Scheikunde in de dynamiek van de toekomst

Transcriptie

1 Scheikunde in de dynamiek van de toekomst over de ontwikkeling van scheikunde in de school van de 21e eeuw Eindrapport van de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling

2

3 Scheikunde in de dynamiek van de toekomst over de ontwikkeling van scheikunde in de school van de 21 e eeuw SLO nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling slo

4 Verantwoording 2010 SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede Alle rechten voorbehouden. Mits de bron wordt vermeld is het toegestaan om zonder voorafgaande toestemming van de uitgever deze uitgave geheel of gedeeltelijk te kopiëren dan wel op andere wijze te verveelvoudigen. Auteurs: Eindredactie: Tekstadviezen: Fotografie: Vormgeving: Druk: Jan Apotheker, Astrid Bulte, Emiel de Kleijn, Gerard van Koten, Harry Meinema, Frank Seller Emiel de Kleijn, Frank Seller Arne Mast, Evelien Veltman Dick van Aalst (RU Nijmegen), Emiel de Kleijn, Twin Media Beeldgeneratie, Enschede Drukkerij Roelofs, Enschede In opdracht van: Ministerie van OCW Informatie SLO Secretariaat Tweede Fase Postbus 2041, 7500 CA Enschede Telefoon (053) Internet: AN

5 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Opbouw van dit rapport 9 Opdracht en rapportage 11 Hoofdstuk 1: WAT Inleiding Adviesexamenprogramma s scheikunde Adviesexamenprogramma scheikunde havo Adviesexamenprogramma scheikunde vwo Verantwoording van de indeling en formulering van de Adviesexamenprogramma s Overeenstemming van de Adviesexamenprogramma s met het ontwerpprogramma Verschillen tussen de Adviesexamenprogramma s en het reguliere programma Hoofdstuk 2: WAAROM Inleiding Probleemanalyse Oplossingsrichting Model Conclusie 57 Hoofdstuk 3: WAARMEE Ontwikkeling. Van Ontwerp tot Adviesexamenprogramma s Examenexperiment, haalbaar-onderwijsbaar-toetsbaar Eigenaarschap en voorbeeldleerlijnen Samenhang Evaluatie Veldraadpleging Conclusie 81 Hoofdstuk 4: HOE Bottom up organisatiemodel Bottom up samenwerken en samen leren Docenten zijn motor voor de ontwikkeling 93

6 Hoofdstuk 5: Met WIE Organisatie Organogram Evaluatie Ondersteuning bètabreed Overzicht van organisaties en instellingen 107 Hoofdstuk 6: VERDUURZAMING Ontwikkeling Evaluatie Kwaliteitsborging Samenwerking Aanbevelingen 125 TEN SLOTTE 127 Literatuurverwijzingen 130 Overzicht artikelen verschenen tussen 2007 en Bijlagen 137 Samenstelling Stuurgroep Nieuwe Scheikunde 183

7 Voorwoord Na de start op 1 februari 2002 is er, gerekend tot op de dag van vandaag, negen jaar gewerkt in opdracht van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap aan een nieuw en vernieuwend en vernieuwbaar examenprogramma scheikunde voor havo en vwo. Een inspirerend traject dat drie achtereenvolgende commissies samen met het veld hebben vormgegeven. Een proces waarin veel docenten en toa s hun eigen professionele rol hebben gespeeld. Minister mevrouw Van der Hoeven heeft bij het formuleren daarvoor ruimte gemaakt door niet alleen opdracht te geven voor het opstellen van een advies over de examenprogramma s, maar ook door ruimte te laten voor het trapsgewijze doorlopen van een bottom up ontwikkelingsproces samen met docenten en toa s en ondersteund door coaches uit universiteiten, hogescholen en lerarenopleidingen en organisaties zoals de VNCI, C3, KNCV, NVON en KNAW. Er is én draagvlak én basis voor verdere ontwikkeling van het scheikundeonderwijs gecreëerd door het grote aantal docenten dat met dit proces in aanraking is gekomen of als ontwikkelaar erbij betrokken is geweest. Met de instelling van drie achtereenvolgende commissies, de Verkenningscommissie voor de probleemanalyse, de Commissie Vernieuwing Scheikunde Havo en Vwo voor het advies over de doelen van het ontwikkelingsproces en de context-conceptbenadering en de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde voor de concretisering van deze doelen, konden de nu voorliggende Adviesexamenprogramma s, één voor havo en één voor vwo, als twee eigenstandige eindproducten worden gerealiseerd. De Stuurgroep Nieuwe Scheikunde heeft vanaf de aanvang van zijn werkzaamheden in 2004 steeds gezegd groot belang te hechten aan evaluatie. Daarbij gaat het niet alleen om evaluatie van de context-concept benadering en evaluatie van ontwikkelde voorbeeldleerlijnen in het ontwerpprogramma, maar ook om evaluatie van het proces van vernieuwing. Die benadering kan leiden tot een evidence based ontwikkeling van het scheikundeonderwijs, waarin duurzame en voortdurende ontwikkeling en vernieuwing mogelijk wordt. Het is verheugend dat de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap opdracht heeft gegeven voor een curriculumevaluatie bètaonderwijs tweede fase en dat de rapportage daarvan beschikbaar is tegelijk met dit eindrapport. Het is eveneens verheugend dat in de sector chemie in opdracht van de VNCI een evaluatief onderzoek is gedaan naar de waardering voor de ontwikkeling van Nieuwe Scheikunde onder docenten. In beide evaluaties komt het belang naar voren van de initiële docentenopleidingen, het belang van nascholing van docenten en toa s in alle aspecten van het vak en het belang 5

