Alphons Ariëns met franciscaanse ogen bekeken

Transcriptie

1 Alphons Ariëns met franciscaanse ogen bekeken De OFS is vertegenwoordigd in het Ariëns-Comité. Dit comité probeert het gedachtengoed van de priester Alphons Ariëns ( ) levend te houden. Jaarlijks wordt een Ariënslezing gehouden, in 2015 verzorgd door Jan van den Eijnden ofm onder bovenstaande titel. Hierna volgt een samenvatting van deze lezing. Inleiding Ik maak u deelgenoot van mijn kijken naar Ariëns door mijn franciscaanse bril. Ik probeer Ariëns te begrijpen met behulp van franciscaanse categorieën. Of dat een beeld oplevert waarin Ariëns zichzelf zou herkennen? Dat weet ik niet. Het levert wel een beeld van Ariëns op waarin mensen van de franciscaanse familie zich kunnen herkennen. Wie weet helpt het ook dat wij hem opnieuw als een medebroeder gaan herkennen. Want dat zijn leden van de Derde Orde, die nog altijd bestaat en zich in een opleving mag verheugen, voluit: mijn, onze broeders en zusters. Komaf Net als Franciscus was Ariëns van gegoede komaf en heeft hij geleerd en ervaren dat er anderen waren die het veel minder goed hadden dan hij. Via wat zijn ouders hem leerden leefde Ariëns niet aan de Utrechtse armoede van de tweede helft van de 19 e eeuw voorbij. Dat er mensen waren die geholpen moesten worden, omdat zij in belabberde omstandigheden leefden heeft de jonge Ariëns niet onberoerd gelaten, net zoals bedelaars zelden tevergeefs een beroep op het rijkeluiszoontje Franciscus deden, die het goede leven dat hij leidde graag met anderen deelde. Ontmoeting met de arme Ik ben getroffen door de Siciliaanse periode van Ariëns. Zijn ervaringen in de zwavelmijnen en met de mijnwerkers daar hebben een onuitwisbare indruk gemaakt en Ariëns bij de sociale problematiek van zijn tijd bepaald. Toen Franciscus een melaatse ontmoette heeft dat hem met een schok duidelijk gemaakt dat de rijkdom die hijzelf genoot als vennoot in de bloeiende lakenhandel van zijn vader, ten koste ging van de armoede van anderen. Leidde dit bij Ariëns later tot concrete inzet voor de arbeiders in de weverijen van Enschede, voor Franciscus vormde deze ontmoeting het begin van zijn bekering, die hem er toe bracht zich af te keren van de samenleving die door de nieuwe economische structuren van de opkomende geldeconomie werd gedomineerd, omdat hij gezien had hoe die slachtoffers maakte. Bevordering lekenbeweging 1

2 Precies zo n moment van herkenning heb ik, wanneer ik lees dat Ariëns van het begin af aan gepleit heeft voor het zelfbestuur van zijn vakbond. Hij werd daar geen president van, maar slechts geestelijk adviseur. Hij geeft blijk van een hoge dunk van de eigen zending van de leken in de kerstening van hun eigen leven en omgeving. Het behoort tot de ironie van de geschiedenis dat zijn bisschop hem het duwtje gegeven heeft dat hij nodig had om zijn arbeidersbeweging op deze manier te organiseren. Hiermee krijgt het einde van de 19 e eeuw, krijgt Ariëns een onverwachte actualiteit in het debat over de rol van de leek in de kerk. De beweging die rondom Franciscus van Assisi ontstond als lekenbeweging. Franciscus gaf alle ruimte voor het werken van de geest, en als een broeder-niet-priester de gave van het woord had, en hij werd ook anderszins geschikt bevonden, dan mocht die, volgens de franciscaanse regel, preken. Verhouding tot de bisschop Ariëns heeft in zijn betrekkingen met zijn bisschoppen, en in het bijzonder Mgr. Van de Wetering, geworsteld heeft met zijn trouw aan en liefde voor de kerk en wat hij zag dat hij moest doen om de Twentse textielarbeiders voor de kerk te behouden of minstens voor het geloof, en de normen en de waarden die daar toentertijd bij hoorden. Bij Ariëns zie ik wat meer een liefde-haat-verhouding, verzwaard door enige scrupulositeit waarvan hij niet vrij was; bij Franciscus is er grotere vrijheid die hem tegelijk vrijmoedig en trouw aan de kerk doet zijn. Rol van Christus De rol die Christus in hun geloof, vroomheid en spiritualiteit speelt, verbindt Ariëns met Franciscus. Bij Ariëns is het Christocentrisme bepaald door zijn priesterschap, waarbij ik het opvallend vindt dat hij in de liturgie de Christusrol speelt, maar ook in zijn pastorale optreden. De herdersfunctie strekt zich ook uit tot het maatschappelijk welbevinden en het maatschappelijk tot hun recht komen van degenen die aan iemands priesterlijke verantwoordelijkheid zijn toevertrouwd. De innige verbondenheid met Christus, die zo kenmerkend is voor de spiritualiteit van Franciscus, maakt het Franciscus mogelijk om te blijven geloven dat de kerk van zijn dagen, die een kerk in verval is, de kerk van Christus is en de kerk die door Christus wordt liefgehad. Franciscus kan niet ophouden de kerk lief te hebben omdat Christus niet ophoudt zijn kerk lief te hebben. In liefde wordt Franciscus vrij om zijn evangelische beweging dienstbaar te maken aan de kerk door van zijn broederschap een verkondigende broederschap te maken. Voor Ariëns betekent Christus liefde voor de kerk een opdracht om de verschoppelingen in de kerk hun rechtmatige plaats terug te geven en door hen zelf verantwoordelijk te maken voor hun situatie en die zo te helpen inrichten dat zij tot hun recht komen en een christelijk leven kunnen leiden dat die naam waardig is, en hen aldus met Christus liefde in aanraking te brengen. 2

