Samenvatting studieboek Havo Leefomgeving / Wonen in Nederland

Transcriptie

1 1 Samenvatting studieboek Havo Leefomgeving / Wonen in Nederland 3 Stedelijke vraagstukken van grote en middelgrote steden in Nederland De hoofdvraag van dit hoofdstuk is: hoe kunnen de Nederlandse grote en middelgrote steden een bijdrage leveren aan vergroting van welvaart en welzijn? 3.1 Van stad naar stedelijke zone Wat is de achtergrond van ruimtelijke veranderingen in de Nederlandse steden en buurten en hoe moet een stedelijk gebied bestuurd worden? kenmerken: inwonertal, diensten, leefstijl inwoner verzorgingsgebied bereikbaarheid reikwijdte concurrentie om de ruimte ruimtebehoefte Noordvleugel: zakelijke diensten Zuidvleugel: politiek en bestuur culturele verschillen meer leefstijlen samenstelling bevolking Stad of dorp? Wanneer spreken we van een stad of dorp? Een aantal kenmerken is bepalend: het aantal inwoners, hoeveelheid diensten en de leefstijl. Een stad heeft veel inwoners. De maat voor stedelijkheid is het aantal inwoners per vierkante kilometer: de adressendichtheid. De top vier van steden in Nederland (G4: Amsterdam, Rotterdam, Den Haag en Utrecht) is constant, wel zijn de afgelopen decennia de middelgrote steden steeds meer inwoners gaan tellen. Grote steden hebben een hoog verzorgingsniveau. Het gebied waar alle klanten van de voorzieningen wonen heet het verzorgingsgebied. Bij de vestiging van voorzieningen is de bereikbaarheid belangrijk. De maximale afstand die een klant af wil leggen naar de voorziening heet de reikwijdte. Dienstverlenende bedrijven willen zich zo centraal mogelijk vestigen. Dat leidt tot concurrentie om de ruimte, en dat zorgt voor hoge grondprijzen van goed toegankelijke plekken. Rond de grote steden zijn de prijzen per m² grond hoog. Sommige bedrijven hebben een grote ruimtebehoefte, bijvoorbeeld showrooms of bouwmarkten. Steden zijn te ordenen naar de kwaliteit van het pakket aan diensten. De G4 zijn dan de hoofdcentra. In de Noordvleugel van de Randstad (Amsterdam en omgeving) zijn veel financiële, educatieve en culturele diensten gevestigd. De Zuidvleugel is vooral sterk in distributie, industrie en transport (met name Rotterdam is daarom bekend) en en bestuur (Den Haag als politiek centrum). Er zijn ook culturele verschillen tussen een stad en een dorp. Steden kennen meer diversiteit in leefstijlen, in dorpen is het door de sociale controle soms moeilijker om anders te zijn. In de stad bestaat ook meer diversiteit in etnische samenstelling dan in een dorp en ze verschilt in demografisch opzicht: er zijn relatief meer jongeren én meer ouderen bijvoorbeeld dan in een dorp. Bestuurlijk-ruimtelijke vraagstukken van grote en middelgrote steden De Nederlandse bevolking woont vooral in middelgrote steden. Steden die bij elkaar in de buurt liggen zijn vaak samenwerkingsvormen aangegaan om samen

2 2 bestuurlijk netwerk Wgr+-gebied publiek-privatesamenwerking efficiënt met ruimte en voorzieningen om te kunnen gaan. Ze heten bestuurlijke netwerken, en voorbeelden zijn BrabantStad en Stadsregio Arnhem-Nijmegen. Een andere vorm van bestuurlijke samenwerkingsverbanden zijn de WGR+gebieden. Stedelijke kernen werken daar in een aantal inhoudelijke gebieden (bijvoorbeeld woningverdeling) met elkaar samen. Publike-private samenwerking Aanleiding voor samenwerking kan het gebrek aan specialistische kennis of aan geld zijn. Gemeenten kunnen dan ook samenwerken met het bedrijfsleven, het Rijk stimuleert dit. Dat heet dan publiek-private-samenwerking, wat staat voor (financiële) samenwerking tussen bedrijven (privaat) en bestuur (publiek). Het voordeel daarvan is dat er vaak meer slagkracht ontstaat. De overheid kan profiteren van expertise en financiën van een marktpartij. Het nadeel is dat de belangen van beide partijen niet altijd dezelfde zijn. Dat kan botsen of wantrouwen oproepen. 