8 van vakdidactisch onderzoek. In de loop van het ontwikkeltraject heeft het vakdidactisch onderzoek al een impuls gekregen van het ministerie van OCW door het creëren van een aantal zogenaamde DUDOC-promotieplaatsen via een projectfinanciering door Platform Bèta Techniek. Kenmerk van de Adviesexamenprogramma s scheikunde voor havo en vwo is dat deze conform de opdracht zijn geformuleerd in een context-conceptbenadering. Die maakt het docenten mogelijk doorlopende leerlijnen te ontwerpen die aansluiten op leerjaar 1 en 2 van de onderbouw. De Adviesexamenprogramma s laten dat niet alleen toe, ze geven ook inspiratie ervoor. Het maakt het mogelijk de overgang van de onderbouw en de derde klas naar de tweede fase functioneel te maken. Hetzelfde geldt voor de overgang van voortgezet onderwijs naar hoger onderwijs, waar vooral door verdere samenwerking veel bereikt zou kunnen en moeten worden. De Stuurgroep heeft samen met de docenten voorbeeldleerlijnen ontwikkeld waarin de individuele docent(e) en school de mogelijkheid wordt gegeven voor eigen invulling en vormgeving, uitgaande van de professionaliteit van leraren. Ruimte voor contexten die vakoverstijgend zijn, geeft de mogelijkheid samen met één of meerdere docenten van andere bètavakken belangrijke onderwerpen als nieuwe materialen en nanotechnologie, onderzoek aan medicijnen, voeding en global warming door leerlingen vanuit verschillende invalshoeken te laten onderzoeken en daarbij belangrijke concepten uit de onderscheiden disciplines te ontdekken en te leren toepassen. Zowel in het natuurwetenschappelijk onderzoek als in het bedrijfsleven zijn er stormachtige ontwikkelingen, juist op de snijvlakken van disciplines en precies daar zijn grote innovaties te verwachten. Met de samenwerking tussen de vakvernieuwingscommissies biologie, scheikunde, natuurkunde, NLT en wiskunde is in de laatste vier jaar een eerste begin gemaakt met het zichtbaar maken van deze ontwikkelingen in havo en vwo. In de toekomst zal dat een speerpunt van beleid moeten worden. In ieder geval bevatten de voorliggende Adviesexamenprogramma s scheikunde inspiratie voor een dergelijke samenwerking. Het vak scheikunde is nooit af, onderzoek levert voortdurend nieuwe inzichten; wetenschappelijke, maatschappelijke en beroepscontexten veranderen continu. Het betekent dat aansprekend en stimulerend onderwijs voor leerlingen en docenten aansluiting moet weten te vinden bij de actualiteit en dat regelmatig nieuwe contexten aan de orde zijn om de robuuste concepten van het vak te leren en te oefenen. Hierbij hoort gebruik van een goede mix van ICT en boeken; in toenemende mate zullen de computer en internet in leerprocessen in het voortgezet onderwijs een rol spelen. 6

9 Namens de velen die aan het project Nieuwe Scheikunde hebben bijgedragen hoop ik dat de Adviesexamenprogramma s aan docenten en toa s en aan scholen de ruimte geven het schoolvak scheikunde te blijven ontwikkelen. Vooral hoop ik dat leerlingen het belang van natuurwetenschap en techniek voor hun leefomgeving en gezondheid ontdekken en dat een aantal van hen geïnspireerd raakt voor een studie en een carrière in bèta/techniek. Gerard van Koten Voorzitter Stuurgroep Nieuwe Scheikunde Universiteitshoogleraar Universiteit Utrecht 1 februari

10 Werkgroep Coach: vakoverstijgende chemie (april 2010) 8Fotografie: RU Nijmegen/Dick van Aalst

11 Opbouw van dit rapport Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 1 bevat de Adviesexamenprogramma s voor het schoolvak scheikunde in havo en vwo. Het is gebaseerd op de opbrengst van het driejarig examenexperiment in scholen met het ontwerpprogramma-2006, geformuleerd in een context-conceptbenadering, gebruikmakend van door docenten ontwikkelde leermaterialen bij dit ontwerpprogramma. Deze Adviesexamenprogramma s zijn evidence based onderbouwd. De opbrengsten van het examenexperiment en de resultaten van onafhankelijke evaluaties zijn gebruikt om een voorontwerp van de hier gepresenteerde Adviesexamenprogramma s in een serie van uitgebreide veldraadplegingen te bespreken. De Adviesexamenprogramma s beschrijven WAT leerlingen leren en voldoen aan de eisen die daaruit volgen. De Adviesexamenprogramma s zijn naar de inhoud gelijk aan het ontwerpprogramma en maken bovendien de ingezette vernieuwing van het scheikundeonderwijs én beter zichtbaar én geschikt voor de toekomst. De Adviesexamenprogramma s verbinden de inhoud van het schoolvak met de grote vragen die in de chemie van de 21 e eeuw een rol spelen en staan daarmee dichter bij de stand van wetenschap en technologie. De Adviesexamenprogramma s maken het mogelijk overladenheid van het reguliere programma (uit 2007) te verminderen. Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 2 is een samenvatting van de geconstateerde noodzaak tot vernieuwing en hierin wordt beargumenteerd aangegeven dat zowel het ontwerpprogramma-2006 als de beide Adviesexamenprogramma s aan de vernieuwingsopdracht voldoen. Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 3 laat zien op welke manier de Adviesexamenprogramma s tot stand zijn gekomen en dat na zorgvuldige evaluatie in een proces van veldraadplegingen gezorgd is voor een breed draagvlak. 9

12 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 4 beschrijft het bottom up organisatiemodel van het project Nieuwe Scheikunde en de vormgeving van leergemeenschappen (learning communities) die wezenlijk zijn voor experiment en implementatie. Het beschrijft dat het HOE van de Adviesexamenprogramma s in scholen wordt bepaald en laat zien hoe het HOE binnen het examenexperiment heeft bijgedragen aan inspiratie van docenten en toa s. Ook komen hierin de opbrengsten van de learning communities naar voren. Hoofdstuk 5 Hoofdstuk 5 laat zien wie betrokken zijn geweest en welke organisaties hebben bijgedragen aan het project Nieuwe Scheikunde. Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 6 pleit voor verduurzaming van deze vernieuwingen van het schoolvak scheikunde door gecoördineerde samenwerking bij de bèta-ontwikkeling, ondersteund en gestimuleerd door de sector chemie, en gericht op talentontwikkeling binnen de natuurprofielen van havo en vwo. 10

13 Opdracht en rapportage Opdracht In het voorjaar van 2004 heeft de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde ingesteld en voor de Stuurgroep een opdracht geformuleerd. De opdracht vloeide voort uit twee eerdere, voorbereidende rapporten waar het ministerie van OCW opdracht voor had gegeven. De rapporten Bouwen aan Scheikunde (18 juni 2002) en Chemie tussen context en concept (juni 2003) zijn beide ontstaan in een gedegen samenspraak met het onderwijsveld en met raadpleging en instemming van de sector chemie. De opdracht van de Minister houdt puntsgewijs geformuleerd het volgende in. Op basis van de vooronderzoeken draagt de Minister van OCW de Stuurgroep op: Een vernieuwd, vernieuwend en vernieuwbaar examenprogramma te ontwerpen, een programma dat past bij de scheikunde van de 21e eeuw. Daarbij passend lesmateriaal te (doen) ontwerpen volgens een context-conceptbenadering. Het lesmateriaal in de praktijk van de scholen te ontwikkelen en testen. Het ontwerpprogramma in een examenexperiment te beproeven op haalbaarheid, onderwijsbaarheid en toetsbaarheid. En daarover evidence based te rapporteren aan het ministerie van OCW. Rapportage In een onderwijsontwikkelingsproject als Nieuwe Scheikunde zijn veel organisaties en veel mensen betrokken. Velen hebben bijgedragen aan de opbrengst. Deelconclusies, details en aspecten zijn van belang voor de doorgaande ontwikkeling en dat is reden ze een plaats te geven in deze eindrapportage. Dat kan leiden tot een overladen rapport, een rapport dat daarmee aan overzichtelijkheid en leesbaarheid verliest. In dit tijdperk van informatietechnologie is het intussen normaal dat via websites en dvd s aanvullende, adequate informatie en kennis wordt aangeboden. 11