3 Verkondiging Het verkondigend aspect krijgt een bijzondere vorm naast de vele preken die Ariëns gehouden heeft - in zijn werk voor het Geert Grote Genootschap. Hoewel hij zijn aandacht hieraan pas vele jaren nadat hij in de arbeidersbeweging werkzaam is geweest, vorm gaat geven, vermoed ik eenzelfde drive: de kerk groeit en bloeit bij gratie van een levend en gevormd geloof van de gewone gelovigen. Zijn werk in dezen geeft ook blijk van zijn achting voor de leken en hun eigen spiritualiteit. Je hoeft geen priester te zijn of een religieus om een hechte band met Christus te ontwikkelen, maar dat vraagt wel om eigen vorming. Zowel Ariëns als Franciscus nemen in deze hun verantwoordelijkheid. Armoede Voor Franciscus betekent de centrale plaats die Christus in zijn spiritualiteit inneemt ook een navolging van Christus in diens armoede. Zowel in de armen als in de deplorabele kerk ziet Franciscus Christus arm zijn. Hij volgt deze armoede na door zo arm te willen zijn als de melaatsen van zijn tijd en door zich te blijven inzetten voor een herstel van de deplorabele kerk van zijn tijd. Ariëns heeft heel eenvoudig geleefd, gaf geld en goed weg aan parochianen die het zwaar hadden, en hij blijkt een aartsbedelaar voor zijn sociale initiatieven en voor concrete crepeergevallen. In deze houding moet Ariens gesterkt zijn door de franciscaanse spiritualiteit die hem, als lidmaat van de Derde Orde van Franciscus, eigen moet zijn geweest. De sociale stroming in deze orde kan er toe hebben bijgedragen dat zijn eenvoud, soberheid en vrijgevigheid méér waren dan een vorm van vrome ascese. Dat hij durfde bedelen is daar ook een aanwijzing voor. Door te bedelen, zeker door te bedelen voor anderen, laat je zien dat andermans leed en zorgen je aan het hart gaan, je raken, en dat niet je eigen heiligheid je eerste bekommernis is, maar dat anderen niet tekort komen. Dit is een franciscaanse trek. In zijn latere jaren, wanneer hij Sobriëtas wil moderniseren en er méér van wil maken dan een vereniging ter bestrijding van drankmisbruik, geeft Ariëns er opnieuw blijk van dat zijn ziel franciscaanse trekken heeft: hij voelt aan dat de zich aandienende consumptiemaatschappij veel verlokkingen kent waardoor wat op zichzelf goed is het genieten van wat God ons in zijn schepping te genieten geeft - de mens kan vervormen tot een egocentrisch wezen bij wie de armen tekort komen en dat schade doet aan zijn eigen ziel. Eucharistie De dagelijkse eucharistie is voor Ariëns een vanzelfsprekendheid. Bij Franciscus weten wij dat niet precies. Franciscus was geen priester, maar het vieren van de eucharistie gaat hem aan het hart. Hij bindt zijn broeders 3

