Welke rol speelt een oordeel omtrent de kwaliteit van leven bij medische beslissingen van de arts bij wilsonbekwame patiënten?

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Welke rol speelt een oordeel omtrent de kwaliteit van leven bij medische beslissingen van de arts bij wilsonbekwame patiënten?"

Transcriptie

1 Welke rol speelt een oordeel omtrent de kwaliteit van leven bij medische beslissingen van de arts bij wilsonbekwame patiënten? Heleen van Amerongen s prof. dr. A.M.M. Kinneging 23 mei pagina s

2 Inhoudsopgave Inleiding 3 Wat is de basis voor medische beslissingen van een arts? 6 1. Inleiding 6 2. Medische ethiek als beroepsethiek 6 3. Gezondheidsrecht 8 4. Andere aspecten 10 Welke rol speelt kwaliteit van leven in de discussie rond medische beslissingen bij het levenseinde? Inleiding Legitimatie voor euthanasie Legitimatie van levensbeëindiging zonder verzoek Legitimatie om geen levensverlengende of levensbehoudende behandeling te beginnen Kwaliteit van leven als norm 17 Wat zijn knelpunten bij discussie over kwaliteit van leven? Inleiding Veel actoren, veel informatie Morele onzekerheid Acceptatie van de dood 19 Conclusie 21 Literatuurlijst 23 2

3 Inleiding In de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw kwamen patiënten in Nederland in opstand tegen de medische macht van artsen. Tot die tijd was de medische ethiek vooral gericht op de beroepsgroep van artsen en het handelen van de arts; de arts besloot in het belang van de patiënt, maar zonder dat de patiënt daarbij een belangrijke rol speelde. 1 Dit veranderde toen door technologische en medische ontwikkelingen de arts veel meer mogelijkheden kreeg tot ingrijpen en dit soms tot onwenselijke of onmenselijke situaties leidde. 2 Onder invloed van onder andere het boek van Van den Berg uit 1969 werd een nieuwe ethiek bepleit. 3 De oude regel was dat de arts geboden is menselijk leven te behouden, te sparen en te verlengen, waar en wanneer hij dat kan. Door Van den Berg werd dit vervangen door de regel dat de arts geboden is menselijk leven te behouden, te sparen en te verlengen, waar en wanneer dat zinvol is. Dit gaf aanleiding tot bezinning op de grenzeloos lijkende mogelijkheden van de geneeskunde en stipte het belang van de rol van de patiënt in de arts-patiëntrelatie aan. Daarnaast gaf dit boek aanleiding tot een debat over medische beslissingen rondom het levenseinde. 4 De vraag naar wat zinvol is, werd eerst gezien als een zaak voor de medische professie. Dankzij de hierboven geschetste crisis werd het echter ook een zaak voor ethici en juristen. 5 Men wilde niet dat enkel artsen zich bogen over de nieuwe dilemma s die door medisch-technologische ontwikkelingen op waren gekomen. Door juristen en ethici werd gepleit voor een grotere en belangrijkere rol van de patiënt als tegenhanger van de medische macht. 6 Daardoor werd het meer een zaak van de patiënt om te bepalen wat hij of zij zinvol vindt. 7 Deze subjectiviteit is een kracht, maar ook een moeilijkheid binnen de geneeskunde. In gevallen waarbij gesprek en overleg mogelijk zijn, kan de patiënt zijn levensvisie kenbaar maken en kan de arts bespreekbaar maken wat hij op basis van de medisch professionele standaard wel en niet doet. 8 De moeilijkheid komt vooral naar voren bij grensgevallen, waarbij een arts een keuze moet maken over het behandelen van een patiënt die zelf zijn wil niet kan uiten. Een arts moet dan een oordeel vellen over diens toekomstperspectief zonder dat hij weet wat de visie van de patiënt daarin is. Een complicerende 1 Kater 2002, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, hoofdstuk 4, p Van den Berg Weyers 2004, p Kater 2002, p Kater 2002, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Tijdig spreken over het levenseinde