14 De Stuurgroep Nieuwe Scheikunde wil vooral een kort en goed leesbaar eindrapport afleveren dat aan de opdracht van de Minister van OCW voldoet en waarin sprake is van onderbouwing op hoofdlijnen. Voor gedetailleerde informatie verwijzen we daarom naar een dvd en naar pagina s op de websites die in het ontwikkelproces van Nieuwe Scheikunde zo n belangrijke rol hebben gespeeld:

15 13

16 14

17 1. WAT Hoofdstuk 1 bevat de Adviesprogramma s, zoals die uit het eerste ontwerp en het daarmee uitgevoerde examenexperiment volgen. Dit hoofdstuk is te beschouwen als het WAT van dit eindrapport met evidence based informatie over het gevraagde eindproduct. 15

18 16 Foppe de Lange (docent) in gesprek met 4 vwo-leerlingen over de module Parfum (OSG Erasmus, Almelo)

19 De Adviesexamenprogramma s scheikunde voor havo en vwo voldoen aan de gestelde opdracht van de Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en geven uitwerking aan de geformuleerde opdrachten in het rapport Chemie tussen context en concept. De Adviesexamenprogramma s zijn inhoudelijk gelijk aan het ontwerpprogramma In het examenexperiment is aangetoond dat het ontwerpprogramma-2006 onderwijsbaar, haalbaar en toetsbaar is. De Adviesexamenprogramma s zijn op basis van resultaten van het examenexperiment en consultatie van het veld anders en beter geformuleerd dan het ontwerpprogramma en bieden mogelijkheden overladenheid te voorkomen. Deze consultaties laten eveneens zien dat ook in vergelijking met het reguliere programma-2007 de Adviesexamenprogramma s door docenten als vernieuwd, vernieuwend en vernieuwbaar kunnen worden ervaren Inleiding De uitgangspunten van het rapport Chemie tussen context en concept (juni 2003) liggen aan de basis van alle activiteiten binnen het project Nieuwe Scheikunde en daarmee ten grondslag aan de werkversie voor het examenprogramma zoals de Stuurgroep dat in 2006 heeft vastgesteld. De belangrijkste elementen zijn: Ontwerp een programma dat de nadruk legt op het leren begrijpen van de chemie achter producten en processen. Ontwerp een programma dat laat zien waar wetenschappelijk onderzoek op de snijvlakken tussen bètavakken toe leidt. Laat zien dat het nieuwe scheikundeprogramma aansluit en blijft aansluiten op de grote vragen van de 21 e eeuw. Maak een examenprogramma op hoofdlijnen, met daarin ruimte voor nieuwe ontwikkelingen en eigen keuzes van docent(e) of leerling. Ga in een nieuw scheikundeprogramma uit van een context-en-conceptbenadering. In het project Nieuwe Scheikunde is vanaf 2004 leermateriaal ontwikkeld met en door docenten. Eerst als voorbeeldmodules en modules voor het derde leerjaar. Daarna, nadat werd besloten het ontwerpprogramma-2006 te beproeven in een examenexperiment, is vooral leermateriaal 1 gemaakt dat past bij het ontwerpprogramma. Voor het leermateriaal zijn bovengenoemde uitgangspunten als volgt geconcretiseerd. Het leermateriaal moet: Bijdragen aan wetenschappelijke geletterdheid van leerlingen. Enthousiasmeren voor een vervolgstudie in bèta/techniek. 1 Voor een overzicht van modules, zie en ook 17

20 Motivatie en prestatieverhogend zijn in gebruik binnen het N-profiel. Voorbeelden geven van wat chemici doen in hun beroepspraktijk. Aan alle leerlingen, ook de leerlingen die geen bètastudie kiezen, een goed beeld geven van het belang de sector chemie in de Nederlandse samenleving. Het ontwerpprogramma-2006 en de ontworpen leermaterialen zijn beproefd in het examenexperiment Nieuwe Scheikunde. Bij het examenexperiment is voor docenten, scholen, materiaalontwikkelaars en toetsdeskundigen een drievoudige opdracht geformuleerd. 1. Is het examenprogramma haalbaar in de beschikbare tijd? 2. Is het programma onderwijsbaar met de beschikbare leermaterialen? 3. Is het programma toetsbaar? Antwoorden op deze vragen zijn gebruikt bij de formulering van het Adviesexamenprogramma. In hoofdstuk 3 komt dat nader aan de orde. Met kennis van antwoorden op deze vragen heeft de Stuurgroep in het voorjaar 2010 een ontwerp gemaakt voor havo en voor vwo van het Adviesexamenprogramma. Omdat haalbaarheid van het programma uitermate belangrijk is, heeft de Stuurgroep op basis van het onderwezen onderwijsprogramma in de scholen het Overzicht van concepten en vakbegrippen (Stuurgroep Nieuwe Scheikunde, intern document) ontwikkeld. Daarmee kan het aspect haalbaarheid concreet worden beschreven. In hoofdstuk 3 wordt daar verder op in gegaan. Uit de ervaring van het examenexperiment volgen in hoofdstuk 3 ook uitspraken over onderwijsbaarheid en toetsbaarheid. 1.2 Adviesexamenprogramma s scheikunde Verantwoording In het Adviesexamenprogramma heeft de Stuurgroep de eindtermen anders gegroepeerd dan in het ontwerpprogramma De namen van de domeinen zijn veranderd en de formulering van eindtermen is aangepast. Daardoor krijgen de eindtermen binnen een domein een duidelijker karakter en wordt de relatie van de kernconcepten met de vier schillen van het klaverblad van de Nieuwe Scheikunde scherper benoemd. Theoretisch: de eindtermen zijn meer gericht op ontwikkeling van kennis en vaardigheden van leerlingen. Beroepsgericht: de eindtermen brengen de relatie met de beroepspraktijk en beroepen in de chemie naar voren en zijn meer gericht op beeldvorming over het 18