3.2 Congestievraagstukken Hoe zou het beleid er uit moeten zien om congestieproblemen tegen te gaan? combinatieritten verkeer onderdeel inrichting stad thema s: veiligheid parkeren milieu stedelijke distributie venstertijden slimme bevrachting milieuzone files nemen toe Van voetpad tot hoofdtransportas Er bestaan veel knelpunten op het gebied van verkeer die met maatregelen en via de ruimtelijke ordening worden aangepakt. De problemen spelen op verschillende schaalniveaus. Meer activiteiten buitenshuis leiden ertoe dat veel, vooral jonge drukbezette mensen combinatieritten gaan maken. De ruimtelijke ordening moet op het gebied van verkeer en vervoer verschillende doelen dienen. Op het niveau van wijken en steden spelen vraagstukken rond: Veiligheid, waarvoor 30-km zones en verkeersdrempels worden ingericht. Parkeervoorzieningen. Parkeren vraagt veel ruimte, die er vaak niet is. Om gebruik van de auto te ontmoedigen voeren steden parkeerbeleid (betaald parkeren, aanleg transferia). Milieu. Gemotoriseerd verkeer leidt vooral in steden en langs grote wegen tot luchtvervuiling. Europese normen voor luchtkwaliteit mogen niet overschreden worden. Beleid op het gebied van stedelijke distributie Het vraagstuk van veiligheid, parkeren en milieu is goed te zien bij de bevoorrading van bijvoorbeeld winkels en horeca. Dat heet de stedelijke distributie. Maatregelen voor een veilige en schone bevoorrading zijn: invoeren van venstertijden: bevoorraden mag alleen tijdens rustige uren in een straat. Dat is goed voor veiligheid en doorstroming van het verkeer. Slimme bevrachting kan ritten schelen. toegankelijkheid voor vrachtwagens kan gekoppeld worden aan milieueisen aan een vrachtwagen (milieuzone). Het stimuleert om schonere trucks te gaan gebruiken. Mobiliteit tussen de steden De verwachting is dat files de komende jaren alleen maar toenemen. De Nederlandse overheid heeft als doel te zorgen voor een veilig, duurzaam en doelmatig verkeerssysteem.

3 3 grenzen infrastructuur: prijs milieu en economie compensatie voor milieu EU stimuleert railtransport milieueisen aan groei Schiphol Dan botsen belangen: uitbreidingsmogelijkheden van verkeersvoorzieningen zijn vaak tegenstrijdig met wensen vanuit leefbaarheid en landschap. In de Randstad zit de infrastructuur inmiddels aan de grenzen van haar capaciteit. De kosten voor economie en milieu zijn hoog; het uitbreiden van de verkeersknooppunten stuit op problemen met luchtkwaliteit. Bij de uitbreiding van de Rotterdamse haven geldt de eis dat nadelige gevolgen voor het milieu gecompenseerd worden. Waar natuur verdwijnt voor industrie moet bijvoorbeeld nieuw duingebied worden aangelegd. De EU stimuleert de verbetering van railtransport. Zo kan de aanleg van de HSL een alternatief bieden voor enkele vluchten vanaf Schiphol. De groei van deze luchthaven is gebonden aan wettelijke milieunormen. Die zijn ingesteld om de veiligheid en volksgezondheid in gebieden rond Schiphol te beschermen. 3.3 Innovatievraagstukken Is het zo dat steden de motor van de kenniseconomie vormen? Steden zijn de motor van de economie. In de grote steden vind je van oudsher de drie T s: talent, techniek, tolerantie. Het overheidsbeleid is er op gericht de motor goed te laten draaien. harde en zachte vestigingsfactoren creatieve steden goed voor kenniseconomie Innovatie is element van kenniseconomie groei kantorensector duale arbeidsmarkt Amsterdam, een creatieve stad? Naast harde vestigingsfactoren van een stad (zoals de bereikbaarheid en huurprijzen) is er steeds meer aandacht voor zachte factoren als aantrekkelijk woonklimaat en tolerantie. Een concreet voorbeeld van de zachte factor omgeving voor talent is de ontwikkeling van een oude scheepswerf tot broedplaats voor creatieve mensen en bedrijven. Gemeenten steunen vaak deze creatieve steden, gebieden waar nieuwe ontwikkelingen zijn ingezet. De T van talent Het past goed bij de wens om te investeren in de kenniseconomie: economie die zich ontwikkeld door investeringen in onderwijs, creativiteit en innovatie. Innovatie wil zeggen: het ontwikkelen van nieuwe producten en diensten; het is vaak de kern van succesvolle bedrijven. Creativiteit is de sleutel om producten te maken die zo mooi, goed of smakelijk zijn dat er een markt voor ontstaat. Ook de zakelijke dienstverlening, de diensten die commerciële bedrijven leveren, vraagt om dit soort vernieuwingen. Vanaf de jaren 90 is de kantorensector sterk gegroeid. Tweederde van alle kantoorvloeroppervlak is te vinden in de grote steden. De concurrentie om ruimte in deze steden en de afnemende bereikbaarheid zorgen ervoor dat sommige bedrijven met hun kantoren naar andere steden vertrekken, zoals bijvoorbeeld Amersfoort. De stad als kweekvijver of als valkuil? Is de stad een kweekvijver voor succes of is het een valkuil? In de stad zijn de meeste banen, maar er is ook de grootste werkloosheid onder jongeren. De arbeidsmarkt raakt verdeeld in kansrijken en kansarmen. Dat heet een duale arbeidsmarkt.

