2 dat Joden weliswaar een gastrecht zullen genieten, maar daarbij onderworpen zullen worden aan maatregelen van beroepsverbod en aan bijzondere (inclusief politionele) verplichtingen. Waarom Carette mij verwijt een brochure van Pol le Roy te citeren ( Geen enkele Jood in de kaders van de Staat, van het leger of in welkdanige openbare functie ook; Geen enkele Jood in een vak, een zaak, waar nog één enkel volksgenoot werkzaam te stellen is; / Geen enkele Jood aan de leiding van de pers, de radio, het filmbedrijf; Geen naturalisatie meer ), is mij een raadsel. Hij neemt het ook niet dat ik Paul Persyn aanhaal ( De joden zijn vreemdelingen en VREEMDELINGEN VAN EEN ZEER GEVAARLIJKE SOORT ), omdat die uitspraak dateert van 24 augustus * Iedereen weet dat alleen de leider J.V.S. in het Verdinaso het eerste en het laatste woord had, aldus Hendrik Carette. Wie dus andere stemmen aanhoort en andere bronnen aanboort maakt zichzelf als het ware verdacht door de nagedachtenis van deze almaar zoekende utopist en 'edelfascist' postuum alsnog te willen besmeuren. Laten we dus hier de leider zelf aan het woord. Op 28 maart 1939 hield Joris van Severen een lezing te Brussel waarvan de tekst in brochurevorm verscheen: Le Verdinaso / Son organisation / Ses buts / Sa méthode. De lezing was geconcipieerd als een objectieve en heldere les, zonder frasen, in de vorm van vragen en antwoorden, zoals de leider het in zijn aanhef formuleert: Ce discours, ou cette conférence, comme il vous plaira de l'entendre, sera avant tout une leçon. Je veux, au risque de m'attirer le reproche de pédantisme, vous exposer, presqu'à la manière d'un professeur, le plus objectivement et le plus clairement possible, ce qu'est le Verdinaso, ce qu'il veut réaliser et qu'elle est sa méthode pour atteindre les objectifs qu'il s'est fixés. Pas de 'phrases'. Je me propose de faire cet exposé dans le sens d'une interview:

15 15 questions et réponses. (p. 3) Op de vraag Et les étrangers?... Et les Juifs?... luidt het antwoord van de leider onomwonden: Je réponds: d'abord nos compatriotes! Et partout où les étrangers prennent la place de nos compatriotes pour gagner de l'argent en exploitant les possibilités qui sont notre patrimoine à nous, nous les prendrons au collet et les f... très humainement, mais très catégoriquement au delà de nos frontières..., et leurs 'affaires', nous les remettront entre les mains de nos compatriotes. Quant aux Juifs nous ne les considérons pas seulement comme des étrangers, mais comme des étrangers dangereux, nocifs. Nous ne prendrons pas à leur égard, les mesures qu'on a prises dans le troisième Reich. Mais nous prendrons à leur égard tout de suite, toutes les mesures qu'il faut prendre à l'égard d'étrangers dangereux et nocifs. (pp ) Vreemdelingen zullen bij de kraag gevat worden en over de grens gekieperd worden. Hun ondernemingen, hun zaken let op de pejoratieve aanhalingstekens zullen in handen komen van onze landgenoten. De Joden worden niet alleen als vreemdelingen beschouwd worden, maar bovendien als gevaarlijke, schadelijke vreemdelingen. In Van Severens pedagogische uiteenzetting wordt enig verheven taalgebruik allerminst geschuwd. Wanneer het over de vreemdelingen gaat wordt echter bewust niet eens op familiair of populair, maar op bewust vulgair taalgebruik overgeschakeld; niet eens het familiaire Nous les flanquerons au delà de nos frontières, neen, het vulgaire nous les f... [lees: foutrons] au delà de nos frontières. Dat past blijkbaar bij ce style thiois si incomparable dans sa noblesse et sa magnificence [ ]: virilité, aristocratie, attitude princière (p. 24). Hopelijk zal mijn vriend Hendrik, die zich in zijn door De Standaard geweigerde lezersbrief expliciet als filosemiet bestempelt, de uitspraak van de leider (toch wel één serieus schriftelijk bewijs ) aandachtig lezen en herlezen en daar de voor de hand