21 belang van chemie bij hun vervolgopleiding, studie en beroep. Maatschappelijk: een deel van de eindtermen richt zich op de maatschappelijke positie van de sector chemie in de Nederlandse samenleving en de scientific literacy van alle leerlingen met betrekking tot duurzaamheid in deze sector. Experimenteel: specifieke eindtermen leggen vast dat leerlingen scheikunde ervaren als een experimenteel natuurwetenschappelijk vak. Dit alles kan zonder dat daarmee een voorschrift wordt gegeven voor de manier waarop de eindtermen in concrete onderwijsactiviteiten vorm krijgen. Het subdomein A3, het domein van de vakvaardigheden, heeft een ander karakter dan dat in de werkversie In de formulering van deze eindtermen wordt aangegeven dat het leren begrijpen door de leerling belangrijk is. Bij deze herordening heeft de Stuurgroep voortdurend in het oog gehouden dat met de formulering van een eindterm geen voorschrift wordt gegeven hoe het aangegeven leerdoel moet worden onderwezen, alleen dat die eindterm tot de onderwijsdoelen hoort. De Stuurgroep is van mening dat in dit programma elke docent(e), elke school, bij de bepaling van het hoe een eigen afweging en keuze kan maken. De Stuurgroep baseert die mening op waarnemingen in scholen tijdens het examenexperiment en gesprekken met docenten uit de diverse voorbeeldleerlijnen binnen het examenexperiment Eindtermen en verdeling over centraal examen en schoolexamen Het Adviesexamenprogramma voor vwo telt in de vakinhoudelijke domeinen B tot en met G 20 eindtermen voor het centraal examen en 13 eindtermen voor het schoolexamen. Dat betekent dat 61% van de in totaal 33 eindtermen is bestemd voor het centraal examen en 39% voor het schoolexamen. De werkversie voor het examenexperiment (2006) telde 31 eindtermen. Het reguliere scheikundeprogramma-2007 heeft 16 eindtermen voor het centraal examen en 11 eindtermen voor het schoolexamen, dat is 59% tegen 41%. Het Adviesexamenprogramma voor havo telt in de domeinen B t/m G in totaal 30 eindtermen. Daarvan zijn 18 eindtermen voor het centraal examen (60%) en 12 voor het schoolexamen (40%). Het ontwerpprogramma-2006 havo telde 29 eindtermen, waarvan 13 voor het centraal examen en 16 voor het schoolexamen. Het reguliere havo scheikundeprogramma-2007 heeft 14 eindtermen voor het centraal examen en 9 eindtermen voor het schoolexamen, dat is 61% tegen 39%. 19

22 Bij de eindtermen in de domeinen B t/m G zijn de cursief weergegeven eindtermen bedoeld voor het schoolexamen en de recht weergegeven eindtermen voor het centraal examen. 20

23 1.3 Adviesexamenprogramma scheikunde havo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Kennis van stoffen en materialen Domein C Kennis van chemische processen en kringlopen Domein D Ontwerpen en experimenten in de chemie Domein E Innovatieve ontwikkelingen in de chemie Domein F Processen in de chemische industrie Domein G Maatschappij en chemische technologie Het centraal examen Het centraal examen heeft betrekking op de subdomeinen B1, B2, B3, B4, B5, C1, C2, C3, C6, C7, C8, D1, D3, E1, F1, F3, G1 en G2, in combinatie met de vaardigheden genoemd in domein A. Het College voor Examens (CvE) stelt het aantal en de tijdsduur van de zittingen van het centraal examen vast. Het CvE publiceert een nadere specificatie van de examenstof voor het centraal examen. Het schoolexamen Het schoolexamen heeft betrekking op domein A en op: De subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft. Indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: één of meer subdomeinen waarop het centraal examen betrekking heeft. Indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen die per kandidaat kunnen verschillen. 21

24 De examenstof Domein A: Vaardigheden Algemene vaardigheden (profiel overstijgend niveau) Subdomein A1: Informatievaardigheden gebruiken 1. De kandidaat kan doelgericht informatie zoeken, beoordelen, selecteren en verwerken. Subdomein A2: Communiceren 2. De kandidaat kan adequaat schriftelijk, mondeling en digitaal in het publieke domein communiceren over onderwerpen uit het betreffende vakgebied. Subdomein A3: Reflecteren op leren 3. De kandidaat kan bij het verwerven van vakkennis en vakvaardigheden reflecteren op eigen belangstelling, motivatie en leerproces. Subdomein A4: Studie en beroep 4. De kandidaat kan aangeven op welke wijze natuurwetenschappelijke kennis in studie en beroep worden gebruikt en kan mede op basis daarvan zijn belangstelling voor studies en beroepen onder woorden brengen. Natuurwetenschappelijke, wiskundige en technische vaardigheden (bètaprofielniveau) Subdomein A5: Onderzoeken 5. De kandidaat kan in contexten instructies voor onderzoek op basis van vraagstellingen uitvoeren en conclusies trekken uit de onderzoeksresultaten. De kandidaat maakt daarbij gebruik van consistente redeneringen en relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden. Subdomein A6: Ontwerpen 6. De kandidaat kan in contexten op basis van een gesteld probleem een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren en daarbij relevante begrippen, theorie en vaardigheden en valide en consistente redeneringen hanteren. 22

25 Subdomein A7: Modelvorming 7. De kandidaat kan in contexten met name een gesloten probleem analyseren, een adequaat model selecteren en modeluitkomsten genereren en interpreteren. De kandidaat maakt daarbij gebruik van consistente redeneringen en relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden. Subdomein A8: Natuurwetenschappelijk instrumentarium 8. De kandidaat kan in contexten voor de natuurwetenschappen relevant instrumentarium hanteren, waar nodig met aandacht voor risico s en veiligheid; daarbij gaat het om instrumenten voor dataverzameling en bewerking, vaktaal, vakconventies, symbolen en formuletaal. Subdomein A9: Waarderen en oordelen 9. De kandidaat kan in contexten een beargumenteerd oordeel over een situatie in de natuur of een technische toepassing geven, en daarin onderscheid maken tussen wetenschappelijke argumenten, normatieve maatschappelijke overwegingen en persoonlijke opvattingen. Chemische vakvaardigheden Subdomein A10: Gebruiken van chemische concepten 10. De kandidaat kan chemische concepten en in de chemie gebruikte fysische en biologische concepten herkennen en met elkaar in verband brengen. Subdomein A11: Redeneren in termen van context-concept 11. De kandidaat kan in leefwereld-, beroeps- en technologische contexten chemische concepten herkennen en gebruiken en kan op basis daarvan voorspellingen doen, berekeningen en schattingen maken. Subdomein A12: Redeneren in termen van structuur-eigenschappen 12. De kandidaat kan macroscopische eigenschappen in relatie brengen met structuren op meso- en (sub)microniveau en daarin aspecten van schaal herkennen en kan omgekeerd vanuit structuren voorspellingen doen over macroscopische eigenschappen. Subdomein A13: Redeneren over systemen, verandering en energie 13. De kandidaat kan chemische processen herkennen in termen van systemen en daarbij kennis van stoffen, deeltjes, reactiviteit en energie gebruiken. 23