4 factor is dat de patiënt bij een behandeling soms (ondraaglijk) kan lijden, terwijl met een behandeling genoeg effect te behalen kan zijn. 9 De vraag naar wat zinvol leven is en wie daar over gaat, kwam naar voren tijdens het debat over euthanasie. Op 1 april 2002 is de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding ingetreden als resultaat van een jarenlang debat. 10 Hierdoor werd het mogelijk dat een arts op verzoek van de patiënt het leven van de patiënt beëindigt. Opvallend is dat euthanasie ingevoerd is vanwege de schreeuw om zelfbeschikking, maar dat eigenlijk paradoxaal is met gevallen waarin artsen beslissen over patiënten die hun wil niet kunnen uiten om niet te gaan behandelen, behandelingen te staken of zelfs in uitzonderlijke gevallen actief het leven te beëindigen. 11 Dit gaat tegen het recht op zelfbeschikking in. Om deze problematiek in het heersende kader van zelfbeschikking van de patiënt te laten passen werden nieuwe begrippen geïntroduceerd, waaronder bijvoorbeeld de term kwaliteit van leven. Dit is een subjectieve term die door een groot aantal factoren wordt bepaald. 12 Hoewel deze term veel definities kent en veel bekritiseerd is, is er hoewel meer ingekaderd nog steeds aandacht voor. Dit blijkt ook uit het document dat in 2013 is verschenen van de KNMG over levensbeëindiging van pasgeborenen met een zeer ernstige afwijking. Daar wordt aangespoord kwaliteit van leven van de pasgeborene centraal te zetten. Tevens klinkt in dit document een roep door om vertrouwen in de medische professionaliteit en op overleg met betrokkenen. 13 Voor andere gevallen, zoals patiënten in coma, in vegetatieve toestand of dementerende patiënten, bestaat een dergelijk document (nog) niet. De terughoudendheid is begrijpelijk omdat het gaat om beslissingen van leven of dood van een ander, maar vanuit moreel, economisch en praktisch oogpunt is het evident dat er keuzes gemaakt moeten worden. Wanneer moeten dergelijke keuzes echter gemaakt worden en op basis van welke gronden? Moet de keuze om niet te behandelen gemaakt worden als er geen behandeling met (zinvol) effect meer voor de patiënt is? Of zou dit al in een vroeger stadium besloten kunnen worden omdat de patiënt hoogstwaarschijnlijk met te weinig kwaliteit van leven uit de behandeling zal komen? In deze scriptie wordt door middel van literatuuronderzoek onderzocht welke rol een beoordeling van kwaliteit van leven speelt bij dergelijke medische beslissingen, voornamelijk rondom het levenseinde van wilsonbekwame patiënten. Het doel is om te kijken welke problemen bij deze beslissingen spelen. In het eerste hoofdstuk wordt het handelen van de arts in zijn volle breedte bekeken: de beroepsethiek van de arts en de artseneed, het juridisch kader en andere aspecten zoals 9 Kater 2002, p Weyers 2004, p Van Loenen Musschenga 1988, p Medische beslissingen rond het levenseinde bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen

5 technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. In het tweede hoofdstuk wordt nader ingegaan op legitimatie van medische beslissingen rondom het levenseinde en de term kwaliteit van leven. In het laatste hoofdstuk worden knelpunten behandeld die er zijn in discussies rondom kwaliteit van leven. In de conclusie worden nog eens de punten genoemd die aanleiding geven tot bezinning. 5