liggende conclusies uit trekken. * Terloops nog dit. Carette schrijft: De vergelijking of verwijzing naar de landverrader ir. Anton Mussert met zijn N.S.B. is dan ook verwerpelijk en getuigt van kwade wil. Die vergelijking staat nergens in mijn gewraakte bespreking te lezen. Bovendien heb ik op geen enkel ogenblik edelfascist (dus toch fascist...) Van Severen gebrandmerkt als een vermaledijde vulgaire antisemiet. Hij deelde gewoon het antisemitische vooroordeel dat in brede, ook betere en hogere kringen van de maatschappij welig tierde. Vulgaire uitspraken liet hij doorgaans aan zijn volgelingen over maar ze verschenen toch in publicaties van het Verdinaso, met zijn goedkeuring... Ik stelde bovendien expressis verbis dat Joris van Severen een vijandige houding en vooroordeel

16 jegens Joden deelde met zijn Franse maîtres à penser en dat dit antisemitische vooroordeel vooral in de jaren dertig in alle geledingen van de maatschappij woekerde. In tegenstelling tot bijv. Frankrijk, Oostenrijk en Duitsland was er in België geen echte antisemitische traditie. Ik citeerde daarbij de onovertroffen summa Gewillig België ( eerder voor de gevorderden onder ons, zou Carette waarschuwen...): Het is echter pas vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw dat er werkelijk anti- Joodse organisaties ontstonden, terwijl andere initiatieven in hun programma of hun concreet gedrag antisemitische elementen vertoonden. In de praktijk bevonden deze laatste zich vooral in katholiek, Belgisch-nationalistische en Vlaams-nationalistische hoek. 1 * Het lijdt geen twijfel dat het Verdinaso zich expliciet antisemitisch opstelde, schreef ik in Door de leesbril bekeken (Mededelingen nr. 236 de dato 16 april 2009). Je persiste et signe, ook na lezing van de interessante brochure Het Verdinaso, Antisemitisme und kein Ende? van Maurits Cailliau, die in het kader van dit kritisch dossier in de volgende aflevering besproken wordt. Door de leesbril bekeken 16 Henri-Floris JESPERS Op zijn onvolprezen blog publiceerde de dichter Bert Bevers een beschouwing over wat zonder meer bestempeld kan worden als een Jungiaanse synchroniciteit: Alles moet zijn zoals het is. Vond op een rommelmarkt voor 1 (één euro) een volkomen gaaf, zelfs nog niet helemaal opengesneden exemplaar van Het verleden van Columbus. Deze dichtbundel van Maurice Gilliams verscheen hier in Antwerpen bij De Nederlandsche Boekhandel, in Thuis besnuffel ik de nieuwe aanwinst, waarna ik haar op het stapeltje op de leestafel leg. Daarvan pak ik ter lezing Geen vogelkreet de roos van Wilfried Adams. Wat lees ik, als ik dat boek opensla? Het drieluik De klaarte van de kei, en dat is...maurice Gilliams opgedragen! Het eindigt met: Knel ik een kei in mijn vuisten, koel een schelp, generfde glooiing: het ovalen verhaal hoe de zee eeuwig keert. Geen knieval: een berk die in eigen zilver stil te zingen staat, kenbaar maakt. Fluisterende vonk tussen aarde en blauw. 1 Rudi VAN DOORSLAER (red.) et al., Gewillig België. Overheid en Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, Antwerpen / Brussel, Meulenhoff / Manteau & SOMA, 2007, pp

17 Knel ik een kei in mijn vuist,ik word hand, louter, die nooit meer ophoudt met strelen. 17 ( De bezinning uitgesproken op 10 mei 2009 door Vik Eggermont aan het sobere grafmonument van Joris van Severen te Abbeville, ontworpen door architect Maurits van Cauwelaert en beeldhouwer Roel D'Haese, werd opgenomen in de jongste aflevering van de Nieuwsbrief Joris van Severen. 