26 Subdomein A14: Redeneren in termen van duurzaamheid 14. De kandidaat kan in maatschappelijke, beroeps- en technologische contexten aspecten van duurzaamheid aangeven en beschrijven. Domein B: Kennis van stoffen en materialen Subdomein B1: Deeltjesmodellen 15. De kandidaat kan deeltjesmodellen beschrijven en gebruiken. Subdomein B2: Eigenschappen en modellen 16. De kandidaat kan macroscopische eigenschappen van een stof of materiaal in relatie brengen met deeltjesmodellen. Subdomein B3: Bindingen en eigenschappen 17. De kandidaat kan met behulp van kennis van bindingen eigenschappen van stoffen en materialen toelichten en beschrijven. Subdomein B4: Bindingen, structuren en eigenschappen 18. De kandidaat kan op basis van kennis van aanwezige structuren en de bindingen in en tussen deeltjes een macroscopische eigenschap van een stof of materiaal verklaren. Subdomein B5: Macroscopische eigenschappen 19. De kandidaat kan een macroscopische eigenschap relateren aan de structuur van een stof of materiaal. Domein C: Kennis van chemische processen en kringlopen Subdomein C1: Chemische processen 20. De kandidaat kan chemische reacties en fysische processen beschrijven in termen van vormen en verbreken van (chemische) bindingen. Subdomein C2: Chemisch rekenen 21. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische reacties en behoudswetten berekeningen maken over de opbrengsten van een proces. 24

27 Subdomein C3: Energieberekeningen 22. De kandidaat kan een chemisch proces en de daarbij optredende energieomzetting en energie-uitwisseling beschrijven en met een berekening toelichten. Subdomein C4: Chemisch evenwicht 23. De kandidaat kan bij zelf uitgevoerde of gedemonstreerde experimenten metingen doen aan concentraties en energie-uitwisseling en beredeneren of er sprake is van evenwicht en hoe de ligging van het evenwicht kan worden beïnvloed. Subdomein C5: Technologische aspecten 24. De kandidaat kan in contexten van technologische aard aspecten van schaal, verandering en reactiviteit herkennen en toelichten. Subdomein C6: Reactiekinetiek 25. De kandidaat kan de reactiesnelheid berekenen uit de concentratieverandering en beredeneren hoe de concentratie de reactiesnelheid beïnvloedt. Subdomein C7: Behoudswetten en kringlopen 26. De kandidaat kan chemisch processen relateren aan behoudswetten en beschrijven in termen van kringlopen. Subdomein C8: Classificatie van reacties 27. De kandidaat kan eenvoudige reacties classificeren, en gebruiken bij het beschrijven van polymerisatiereacties. Domein D: Ontwerpen en experimenten in de chemie Subdomein D1: Chemische vakmethodes 28. De kandidaat kan met behulp van kennis van stoffen, materialen en chemische processen beargumenteren waarom bepaalde scheidings- en/of analysemethoden passen in een voorgesteld ontwerp of productieproces. Subdomein D2: Veiligheid 29. De kandidaat kan stoffen en materialen analyseren en zuiveren en daarbij veilig omgaan met stoffen, materialen en apparatuur. 25

28 Subdomein D3: Chemische procesontwerpen 30. De kandidaat kan chemische processen relateren aan de opzet van een ontwerpopdracht of gebruikte technologie. Subdomein D4: Molecular modelling 31. De kandidaat kan bij een onderzoek- of een ontwerpopdracht elementen van molecular modelling gebruiken. Domein E: Innovatieve ontwikkelingen in de chemie Subdomein E1: Kenmerken van innovatieve processen 32. De kandidaat kan in innovatieve processen het gebruik van structuur-eigenschappen relaties ten minste in de context van materialen, geneesmiddelen of voeding, herkennen en beschrijven. Subdomein E2: Duurzaamheid 33. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische processen aspecten van duurzaamheid in relatie brengen met ontwikkelingen in de chemie. Subdomein E3: Innovatieve processen 34. De kandidaat kan met kennis van de chemische industrie ten minste in de context van voedselproductie of materialen een innovatief proces beschrijven. Domein F: Processen in de chemische industrie Subdomein F1: Industriële processen 35. De kandidaat kan gegeven industriële processen beschrijven in blokschema s, rendementsberekeningen maken, en kan aangeven hoe aspecten van groene chemie bij het ontwerp van het proces een rol spelen. Subdomein F2: Procestechnologie en duurzaamheid 36. De kandidaat kan kennis over procestechnologie en reactiekinetiek gebruiken bij redeneringen met betrekking tot duurzaamheid en veiligheid van een proces. 26

29 Subdomein F3: Energieomzettingen 37. De kandidaat kan in de context van duurzaamheid beschrijven welke chemisch technologische processen worden gebruikt bij energieomzettingen en kan met behulp van kennis van energieproductie redeneren over duurzame processen. Subdomein F4: Risico en veiligheid 38. De kandidaat kan in een gegeven industrieel proces veiligheidsrisico s benoemen en veiligheidsmaatregelen aangeven. Subdomein F5: Kwaliteit en gezondheid 39. De kandidaat kan kennis van chemische processen ten minste in de context van voeding of voedselproductie relateren aan uitspraken over kwaliteit en gezondheid. Domein G: Maatschappij en chemische technologie Subdomein G1: Chemie van het leven 40. De kandidaat kan chemische processen in levende organismen herkennen en beschrijven. Subdomein G2: Milieueisen 41. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische processen ten minste in de context van voedselproductie of gezondheid uitspraken doen over de kwaliteit van water, lucht, bodem en voedsel. Subdomein G3: Duurzame chemische technologie 42. De kandidaat kan aangeven hoe grondstoffen voor de chemische industrie worden geproduceerd en kan met behulp van kennis van duurzame principes aan de hand van een voorbeeld uit de chemische industrie bijdragen van het bedrijfsproces relateren aan lokale en mondiale kwaliteit van leven. Subdomein G4: Groene chemie 43. De kandidaat kan bij grootschalige productieprocessen aspecten van duurzaamheid en groene chemie benoemen. Subdomein G5: Ketenanalyse 44. De kandidaat kan met kennis van chemische processen bij een ketenanalyse van een proces of een product voorstellen voor aanpassing beoordelen. 27