6 Wat is de basis voor medische beslissingen van de arts? 1. Inleiding Anno 2014 is niet meer te zeggen dat artsen keuzes enkel kunnen maken op basis van hun kunde als arts. Hoe heeft de medische ethiek zich ontwikkeld van een interne ethiek naar een ethiek die brede maatschappelijke aandacht krijgt, die meer onderwerpen omvat en in nauw verband staat met andere disciplines? Kortgezegd ontstond er in de 18 e eeuw een georganiseerde medische professie, waar artsen beroepscodes ontwikkelden om met ethische kwesties om te gaan. Het vakgebied van de medische ethiek ontstond echter pas toen men ontdekte dat medisch-technologische ontwikkelingen niet alleen positieve gevolgen, maar ook dilemma s opleveren. Dit alles ontwikkelde zich nog binnen de beroepsgroep. 14 De kentering waardoor de medische ethiek opengebroken werd, was toen de mening ontstond dat de medische macht aan banden gelegd moest worden. In korte tijd kwamen juristen, ethici en theologen op het toneel om dit te doen en ontstonden disciplines als gezondheidsethiek en gezondheidsrecht. 15 Door deze bemoeienis spelen nu meer aspecten een sterkere rol, zoals juridische, medisch-technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. Over deze verschillende aspecten gaat dit hoofdstuk. Allereerst komt de medische ethiek als beroepsethiek naar voren, met daarin aandacht voor de artseneed. Daarna komt het gezondheidsrecht aan bod, waarin het juridisch kader voor het handelen van de arts uiteen wordt gezet. Vervolgens komen nog aspecten aan bod die de medische ethiek hebben verbreed, zoals technologische en maatschappelijke ontwikkelingen. 2. Medische ethiek als beroepsethiek Tradities en benaderingen In de medische ethiek zoals ze het in Nederland onderwijzen, worden een aantal tradities of denkkaders benoemd waaraan medisch handelen kan worden getoetst. De langst bestaande en grootste tradities zijn de Hippocratische traditie en de levensbeschouwelijke traditie. Daarnaast is er vanaf de jaren zestig de verlichtingstraditie ontstaan. 16 Elke traditie kent zijn eigen fundamentele waarde. Bij de Hippocratische traditie staat gezondheid centraal en ligt de nadruk op weldoen en niet schaden. Opvallend hierbij is dat artsen bewust zijn van het feit dat behandelingen de gezondheid 14 Hijdra, Vermeulen & Willems 2012, p Kater 2002, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p

7 ook juist kunnen schaden. 17 Bij de levensbeschouwelijke traditie is de grondslag dat elk leven waardevol is en eerbied verdient. Deze eerbied resulteert in een, op zijn minst, vergaande plicht tot levensbehoud voor de arts. De verlichtingstraditie als laatste zet de autonomie van de patiënt centraal, waarbij het draait om de persoon van de patiënt en kwaliteit van leven zoals de patiënt het zelf waardeert. 18 Het grote euvel van deze tijd is dat er sprake is van waardenpluralisme in de samenleving; er is verschil van mening over welke waarden moeten prevaleren. Botsende fundamentele waarden moeten afgewogen worden. 19 Aangezien overeenstemming bereiken in fundamentele waarden ondoenlijk lijkt te zijn, hebben Beauchamp en Childress in 1979 universele basisprincipes geformuleerd om toch een leidraad te hebben bij beoordeling van een specifiek ethisch dilemma. Volgens hen zijn er vier ethische principes die per concreet geval ingevuld en afgewogen moeten worden. Respect voor autonomie; niet schaden; weldoen en rechtvaardigheid. 20 Hoewel deze principes vooral voor onderzoek waren bedoeld, wordt ook wel bepleit dat deze principes het kader vormen waarbinnen de arts zou moeten handelen, omdat dit overbehandeling zou kunnen voorkomen. 21 Deze benadering sluit aan bij de tradities, maar belicht ook onderbelichte aspecten zoals rechtvaardigheid en autonomie die ook een rol zouden moeten spelen in het oordeel van de arts. 22 Er zijn ook andere benaderingswijzen te hanteren. De zorgethiek bijvoorbeeld zet relaties centraal, als kritiek op de medische ethiek die enkel op (kortdurende) behandelingen zou zijn gericht. Daarbij wordt meer nadruk gelegd op zorgzaamheid, betrokkenheid en solidariteit. 23 Toch heeft bovengenoemde benadering een grote invloed op hoe medisch-ethische dilemma s bekeken worden. 24 De vier bovengenoemde principes zijn een benadering, maar kennen natuurlijk ook hun problemen in een concreet geval. Kernvraag blijft: hoe moet een arts deze principes in een concreet geval invullen en afwegen? 17 Van der Eijk 2005, p Burms & De Dijn 2012, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Hijdra, Vermeulen & Willems 2012, p Boer, Verkerk & Bakker 2013, p Ashcroft e.a. 2007, p Hijdra, Vermeulen & Willems 2012, p Hijdra, Vermeulen & Willems 2012, p