'Het drama van Abbeville' komt aan bod in de bespreking door Maurits Cailliau van het gelijknamige boek van VRT-journalist Tom Trachet (Antwerpen / Amsterdam, 2009, Houtekiet, 174 p., 18,50 ), die als documentalist tekende voor de historische research en het scenario van het VRT-documentaire dat in het najaar van 2007 in de reeks 'Keerpunt' op Canvas vertoond werd. Het opstel van Jan Creve over Willem Melis is beslist lezenswaard, zo ook de korte maar niet minder revelerende aantekeningen over het Verbond der Nationale Onafhankelijkheid, Nicolas Bourgeois en Jean-Marie Gantois. Nieuwsbrief Joris van Severen. Driemaandelijks tijdschrift van het Studiecentrum Joris van Severen vzw, 13 de jg., 3 de trimester 2009, 20 p., ill. Adres: Maurits Cailliau, Paddevijverstraat 2, B 8900 Ieper. Bijdrage lidgeld 2009 (inclusief Jaarboek Joris van Severen en Nieuwsbrief Joris van Severen): 25. Postrekening ten name van Studiecentrum Joris van Severen. Paul Demets publiceert in Zuurvrij, het tijdschrift van het AMVC-Letterenhuis, een boeiende bijdrage over de briefwisseling van Paul Snoek en Gust Gils over het tijdschrift Gard Sivik. Tegenover de eerlijke, nuchtere en al bij al wat schuchtere Gils, staat de meer polemisch ingestelde Snoek. (Polemisch ingesteld? Ik zou eerder zeggen: provocerend.) Ongetwijfeld door zijn karakter, maar ook door zijn jeugdige overmoed een ambitieuze kerel met een handelsgeest in de letteren. Opportunistisch ook. [ ] Hij is, als zoon van industriëlen in de textiel, ook een ondernemer in de letteren maar wel eentje van de oude stempel: hij wil zijn visie doordrukken, maar laat de daarvoor nodige, voortdurende redactionele inspanningen liever aan Gils over. En toch wil hij het voor het zeggen blijven hebben. Paul Demets werkt aan een biografie van Paul Snoek die in 2011 zal verschijnen bij Meulenhoff / Manteau. Een hele klus. Snoek heeft immers zowel privé als publiek, mondeling en schriftelijk verklaringen kwistig rondgestrooid die niet zelden de kenmerken vertonen van autofictioneel proza. Als gastschrijver evoceert Paul Verhuyck in een persoonlijke bijdrage de veelzijdigheid en de uitzonderlijke statuur van Gust Gils, met wie hij van 1968 tot 1984 intensief omging. Een treffende getuigenis over een boeiend tijdperk dat heel wat herinneringen bij mij losweekte... Els van Damme behandelt de rol van Richard Minne in de moeizame wedergeboorte van 'Het Geestesleven' na de Tweede Wereldoorlog. Ruim een jaar na de Bevrijding was de Gentse socialistische krant Vooruit er nog niet in geslaagd die gereputeerde cultuurpagina opnieuw op gang te brengen. Voor de oorlog schreef Minne een honderdtal kritische bijdragen voor 'Het Geestesleven', dat in 1933 in het leven was geroepen door de onvolprezen Paul Gustave van Hecke. Sofie Desmet verwerkte tijdens haar stage in het Letterrenhuis het archief van Jef Geeraerts. In 'De taal wordt opnieuw kreet' schetst ze vluchtig maar raak het engagement van de schrijver in de tweede helft van de jaren zestig. Niels Strobbe verwerkte het archief van Vlaams & Vrank ( ). Hij focust vooral op de beginperiode van het genootschap. Door het ontbreken van een synthetiserende nota

18 18 blijft de lezer enigszins op zijn honger. Diane 's Heeren neemt een duik in de (boek)productie van affiche- en boekontwerper Gert Dooreman die drie maanden (van 27 september 2009 tot 3 januari 2010) te gast zal zijn in het AMVC met een overzichtstentoonstelling van zijn grafisch werk. Dooreman is de vaste typograaf van Tom Lanoye en huisvormgever van uitgeverij Meulenhoff / Manteau. Hij bepaalde het uiterlijk van vele stadsgedichten, waaronder het Boerentoren-gedicht, en vele, vele (theater)affiches. De tentoonstelling zal laten zien wie hem heeft beïnvloed, hoe een boekontwerp tot stand komt en biedt een overzicht van al zijn grafische werk: van illustratie tot affiche, van boek tot spandoek. Robert Lucas publiceert alvast 'De poëzie van het meten', een voorbeeldig opstel over de affiches van Dooreman. Het duurde even voor het archief van de Antwerpse journalist en schrijver Jan de Schuyter ( ) al zijn geheimen heeft prijsgegeven. In de laatste te verwerken doos bevond zich een pakket met materiaal over de Vlaamse allereerste film, De storm des levens: het