30 1.4 Adviesexamenprogramma scheikunde vwo Het eindexamen Het eindexamen bestaat uit het centraal examen en het schoolexamen. Het examenprogramma bestaat uit de volgende domeinen: Domein A Vaardigheden Domein B Stoffen en materialen in de chemie Domein C Chemische processen en behoudswetten Domein D Ontwikkelen van chemische kennis Domein E Innovatie en chemisch onderzoek Domein F Industriële (chemische) processen Domein G Maatschappij, chemie en technologie Het centraal examen Het centraal examen heeft betrekking op de subdomeinen B1, B2, B3, B4, C1, C2, C3, C4, C5, C6, D1, D3, E1, E2, F1, F2, F3, G1, G2 en G3, in combinatie met de vaardigheden genoemd in domein A. Het College voor Examens (CvE) stelt het aantal en de tijdsduur van de zittingen van het centraal examen vast. Het CvE publiceert een nadere specificatie van de examenstof voor het centraal examen. Het schoolexamen Het schoolexamen heeft betrekking op domein A en op: De subdomeinen waarop het centraal examen geen betrekking heeft. Indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: één of meer subdomeinen waarop het centraal examen betrekking heeft. Indien het bevoegd gezag daarvoor kiest: andere vakonderdelen die per kandidaat kunnen verschillen. 28

31 De examenstof Domein A: Vaardigheden Algemene vaardigheden (profiel overstijgend niveau) Subdomein A1: Informatievaardigheden gebruiken 1. De kandidaat kan doelgericht informatie zoeken, beoordelen, selecteren en verwerken. Subdomein A2: Communiceren 2. De kandidaat kan adequaat schriftelijk, mondeling en digitaal in het publieke domein communiceren over onderwerpen uit het betreffende vakgebied. Subdomein A3: Reflecteren op leren 3. De kandidaat kan bij het verwerven van vakkennis en vakvaardigheden reflecteren op eigen belangstelling, motivatie en leerproces. Subdomein A4: Studie en beroep 4. De kandidaat kan aangeven op welke wijze natuurwetenschappelijke kennis in studie en beroep worden gebruikt en kan mede op basis daarvan zijn belangstelling voor studies en beroepen onder woorden brengen. Natuurwetenschappelijke, wiskundige en technische vaardigheden (bètaprofielniveau) Subdomein A5: Onderzoeken 5. De kandidaat kan in contexten vraagstellingen analyseren, gebruik makend van relevante begrippen en theorie, vertalen in een vakspecifiek onderzoek, dat onderzoek uitvoeren, en uit de onderzoeksresultaten conclusies trekken. De kandidaat maakt daarbij gebruik van consistente redeneringen en relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden. Subdomein A6: Ontwerpen 6. De kandidaat kan in contexten op basis van een gesteld probleem een technisch ontwerp voorbereiden, uitvoeren, testen en evalueren en daarbij relevante begrippen, theorie en vaardigheden en valide en consistente redeneringen hanteren. 29

32 Subdomein A7: Modelvorming 7. De kandidaat kan in contexten een relevant probleem analyseren, inperken tot een hanteerbaar probleem, vertalen naar een model, modeluitkomsten genereren en interpreteren, en het model toetsen en beoordelen. De kandidaat maakt daarbij gebruik van consistente redeneringen en relevante rekenkundige en wiskundige vaardigheden. Subdomein A8: Natuurwetenschappelijk instrumentarium 8. De kandidaat kan in contexten voor de natuurwetenschappen relevant instrumentarium hanteren, waar nodig met aandacht voor risico s en veiligheid; daarbij gaat het om instrumenten voor dataverzameling en bewerking, vaktaal, vakconventies, symbolen en formuletaal. Subdomein A9: Waarderen en oordelen 9. De kandidaat kan in contexten een beargumenteerd oordeel over een situatie in de natuur of een technische toepassing geven, en daarin onderscheid maken tussen wetenschappelijke argumenten, normatieve maatschappelijke overwegingen en persoonlijke opvattingen. Chemische vakvaardigheden Subdomein A10: Toepassen van chemische concepten 10. De kandidaat kan chemische concepten en in de chemie gebruikte fysische en biologische concepten herkennen en met elkaar in verband brengen. Subdomein A11: Redeneren in termen van context-concept 11. De kandidaat kan in leefwereld-, beroeps- en wetenschapscontexten chemische concepten herkennen en gebruiken en kan op basis daarvan voorspellingen doen, berekeningen en schattingen maken en daarbij een argumentatie geven. Subdomein A12: Redeneren in termen van structuur-eigenschappen 12. De kandidaat kan macroscopische eigenschappen in relatie brengen met structuren op meso- en (sub)microniveau, en daarin aspecten van schaal herkennen en kan omgekeerd vanuit structuren voorspellingen doen over die macroscopische eigenschappen. 30

33 Subdomein A13: Redeneren over systemen, verandering en energie 13. De kandidaat kan chemische processen beschrijven in termen van systemen met kennis van stoffen, deeltjes, reactiviteit en energie. Subdomein A14: Redeneren in termen van duurzaamheid 14. De kandidaat kan in maatschappelijke, beroeps- en wetenschapscontexten aspecten van duurzaamheid aangeven en beschrijven, daarmee samenhangende problemen analyseren en voorstellen formuleren voor een mogelijke oplossing daarvan. Subdomein A15: Redeneren over ontwikkelen van chemische kennis 15. De kandidaat kan analyseren op welke wijze natuurwetenschappelijke, technologische en chemische kennis wordt ontwikkeld en toegepast. Domein B: Stoffen en materialen in de chemie Subdomein B1: Deeltjesmodellen 16. De kandidaat kan deeltjesmodellen beschrijven en gebruiken. Subdomein B2: Eigenschappen en modellen 17. De kandidaat kan bij beschreven onderzoek aan stoffen en materialen macroscopische eigenschappen verklaren met deeltjesmodellen. Subdomein B3: Bindingen en eigenschappen 18. De kandidaat kan met behulp van kennis over bindingen in en tussen deeltjes eigenschappen van stoffen en materialen verklaren. Subdomein B4: Bindingen, structuren en eigenschappen 19. De kandidaat kan op basis van kennis van structuren en de bindingen in en tussen deeltjes eigenschappen van stoffen en materialen verklaren en omgekeerd vanuit de eigenschappen van stoffen of materialen structuren voorspellen. Domein C: Chemische processen en behoudswetten Subdomein C1: Chemische processen 20. De kandidaat kan chemische reacties en fysische processen beschrijven in termen van reactiviteit en het vormen en verbreken van (chemische) bindingen. 31