4 4 regionale samenwerking tolerantie staat onder druk De T van techniek Op technologisch gebied zijn vooral Brabantse steden het belangrijkst. Zij werken ook samen (regionale samenwerking) om innovatieve clusters te kunnen financieren. Valleien van innovatie Andere concentraties van technologie vind je vooral nabij universiteitssteden als Wageningen, Nijmegen en Enschede. De T van tolerantie In grote steden schrikt men niet snel van afwijkend gedrag, maar dat lijkt steeds meer onder druk te staan: bewoners zijn minder tolerant ten opzichte van mensen die zich misdragen. er lijkt een tendens te zijn dat welgestelden zich terugtrekken in exclusieve, veilige woonwijken, de zogenaamde gated communities politie en andere diensten voeren vaker een zero tolerance -beleid. In probleemgebieden wordt streng opgetreden tegen verschijnselen als zwart werken, kraken, spijbelen. Er is ook steeds meer cameratoezicht in de steden. 3.4 Sociaal-culturele vraagstukken in de grote en middelgrote steden Hoe komen sociaal-culturele verschillen in de stedelijke bevolking tot uiting in de stad? Hoe beoordeel je deze verschillen? samenstelling bevolking verandert imago stadscentra verhuisbewegingen multiculturele stad werkloosheid onder allochtonen woningmarkt Het inwoneraantal, de stedelijke functies en de leefstijl in steden verandert steeds. De strijd om de ruimte maakt uit wie de beste plekken mag gebruiken en waarvoor. De ontwikkelingen van een stad hebben een sociaal-culturele dimensie. We kijken dan naar vragen als: Wat is het imago van de stadscentra: hoe ver kun je gaan in vertier om het ook leefbaar te houden? En steeds meer steden hebben hoogbouw, hoe hoog mag er in een stad worden gebouwd? Samenstelling van de bevolking In en uit de steden vinden veel verhuisbewegingen plaats, waardoor de samenstelling van de bevolking verandert. Vooral jongeren vestigen zich in de stad, en de meer succesvolle stedelingen vertrekken. Ook wordt de stad multicultureler, vooral in de Randstad, maar ook oude industriesteden hebben veel allochtonen. Gelijke monniken De niet-westerse allochtonen kennen relatief veel sociaaleconomische problemen, zoals hoge werkloosheid. Werkeloosheid en afwijzing vanwege afkomst draagt niet bij aan het gevoel er bij te horen in de maatschappij. Spreiding van bevolking over de stad De woningmarkt wordt in de huursector sterk bepaald door overheidsregels en subsidies, al is er de laatste jaren meer ruimte voor marktwerking: een woningcorporatie kan bijvoorbeeld meer huur vragen voor een populaire woning. Na 1970 krijgen steeds meer hoger opgeleiden belangstelling voor stedelijke wijken die eerder vervallen zijn; de huizen zijn er betaalbaar en voorzieningen vaak dichtbij. Hierdoor stijgt de aantrekkelijkheid van de wijken en daarmee de

5 5 gentrificatie polarisatie woningprijzen. Dit maakt dat de oorspronkelijke, vaak minder economisch succesvolle, bevolking verdwijnt. Dit proces heet gentrificatie. De naoorlogse buurten van een stad zijn minder gewild en raken in toenemende mate bevolkt met allochtone bewoners. Deze scheiding tussen buurten wordt polarisatie genoemd. De buurten worden meer homogeen van samenstelling. 