handschrift én het typoscript van het scenario dat De Schuyter voor deze film schreef en enkele andere teksten van hem over het vroege filmleven in Antwerpen. De openluchtscènes van De storm des levens (1919) werden gedraaid in Antwerpen op de Groenplaats, in het Stoelstraatje, op de pont en in het Veerhuis van Sint-Anneke op de linker Schelde-oever. Voor de binnenopnamen week men uit naar de grote zaal achter het Syndikaat van Handel en Nijverheid in de Korte Nieuwstraat. De film is niet bewaard gebleven. Johan van Hecke vertelt in detail hoe De storm des levens een storm in een glas water werd: de bioscoopuitbaters besloten de prent te boycotten. Voor de producer werd het een financieel debacle. In 1938 schreef Jan de Schuyter in Weekblad cinema: Deze boycot van de filmuitbaters, niettegenstaande de band gerust met meerdere buitenlandsche films uit die dagen kon vergeleken worden, werd een gevoelige klap voor de Scaldis filmonderneming. Buitendien zooals het ten onzent altijd gaat, werden er velen gevonden om zoveel mogelijk de gedane poging te niet te krijgen. Niemand mag in ons landeken het hoofd boven water steken. De film is niet bewaard gebleven. De brieven van Roger van de Velde aan Frans de Bruyn worden becommentarieerd en in context gebracht door Diane s'heeren. Marc Somers wijdt een korte bijdrage aan de grote theaterdame Jet Naessens. Dit alles in Zuurvrij, het onvolprezen tijdschrift van het Letterenhuis te Antwerpen. Zuurvrij. Berichten uit het Letterenhuis, nr. 16, juni 2009, 112 p., ill., 4. Abonnement: 15 voor twee jaargangen van telkens twee nummers (te verschijnen in december en juni). Losse nummers: 4 (nrs 5-15 nog leverbaar). Veel belangstelling op 22 juli bij de overhandiging van de eerste exemplaren van 20 jaar ExLibris aan de kinderen van John Bel. De bibliofiele editie werd met warme lof ingeleid door Erik Vlaminck, voorzitter van de Vlaamse Auteursvereniging (VAV) Hij was een vriend van John Bel, de bezieler van de Kring ExLibris, waar hij begin dit jaar te gast was met een boeiende lezing over zijn jongste roman, Suikerspin. Het was de droom van John Bel de twintigste verjaardag van de Kring te vieren met een passende publicatie, aldus Joke van den Brandt: Henri Floris Jespers en ikzelf beloofden het hem met de hand op het hart. In Gert Vingeroets vonden we een een trouwe medestander. Samen hebben we aan dit boek gewerkt, waarbij het leeuwenaandeel geleverd werd door Henri-Floris Jespers. Hij heeft John geëvoceerd zoals alleen hij dat kan: in een erudiete, vlotte taal en met liefde voor John Bel en zijn ExLibris.

19 19 Het boek bestaat uit een inleiding van Joke van den Brandt waarin ze o.m. de rol van Joanna Bel bij het ontstaan van de Kring in herinnering brengt; hoofdmoot is de tekst van Jespers, Bibliofiel? Lezer pur sang!, gevolgd door een volledig overzicht van de lezingen die bij ExLibris gehouden werden en afgesloten met de lijst van de overleden leden. De bibliotheek van John Bel was een kunstwerk op zich. Het was ook zijn droom dat die liefdevol, deskundig en hardnekkig opgebouwde collectie niet in de vergetelheid zou geraken. De bonte verzameling van John Bel getuigt sprekend van zijn brede belangstelling. Hij was nu eenmaal te gedreven om zich te 'specialiseren'. Erik Vlaminck wist het talrijke publiek te melden dat aan die dwingende wens uiteraard gevolg wordt gegeven. De onvolprezen connoisseur René Franken (antiquariaat Demian te Antwerpen) herinnert zich nog levendig het eerste bezoek van John Bel, zijn eerste klant: Toen ik op een aprilochtend in 1992 Demian opende was John Bel de eerste die binnenstapte. Ik weet nog goed dat ik na het openzetten van de winkeldeur achter mijn bureau ben gaan zitten en er vervolgens het eerste kwartier niets gebeurde. Ik voelde mij als in een vacuüm en bedacht mij dat dit het dan moest zijn, daar zat ik in de waargemaakte droom