34 Subdomein C2: Chemisch rekenen 21. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische reacties en behoudswetten berekeningen maken over de opbrengsten van een proces. Subdomein C3: Behoudswetten en kringlopen 22. De kandidaat kan verbanden leggen tussen behoudswetten en chemische processen, en kan deze verbanden relateren aan kringlopen. Subdomein C4: Reactiekinetiek 23. De kandidaat kan op basis van kennis van reactiekinetiek chemische processen analyseren, onder andere door de concentratie van aanwezige stoffen en deeltjes te berekenen, en kan aangeven welke rol katalyse speelt. Subdomein C5: Chemisch evenwicht 24. De kandidaat kan aangeven of er sprake is van evenwicht, kan berekeningen uitvoeren aan evenwichten, en kan verklaren hoe de ligging van een evenwicht kan worden beïnvloed. Subdomein C6: Energieberekeningen 25. De kandidaat kan berekeningen maken over energieomzettingen en energieuitwisseling bij chemische processen en hieruit conclusies trekken en voorstellen formuleren. Subdomein C7: Classificatie van reacties 26. De kandidaat kan reacties classificeren en naar kenmerken beschrijven. Subdomein C8: Technologische aspecten 27. De kandidaat kan in contexten van technologische aard aspecten van schaal, verandering en reactiviteit herkennen en toelichten. Subdomein C9: Kwaliteit van energie 28. De kandidaat kan met kennis van energie aangeven hoe de energie en de kwaliteit van energie bij chemische processen verandert. Subdomein C10: Activeringsenergie 29. De kandidaat kan bij zelf uitgevoerde of gedemonstreerde experimenten het begrip activeringsenergie gebruiken, beschrijven en relateren aan katalyse. 32

35 Domein D: Ontwikkelen van chemische kennis Subdomein D1: Chemische vakmethodes 30. De kandidaat kan met behulp van kennis van materialen en stoffen een keuze voor een bepaalde scheidings- en/of analysemethode formuleren en beargumenteren. Subdomein D2: Veiligheid 31. De kandidaat kan met behulp van kennis van eigenschappen van stoffen en materialen in zelf uitgevoerde experimenten deze stoffen of materialen analyseren en zuiveren en daarbij veilig omgaan met stoffen, materialen en apparatuur. Subdomein D3: Chemische synthese 32. De kandidaat kan met behulp van kennis over chemische processen aangeven hoe stoffen worden gesynthetiseerd en daarbij een relatie leggen met voorkomende reactiemechanismen. Subdomein D4: Molecular modelling 33. De kandidaat kan een reactiemechanisme opstellen met gebruik van onder andere molecular modelling, en daarbij, indien van toepassing, kennis van katalyse gebruiken. Domein E: Innovatie en chemisch onderzoek Subdomein E1: Chemisch onderzoek 34. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische processen in een beschreven onderzoek ten minste in de context van gezondheid, materialen of voedselproductie aangeven hoe die kennis wordt gebruikt. Subdomein E2: Selectiviteit en specificiteit 35. De kandidaat kan bij chemische reacties ten minste in de context van voedselproductie, geneesmiddelen of transport van stoffen in het lichaam selectiviteit en specificiteit verklaren, en daarbij, indien van toepassing, kennis van katalyse gebruiken. Subdomein E3: Duurzaamheid 36. De kandidaat kan met behulp van kennis van chemische processen uitspraken over duurzaamheid waarderen en van commentaar voorzien. 33

36 Subdomein E4: Nieuwe materialen 37. De kandidaat kan met behulp van kennis van de chemische industrie ten minste in de context van geneesmiddelen, voeding of materialen toelichten hoe nieuwe toepassingen in bestaande en in nieuwe markten worden ontwikkeld. Subdomein E5: Onderzoek en ontwerp 38. De kandidaat kan met betrekking tot een praktische opdracht ten minste in de context van duurzaamheid, materialen, voeding of gezondheid een onderzoeks- of een ontwerpopdracht formuleren, die uitvoeren en daarvan verslag doen. Domein F: Industriële (chemische) processen Subdomein F1: Industriële processen 39. De kandidaat kan met behulp van kennis van procestechnologie en reactiekinetiek, ten minste in de context van voedselproductie of duurzaamheid processen beschrijven en classificeren, eenvoudige berekeningen uitvoeren en voorstellen voor aanpassingen formuleren en beoordelen. Subdomein F2: Groene chemie 40. De kandidaat kan industriële processen beschrijven in blokschema s, rendementsberekeningen maken en principes van groene chemie herkennen en relateren aan gerealiseerde, mogelijke en gewenste veranderingen van die processen. Subdomein F3: Energieomzettingen 41. De kandidaat kan in de context van duurzaamheid beschrijven welke chemisch technologische processen worden gebruikt bij energieomzettingen en kan met behulp van kennis van energieproductie processen beschrijven, daarbij voorkomende condities aangeven en voorstellen voor aanpassing beoordelen. Subdomein F4: Risico en veiligheid 42. De kandidaat kan kennis van risico en veiligheid gebruiken en kan daarmee in industriële productieprocessen die aspecten beoordelen. Subdomein F5: Duurzame productieprocessen 43. De kandidaat kan met behulp van chemische kennis ten minste in de context van duurzaamheid een oordeel geven over het ontwerp van productieprocessen. 34

37 Domein G: Maatschappij, chemie en technologie Subdomein G1: Chemie van het leven 44. De kandidaat kan kennis van chemische processen in levende organismen beschrijven en gebruiken. Subdomein G2: Milieueffectrapportage 45. De kandidaat kan met behulp van kennis van productieprocessen ten minste in de context van gezondheid of duurzaamheid beschrijven welke maatschappelijke condities aan de orde zijn en wat mogelijke gevolgen zijn. Subdomein G3: Energie en industrie 46. De kandidaat kan met behulp van kennis van productieprocessen ten minste in de context van duurzaamheid energieomzettingen vanuit de verschillende bronnen beschrijven, vergelijkingen maken en een beargumenteerd oordeel geven. Subdomein G4: Milieueisen 47. De kandidaat kan met behulp van kennis van grootschalige chemische processen beschrijven welke kwaliteiten van water, lucht, bodem en voedsel op welke wijze worden gewaarborgd en kan voorgestelde aanpassingen beoordelen. Subdomein G5: Bedrijfsprocessen 48. De kandidaat kan met behulp van chemische kennis ten minste in de context van duurzaamheid een voorbeeld uit de Nederlandse chemische industrie analyseren en aangeven wat de bijdrage is van het bedrijfsproces aan lokale en mondiale kwaliteit van leven. 35