8 Artseneed De medische ethiek, als ook de medische handboeken, hebben lang de Griekse medische ethiek als grondslag genomen voor de Westerse medische professie omdat hieruit een grote rationaliteit bleek. Hoewel men deze rationaliteit in de Griekse gezondheidszorg nu meer nuanceert 25, is vooral de Hippocratische eed nog steeds in de aandacht. De eed heeft echter geen juridische status, maar dient enkel als uitgangspunt voor beslissingen van de arts en voor onderwijs. 26 In 2003 is de eed door het KNMG, op particuliere basis, herzien om zo een tijdloze en eenvoudige eed te creëren die tevens aansluit bij huidige ontwikkelingen. Een aantal opvallende punten in deze eed is dat er grote toewijding verklaard wordt aan de medemens, dat de nadruk bij de arts ligt op handelen, dat de patiënt als autonoom wordt verondersteld en dat de arts een maatschappelijk positie bekleed. Aspecten die ontbreken zijn de houding in de richting van patiënten die niet autonoom verondersteld kunnen worden, de onderlinge samenwerking tussen artsen en de bezinning van de arts op waar de grenzen van zijn handelen zouden moeten liggen in plaats van waar de grenzen van zijn mogelijkheden daadwerkelijk liggen. Aangezien echter grotere waarde wordt gehecht aan het juridische kader waarbinnen een arts moet handelen, is de onvolledigheid geen groot probleem. De artseneed lijkt enkel nog symbolische waarde te hebben. Daarbij valt af te vragen of er niet juist meer aandacht voor de eed in plaats van het juridisch kader zou moeten zijn, omdat de eed des te meer de arts attendeert op zijn verantwoordelijkheid en de doelen van zijn handelen. 3. Gezondheidsrecht Hoewel medische ethiek hier centraal staat, kan vanwege de nauwe betrokkenheid niet voorbij gegaan worden aan het veld van het gezondheidsrecht. Gezondheidsrecht is een relatief nieuw terrein, opgekomen rond Lange tijd heeft recht amper een rol gespeeld bij medische discussies. 28 Beroepscodes en de eed die binnen de medische professie waren ontwikkeld, bepaalden het handelen van de arts. Nu zijn er juridische normen waaraan de arts zich moet houden, voornamelijk om patiëntenrechten te garanderen. In het navolgende wordt het juridisch kader geschetst dat het handelen van een arts normeert. 25 Van der Eijk 2005, p Nederlandse artseneed 2010, p Kater 2002, p Weyers 2004, p