4 op het hart dit met eerbied te doen en zijn broeders-priester spoort hij aan te leven naar wat zij in de eucharistie vieren. Ik ben een heel franciscaans element tegengekomen als het om de eucharistie gaat. Dat is het spreken over de eucharistie in woorden die bij het kerstverhaal horen: u bent net zo in mij gekomen als u in het kribje lag, net zoals u in de armen van uw moeder hebt gerust. Dit doet denken aan wat Franciscus in zijn 1 e Wijsheidsspreuk zegt: Zie, dagelijks vernedert Hij (Christus) zich, zoals hij ooit van de koningstroon in de schoot van de maagd is gekomen. Dagelijks komt Hij zelf tot ons en wordt zichtbaar als een nederige. Dagelijks daalt hij af uit de schoot van de Vader in de handen van de priester. Met opzet zeg ik: doet denken aan. Franciscus verbindt het geheim van de eucharistie met het geheim van de menswording; Ariëns spreekt eerder bevindelijk, maar beiden, Franciscus en Ariëns zien de eucharistie als een aanwezigheid van Christus die in concreetheid, realiteit, niet onderdoet voor de aanwezigheid van Christus tijdens zijn leven hier op aarde, even tastbaar, even nederig, even kwetsbaar, zoals het beeld van een kindje in moeders armen dat verbeeldt. Paus Franciscus Ik mag dit vertoog niet afsluiten zonder iets te zeggen over Ariëns en die andere Franciscus, de Paus. Dat een jezuïet de naam Franciscus aanneemt is op zich al iets bijzonders, maar in dit geval staat deze keuze voor zijn program. Hij laat er in zijn optreden in ieder geval wel iets van zien: hij is sober, gewoon en spreekt eenvoudig. Iets wat van Ariëns ook gezegd kan worden. Paus Franciscus ziet het herstel van de kerk hierin dat de kerk weer een kerk van de armen en voor de armen wordt. De kerk moet niet alleen voorspreekster van de armen zijn, verdedigster van hun belangen en rechten, maar moet in haar voorkomen, optreden en spreken er ook blijk van geven dat zij als de armen is. Daarvan getuigen zijn versoberingen in de pauselijke liturgie, die naar de mate van wat binnen de Romeinse rubrieken mogelijk is, haar paleisachtig karakter prijsgeeft om steeds meer te gaan lijken op een parochieviering. Zoals de persoonlijke eenvoud van de paus zelf dat ook is. Het zelf dragen van zijn aktetas en het wonen in Casa Santa Marta in plaats van in het pauselijk paleis is sprekender dan een sociale encykliek. Het is uit alles duidelijk dat deze paus vindt dat de kerk geen machtswoorden moet spreken en geen machtsdaden moet stellen. Dat deze nieuwe Franciscus hiermee blijkt geeft veel te hebben begrepen van die uit de 13 e eeuw behoeft niet al te veel uitleg. Maar zou hij Ariëns als een geestverwant herkennen? Ik denk het wel. Niet alleen omdat beiden in de sociale traditie van de Kerk staan die dankzij Leo XIII een permanente aandacht in de Kerk heeft gekregen. Ariëns leefde en werkte in een tijd dat nieuwe structuren moesten worden gemaakt en de kerk zich zodanig organiseren moest dat zij betrokken kon blijven bij de mensen die slachtoffer waren of dreigden te worden van de nieuwe industriële economie van die dagen. Daaraan heeft hij een onschatbare bijdrage geleverd. De instrumenten van soberheid, eenvoud en 4

5 gewoon zijn hebben daarbij hun rol gespeeld. Ariëns heeft kunnen doen wat hij gedaan heeft om wie hij was, zoals deze Paus ook het meest voor de kerk lijkt te betekenen door wie hij is, méér nog dan door de ideeën die hij oppert. Ook hierin zou de paus zich in Ariëns kunnen herkennen. Afsluiting Ariëns mag wat mij betreft bekender worden in de franciscaanse familie. Bij ons in Megen hangt een 17 e -eeuwse gravure van een zogenaamde Heiligenboom. Een boom met veel takken waaraan als bladeren afbeeldingen hangen van de vele heiligen, zaligen, dienaren en dienaressen Gods die de franciscaanse familie heeft voortgebracht. De dienaar Gods Alphons Ariëns mag, wat mij betreft, aan deze boom een blad krijgen. Ik ben hem inmiddels als een medebroeder op het spoor gekomen. Het zou de franciscaanse familie in hun maatschappelijke betrokkenheid ten goede komen als zij kennis namen van het leven van deze broeder van de Derde Orde, en als zij zich door hem zouden laten inspireren zou dat het mooiste eerbewijs zijn dat Ariëns vanuit de franciscaanse familie gebracht zou kunnen worden. Jan van den Eijnden ofm Megen, 18 april