38 1.5 Verantwoording van de indeling en formulering van de Adviesexamenprogramma s Adviesexamenprogramma havo Het Adviesexamenprogramma scheikunde voor havo bestaat uit het vaardighedendomein A en de inhoudelijke domeinen B t/m G. Domein A wordt gebruikt bij de bevraging van de eindtermen uit de domeinen B t/m G. De zes vakinhoudelijke domeinen hebben de volgende titels: Domein B: Kennis van stoffen en materialen Domein C: Kennis van chemische processen en kringlopen Domein D: Ontwerpen en experimenten in de chemie Domein E: Innovatieve ontwikkelingen in de chemie Domein F: Processen in de chemische industrie Domein G: Maatschappij en chemische technologie In het havo-ontwerp staan de technologie en de technologische ontwikkeling centraal in de contexten van de domeinen E t/m G. Dat uitgangspunt bepaalt mede de formulering van eindtermen in de conceptuele havo-domeinen B, C en D, waarin de basis wordt gelegd voor verbinding van de chemische kennis met de toepassingen. Deze benadering past goed bij de vaardigheden voor de natuurwetenschappelijke vakken die bètabreed zijn beschreven, zoals onderzoeken, ontwerpen en ontwikkelen van de natuurwetenschappelijke kennisbasis. Zie hiervoor verder bij over samenhang Adviesexamenprogramma vwo Het Adviesexamenprogramma scheikunde voor vwo begint ook met het vaardighedendomein A, te gebruiken bij de bevraging van de vakinhoudelijke domeinen B t/m G. De zes vakinhoudelijke domeinen voor vwo hebben de volgende titels: Domein B: Stoffen en materialen in de chemie Domein C: Chemische processen en behoudswetten Domein D: Ontwikkelen van chemische kennis Domein E: Innovatie en chemisch onderzoek Domein F: Industriële (chemische) processen Domein G: Maatschappij, chemie en technologie De titels geven ook hier aan dat er een onderscheid is tussen de domeinen B t/m D en de domeinen E t/m G. De domeinen B t/m D zijn bedoeld om robuuste vakconcepten centraal te stellen in het onderwijs. De vakconcepten worden onderwezen op een wijze 36

39 die de school bepaalt. Waar er contexten of contextgebieden worden benoemd, kunnen die naar keuze van de docent(e) en de school dienen als toepassingsmogelijkheid na de bespreking van de bijbehorende concepten of juist startpunt zijn van een lessenserie. Bij de domeinen E t/m G worden drie belangrijke aspecten van de sector chemie centraal gesteld. In de eerste plaats is er in de 21 e eeuw sprake van een sterk innovatieve sector waarbij chemisch onderzoek wordt gerelateerd aan de andere bèta/technische onderzoeksgebieden. Dat staat in het Adviesprogramma centraal in domein E. In de tweede plaats is, ter wille van beeldvorming en enthousiasmering van getalenteerde leerlingen, het van groot belang in de schoolchemie een adequaat beeld te geven van de chemische industrie en de bijdrage van de sector chemie aan duurzaamheid, gezondheid en welvaart. In de derde plaats is het juist ook voor vwo-leerlingen die een niet-bèta/ technische vervolgopleiding kiezen van belang zicht te krijgen op maatschappelijke aspecten van de chemie van de 21 e eeuw Contexten en contextgebieden scheikunde In de eindtermen komt met enige regelmaat het woord context voor, zelfs kan gezegd worden dat het woord prominent aanwezig is. Dat is niet alleen zo, maar dat is onderdeel van de opdracht aan de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde en aan de andere vakvernieuwingscommissies: ontwerp een examenprogramma met bijbehorende leermaterialen op basis van een context-conceptbenadering. In de interpretatie van de Stuurgroep Nieuwe Scheikunde is er niet sprake van dé context-conceptbenadering, er zijn meer mogelijkheden. De docent(e) heeft een keuze, de leerlingen geven met hun vragen kleur en nuanceringen aan en vervolgens wordt het leermateriaal door de docent passend gemaakt bij de gekozen aanpak. De modules Nieuwe Scheikunde 2 gaan uit van een maatschappelijke vraag, een vraag uit de beroepspraktijk of een vakinhoudelijke vraag. Als leerlingen zo n centrale vraag uitwerken en zich daardoor in de context verdiepen, leidt dit tot kennis over de robuuste vakconcepten die ermee verbonden zijn. Het is evident dat daarbij leerlingen vragen stellen die over de vakgrenzen heen gaan, een contextgebied laat zich immers niet door grenzen van vakdisciplines inperken. Het is dus voor docenten van belang de inhoud van modules te verbinden met modules van de andere vakdisciplines of met modules van het profielkeuzevak natuur, leven en technologie (NLT). Ervaringen in het examenexperiment (van 01/08/2007 tot 01/08/2010) geven aan dat leerlingen extra gemotiveerd kunnen raken als ze zien dat docenten uit verschillende vakken, - samen en tegelijk - hetzelfde onderzoeksgebied in hun lessen door hen laten bestuderen. 2 Voor een overzicht van modules, zie en ook 37

40 1.5.4 Samenhang Om meer inzicht over de contextuele samenhang te verwerven, hebben de samenwerkende commissies vakvernieuwing dit aspect van de onderwijsontwikkeling nader uitgewerkt in de notitie Samenhang in het natuurwetenschappelijk onderwijs voor havo en vwo. (Boersma et al., in voorbereiding). Er worden in de notitie acht contextgebieden, in de notitie thema s genoemd, die helpen bij het vinden van aansluiting bij de verschillende groepen leerlingen. In deze acht contextgebieden worden de volgende interdisciplinaire elementen onderkend. Zintuigen en informatiedragers zijn essentieel in communicatie. Energievoorziening, biosfeer, grondstoffen zijn elementair in duurzaamheid. Zicht op de relatie van stoffen en individuele mens kenmerken gezondheid. Verstedelijking en miniaturisering vragen om nieuwe materialen. Logistiek vraagt om kennis van transport. Vergiftiging en vuil water vragen om veiligheidsbeleid voor water en stoffen. In stand houden van leven vraagt om voedsel en voedselproductie. De samenhang wordt voor leerlingen nader uitgewerkt als in verschillende vakken tegelijkertijd wordt gewerkt aan contextvragen die in elkaars verlengde liggen. Doordat in de eindtermen van het Adviesexamenprogramma scheikunde contextgebieden worden aangeduid die ook in de andere vakken voorkomen passen deze in een breder (bèta)schoolprogramma. In de eindtermen van het Adviesexamenprogramma wordt verder ook op een gestandaardiseerde wijze verwezen naar contexten en de structuur van eindtermen is daarop ingericht. In de notitie over samenhang is het format gegeven voor formulering van eindtermen. Een voorbeeld: de kandidaat kan met behulp van kennis van productieprocessen ten minste in de context van duurzaamheid energieomzettingen vanuit de verschillende bronnen beschrijven, vergelijkingen maken en een beargumenteerd oordeel geven (havo-eindterm G3). Het betekent niet dat daarmee de eindtermen een voorschrijvend karakter krijgen, voorschrijvend voor een bepaalde aanpak of didactiek, integendeel. De manier van formuleren van een eindterm is uitnodigend van aard en biedt de docent(e) ruimte het leerdoel te bereiken en daarbij zelf keuzes te maken. Samengevat De Stuurgroep Nieuwe Scheikunde heeft na analyse van uitgevoerde schoolprogramma s en ontworpen leermaterialen geconcludeerd dat voor wat betreft de onderwijsbaarheid van het ontwerpprogramma-2006 wezenlijke verhelderingen van structuur en formulering noodzakelijk waren. 38