9 Normaal medisch handelen 29 Onder normaal medisch handelen wordt alles verstaan wat uit de medisch-professionele standaard voortvloeit, bestaande uit richtlijnen, protocollen, praktijkervaringen en dergelijke. De Wet geneeskundige behandelingsovereenkomst (Wgbo) is een belangrijke basis voor het handelen van de arts, in het bijzonder art. 7:453 BW waarin de eis aan de arts staat om als goed hulpverlener te handelen. 30 Hij moet de patiënt goed informeren en toestemming vragen voor behandeling. Nu houdt goed hulpverlenerschap niet enkel het instellen van een behandeling in; er zijn ook redenen te geven waarom een behandeling niet ingesteld of een ingestelde behandeling gestaakt moet worden. Dit kan om twee redenen: Ten eerste omdat de behandeling medisch zinloos is geworden en ten tweede omdat de patiënt de behandeling onwenselijk vindt. 31 Medisch zinloos houdt in dat de behandeling geen oplossing biedt of dat de effecten en belasting niet in redelijke verhouding staan tot het beoogde doel. 32 Als dit op goede gronden gebeurt, behoort dit tot normaal medisch handelen. Sterker nog, voor levensverlengend handelen moeten ook goede gronden gegeven worden. Omdat de arts niet gedwongen kan worden tot een medisch zinloze behandeling is het van belang dat hij goed communiceert met de patiënt over de redenen waarom de behandeling medisch zinloos is. Soms is communicatie met de patiënt echter niet mogelijk omdat de patiënt wilsonbekwaam is. Als de patiënt dan een schriftelijke wilsverklaring heeft vastgelegd toen hij nog wilsbekwaam was, dan kan deze een belangrijke rol spelen. Ook is in art. 7:465 BW vertegenwoordiging van wilsonbekwame patiënten geregeld. Uiteindelijk is echter het oordeel van de arts op basis van de professionele standaard leidend. Levensbeëindigend handelen Levensbeëindigend handelen is handelen met als doel het leven van de patiënt op korte termijn te beëindigen. Dit valt buiten het normaal medisch handelen. 33 Van groot belang is het onderscheid tussen levensbeëindiging op verzoek en levensbeëindiging zonder verzoek. Voor levensbeëindiging op verzoek is sinds 2002 een wettelijk kader dat de zorgvuldigheidseisen vastlegt, die tot dan toe in de rechtspraak ontwikkeld waren. Belangrijke inhoudelijke eisen zijn dat sprake is van een vrijwillig en uitdrukkelijk verzoek van de patiënt, van een situatie van uitzichtloos of ondraaglijk lijden en de overtuiging dat er geen andere redelijke oplossing is. De wet voegt een uitzondering toe aan art. 293 en 294 Sr, die levensbeëindiging en hulp bij zelfdoding strafbaar stelt. De strafbaarheid vervalt als 29 Legemaate 2006, Legemaate 2005, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Legemaate 2005, p Legemaate 2005, p

10 aan de vastgelegde zorgvuldigheidseisen is voldaan. 34 De arts moet zijn handelen melden bij de lijkschouwer en verslag doen, waarna een regionale toetsingscommissie controleert of aan de zorgvuldigheidseisen is voldaan. Mocht dit niet het geval zijn dan wordt de zaak doorgestuurd naar het Openbaar Ministerie, die uitzoekt of vervolgd dient te worden. 35 Voor levensbeëindiging zonder verzoek is geen wettelijk kader en dat zal er ook niet komen, vanwege strijd met onder andere het recht op leven uit art. 2 EVRM. Als hier sprake van is wordt dit gekwalificeerd als moord. In uitzonderlijke gevallen is er rechtvaardiging via art. 40 Sr met een beroep op conflict van plichten mogelijk mits zorgvuldigheidseisen in acht zijn genomen. 36 De discrepantie tussen beide meldingsprocedures is voor veel artsen echter wel een heikel punt. 37 Artsen zien hun handelen bij de naderende dood van een patiënt vaak als stervensbegeleiding. Melding van dit handelen bij het Openbaar Ministerie onder de kwalificatie moord sluit daarom geheel niet aan bij hun belevingswereld Andere aspecten Als laatste komen nog enkele aspecten aan bod die buiten de beroepsethiek liggen, namelijk de technologische ontwikkelingen en maatschappelijke ontwikkelingen die het denken binnen de medische ethiek beïnvloeden. Technologische ontwikkelingen Technologie bestaat uit de totale rationele organisatie van wetenschappelijke kennis, middelen en doelen. 39 Het is niet meer uit de gezondheidszorg weg te denken en ontwikkelt zich gestaag door. 40 Technologie brengt voordelen door nieuwe mogelijkheden, maar geeft ook meer en nieuwe soorten morele dilemma s. Er wordt soms verdedigd dat technologie neutraal is en er slechts bij de toepassing morele dilemma s kunnen spelen. 41 Dat is echter niet zo, want technologie staat in wisselwerking met de samenleving. Technologische mogelijkheden beïnvloeden het moreel kader van de samenleving en de samenleving vormt door tradities en cultuur juist de grond waardoor iets 34 Legemaate 2006, p Legemaate 2006, p Legemaate 2006, p Knelpunten bij levenseinde document 2004, p Legemaate 2006, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, Duchatteau & Vink Burms & De Dijn 2011, p