3.5 Wijken en buurten in Nederlandse steden Welke samenhang bestaat er tussen bewoners- en woningkenmerken van een buurt? wijkopbouw: mozaïek va rijke en arme wijken bewonerskenmerken grotestedenbeleid woningkenmerken buurttypen verschillen per bouwperiode Bijlmer Woning- en bewonerskenmerken De wijkopbouw van een stad weerspiegelt de heterogeniteit. Hoe een stad is opgebouwd is te zien aan de kenmerken van bewoners en de woningen. Een stad is een mozaïek van wijken. Ze verschillen omdat ze andere functies hebben (werken of vooral wonen) en in verschillende perioden gebouwd zijn. Ook de verschillen in koopkracht maakt dat de ene buurt aantrekkelijker is dan de andere: in elke bouwperiode konden de meest kapitaalkrachtigen de beste plekken krijgen. De overheid probeert met het grotestedenbeleid de kloof tussen arme en betere buurten te verminderen. Bijvoorbeeld in Tarwewijk: een oude arbeiderswijk in Rotterdam waar de bevolkingssamenstelling sterk veranderd is. De overheid heeft in dit soort wijken veel gedaan aan de aanpak van verloedering. Bewonerskenmerken Het profiel van een buurt (buurtprofiel) wordt gebaseerd op bewonerskenmerken en woningkenmerken. Belangrijke bewonerskenmerken zijn de huishoudensgrootte, etniciteit, inkomen en de gezinsfase (bijvoorbeeld jonge stellen met kinderen of ouderen). Woningkenmerken zijn ouderdom, het woningtype, de ligging ten opzichte van buurtvoorzieningen, de eigendomsverhouding (koopwoningen of huur), de waarde en de staat van onderhoud. Nederlandse steden kennen verschillende buurttypen: Negentiende-eeuwse buurten: met kleine woningen en weinig groen, en niet berekend op moderne verkeer. Vooroorlogse buurten: verder van het centrum af gebouwd omdat daar ruimte was, idee van tuindorp, met veel groen, en degelijke huizen. Naoorlogse buurt: eenvoudige bouw van huizen, vaak met meerdere woonlagen, als antwoord op naoorlogse woningnood. Hoogbouw: in de jaren zestig werden veel flats gebouwd vanwege de grote vraag naar woningen, renovatie moet deze niet erg populaire wijken nu weer aantrekkelijker maken. De Bijlmer is een bekend voorbeeld van zo n hoogbouwwijk. Dit stadsdeel kende een grote instroom van bewoners na de onafhankelijkheid van Suriname. De druk op de wijk werd erg groot en de wijk verloederde. Met sloop en regulatie heeft de overheid de reputatie trachten te herstellen. Gevarieerde woningbouw: in de jaren zeventig werden veel eengezinswoningen met woonerven aangelegd, de wegen in deze wijken vertonen vaak een kronkelig patroon. Woongelegenheid in stedelijke centra

6 6 cityvorming suburbaan wonen binnenstedelijk bouwen suburbs zijn veranderd Vinex-wijken In het centrum van de stad werd de woonfunctie vervangen door winkels, banken en kantoren: de cityvorming. Veel bewoners vertrokken. Sommige oude buurten in het centrum (bijvoorbeeld de Jordaan in Amsterdam) zijn nu weer in trek bij een- en tweepersoonshuishoudens. Binnen de recente nieuwbouw is onderscheid te maken in de suburbane woonbuurt en binnenstedelijk bouwen. In de jaren zeventig was er een sterke groei van groeikernen buiten de grote steden: suburbaan wonen heet dat. De overheid wees kleine gemeenten aan die nieuwbouw mochten plegen, veel gezinnen uit de stad vertrokken daarheen. Sinds kort wordt er ook in de grote steden weer veel nieuwbouw gerealiseerd, met name in het duurdere segment (binnenstedelijk bouwen). Hoe is het om in een suburbane wijk op te groeien? Uit onderzoek blijkt dat bewoners het beeld dat deze wijken erg anoniem zijn, niet herkennen. Wel ergeren de bewoners zich vaker dan in de stad aan verstoring van hun woongenot door overlast De suburbs zijn in de loop van de tijd veranderd. De voorzieningen op lokaal niveau (wijkvoorzieningen) nemen af door schaalvergroting, er is meer verkeersoverlast en de bevolking bestaat inmiddels uit relatief veel ouderen en allochtonen. De nieuwbouw van de laatste jaren vindt vooral plaats in de zogenaamde Vinexwijken, aan de randen van de steden. Het verschil met oudere wijken is dat deze wijken een eigentijdse stijl proberen uit te stralen met diverse bouwstijlen. Een kritiekpunt is dat in deze Vinex-wijken weinig mogelijkheden zijn voor particulieren om zelf een huis te bouwen. 