die, als het beeld uit een stilstaande filmprojector, enkel wachtte door iets of iemand opgang te worden gebracht. John zette zijn fiets tegen de gevel, liet zijn kennersblik langs de boeken in de etalage gaan en kwam binnen. Vanaf dat moment bestond Demian. Ik zou niet meer weten welke boeken John bij dat eerste bezoek kocht. Voortaan zag ik hem wekelijks en hield ik verse aanvoer van gesigneerde literatuur voor hem opzij. We hebben altijd maar weer over literatuur gepraat en hij was op zowat alle presentaties en openingen aanwezig. Bij het vijftienjarig bestaan van de winkel bracht Jan Decleir John als eerste en trouwe klant hulde en overhandigde hem de eerste exemplaren van twee nieuwe boeken van Pjeroo Roobjee. Op de foto s ziet hij er gelukkig uit, ook al was hij toen al behoorlijk ziek. Na de voorstelling van Marcel Wauters' Er is geen begin en geen einde, 6 december 2008, zagen we elkaar voor het laatst. Met dit boek bleek onze cirkel rond. Frank Hellemans meldt vandaag dat de 45-jarige Thomas Claus waarschijnlijk in november 2009 en zeker in het voorjaar van 2010 bij Meulenhoff / Manteau met Lucas Somath, luidens de ondertitel 'een komedie over niets' en naar eigen zeggen een roman over de dilemma's die een schrijver tijdens het schrijfproces overvallen. Terwijl zijn vader vriend aan huis was bij de Amsterdamse uitgeverij De Bezige Bij, koos de zoon uit Claus' eerste huwelijk met Elly Overzier dus voor het Antwerpse Meulenhoff / Manteau van Harold Polis. Vanwaar die switch? Claus: "Juridische kwesties in verband met de erfenis van mijn vader maakten het voor mij heel moeilijk om met De Bezige Bij samen te werken. Er zijn na het overlijden van mijn vader problemen opgedoken met Veerle De Wit, zijn weduwe, die de rechten heeft over alle boeken van mijn vader. Het is een heel ingewikkelde kwestie, een kluwen waar we nog niet uit geraakt zijn." (Bron: knack.be, 31 juli 2009)

20 20 Agenda 10 juli tot 13 september. Jan De Cock: Repromotion. Paleis voor Schone Kunsten, Brussel, Ravensteinstraat 23, 1000 Brussel. Dinsdag-zondag, van 10 tot 18 uur. Donderdag: van 10 tot 21 uur. 13 september, 15 uur: Poëzie & accordeon. Renée van Hekken leest 20 gedichten over Rozen & Vrouwen in Galerie Ludwig Trossaert, Museumstraat 29 te Antwerpen. Roger Nupie leidt in, Bart Wils begeleidt. Reserveren verplicht : galerie.ludwigtrossaert@visiononart.be of GSM tel : O september. Ontbijtvoordracht op zondagochtend, van 10u30 tot 12 uur: Peter Theunynck spreekt over Karel van de Woestijne. Letterenhuis, Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen. Toegang: 6 (ontbijt + lezing). Reserveren nodig. Voor meer info: 27 september 29 november: overzichtstentoonstelling grafisch werk van Gert Dooreman. Letterenhuis, Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen. Dinsdag t/m zondag u. 11 oktober, 11 uur: aperitiefconcert. Renée van Hekken, begeleid door accordeonist Bart Wils, brengt 10 gedichten over Rozen & Vrouwen. bibliotheek van Merksem, Park, Van Heybeeckstraat te Merksem. Reservatie Cultuurcentrum Merksem, ccmerksem@stad.antwerpen.be 25 oktober. Ontbijtvoordracht op zondagochtend, van 10u30 tot 12 uur: Geert Buelens spreekt over Paul van Ostaijen. Letterenhuis, Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen. Toegang: 6 (ontbijt + lezing). Reserveren nodig. Voor meer info: 29 november. Ontbijtvoordracht op zondagochtend, van 10u30 tot 12 uur: Katrien Jacobs spreekt over Hugo Claus. Letterenhuis, Minderbroedersstraat 22, 2000 Antwerpen. Toegang: 6 (ontbijt + lezing). Reserveren nodig. Voor meer info: Dit is exemplaar nr. bestemd voor De volgende aflevering verschijnt op 17 augustus Indien u de Mededelingen verder wenst te ontvangen, gelieve uw maandelijkse bijdrage tijdig te storten op rekeningnummer ten name van C. Lantsoght Henri-Floris Jespers, Antwerpen, en de auteurs. Illustraties : RodeS, Brussel.