3.6 Het grotestedenbeleid Welke objectieve en subjectieve factoren bepalen de leefbaarheid in de buurt? sociale cohesie segregatie losse netwerken aantrekken hoge inkomensgroepen stadsvernieuwing en Het zogeheten grotestedenbeleid van de overheid is er op gericht om wijken leefbaar en sociaal veilig te houden. De boel bij elkaar houden Sociale cohesie is de centrale term om de boel bij elkaar te houden. Sociale cohesie is belangrijk voor de leefbaarheid van de buurt. Een belangrijke gedachte achter het beleid is dat het aantrekken van hogere inkomensgroepen in een wijk zorgt voor meer sociale cohesie. De segregatie van groepen, dat wil zeggen de ruimtelijke scheiding op grond van inkomen en/of etniciteit, zorgt ervoor dat verschillende groepen (bijvoorbeeld autochtoon en allochtoon) elkaar weinig ontmoeten. Maar ook al woont men bij elkaar, dan zie je in stadsvernieuwingswijken een aantal sociale netwerken die toch los van elkaar staan: de oudere bewoners, de kansrijke nieuwkomers (wijk is een stapje in de wooncarrière) en de allochtone bewoners. De al genoemde ruimtelijke scheiding tussen bevolkingsgroepen maakt de ontmoetingskans nog kleiner. Stadsvernieuwing en herstructurering Tot de jaren zestig werden veel buurten gesloopt voor kantoren en winkels en parkeerplekken. Dat beleid werd veranderd: met de stadsvernieuwing in de jaren zeventig staat het verbeteren van de buurt voorop. Om woningen betaalbaar te houden, werden veel subsidies verstrekt. Vooral in de grote steden zijn veel

7 7 herstructurering naast fysieke ingrepen, veel aandacht sociale aspecten sociale veiligheid: objectief en subjectief resultaat: geheel positief, in wijken polarisatie niet afgenomen burgerinitiatieven huurwoningen te vinden. Met name de na-oorlogse buurten werden opgeknapt (zogenaamde herstructurering). Al snel bleek dat alleen het fysiek opknappen van wijken niet genoeg was om wijken tot prachtwijken te maken. Daarom gaat tegenwoordig ook veel aandacht uit naar het verbeteren van de werkgelegenheid, van scholing in de buurt en van winkelvoorzieningen. Sociale veiligheid Vooral de sociale veiligheid krijgt veel aandacht. Daarbinnen is onderscheid te maken in objectieve veiligheid, dat is gebaseerd op relatieve cijfers (hoeveel misdrijven er zijn geregistreerd bijvoorbeeld) en subjectieve veiligheid, dat uitgaat van hoe mensen een situatie beleven en waarderen. Een goed voorbeeld is de aanpak in Heerlen van overlast doordat er veel druggebruik is in de stad: dealen op straat, prostitutie, ruzies. Maatregelen (zoals meer nachtopvang, cameratoezicht) zorgden ervoor dat de subjectieve beleving van de veiligheid op straat is verbeterd. Het resultaat Wat is het resultaat van alle aandacht voor grote steden? Er is verschil tussen ontwikkelingen op lokaal niveau en die op buurtniveau. Met de steden als geheel gaat het beter, want veel wijken halen hun achterstand ten opzichte van andere wijken in. De polarisatie van bevolkingsgroepen is echter niet afgenomen. Ook na 2010 blijft de overheid veel extra aandacht geven aan probleemwijken om er sterkere wijken van te maken. Daarbij is het belangrijk dat niet alleen de overheid, maar ook burgers zelf en verenigingen hiervoor initiatieven nemen. Goede voorbeelden hiervan zijn het buurtvader-project in Amsterdam, waar Marokkaanse vaders jongeren aanspraken die overlast gaven in de buurt, en de voetbalclub FC Twente, die een wijk heeft geadopteerd en zich inzet om die prettig leefbaar te houden.