11 als een waardevol onderzoek gezien kan worden. Ethische aspecten spelen bij de ontwikkeling al een rol, maar zouden dit nog meer moeten doen. Door de rationeel-technologische benadering rondom middelen, doelen en effectiviteit kan namelijk voorbij worden gegaan aan de vraag of een ontwikkeling wenselijk is. Kritische reflectie voor en tijdens de ontwikkeling over gevolgen voor cultuur en samenleving is nodig. Er blijkt echter dat rondom medische technologie vooral gekeken wordt naar toepassingsvragen Vragen die meer een rol zouden moeten spelen, zijn vragen als: Is dit een oplossing voor een probleem of wordt het probleem verschoven? Welke weerslag heeft deze technologie op de maatschappij? Bedreigt het niet belangrijke heersende waarden of traditionele structuren, waarvan de waarde niet aan resultaten is af te zien? Deze vragen gaan namelijk niet mee in de technologisch-rationele benadering, maar bieden juist een tegenhanger door te kijken naar achterliggende waarden die niet in middelen en doelen te beschrijven zijn. 45 Maatschappelijke ontwikkelingen In de jaren zestig van de vorige eeuw vonden een groot aantal revolutionaire maatschappelijke ontwikkelingen plaats, waaronder het ontstaan van het concept van de mondige burger die respect vraagt voor zijn persoonlijke waarden en doelen bij medische beslissingen. 46 Het beeld van de mondige, autonome patiënt heeft ondertussen een stevig verankerde positie gekregen, mede dankzij het vastleggen van patiëntenrechten. Het wordt echter ook bekritiseerd omdat het blijk geeft van een eenzijdig mensbeeld. 47 Het geeft weer dat de mens een rationeel en individueel wezen is, dat enkel begrensd wordt door de autonomie van andere mensen. 48 Dat sociale context, cultuur en religie ook een belangrijke rol spelen voor de identiteit van een mens wordt hierin miskend. Er vallen ook genoeg mensen buiten deze typering, zoals kinderen en dementerenden. Zij kunnen niet (volledig) autonoom verondersteld worden en hebben het nodig dat een ander in hun belang kiest. Daarnaast is bij autonoom veronderstelde mensen de autonomie niet onaantastbaar, maar kan die soms voor andere waarden opgeofferd worden. 49 Ook wordt de autonomie van de patiënt begrensd door de autonomie van artsen en familieleden. Artsen hebben de morele plicht om binnen de grenzen van de medische professie te handelen en te bepalen welke behandeling wel of niet ingesteld wordt op basis van de doelen van de gezondheidszorg. 50 Het lijkt soms een machtsstrijd 42 Kater 2002, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Humphreys Burms & De Dijn 2011, p Weyers 2004, p Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Oshana 2003, p Oshana 2003, p Bailey 2011, p

12 tussen de medische professie en patiënten. Welke waarden zouden moeten prevaleren en wie mag dat bepalen? 12

13 Welke rol speelt kwaliteit van leven in de discussie rond medische beslissingen bij het levenseinde? 1. Inleiding Na in het vorige hoofdstuk breed gekeken te hebben naar de basis voor medische beslissingen voor een arts, komt in dit hoofdstuk een toespitsing. Er is nog niet ter sprake gekomen dat er in de gezondheidszorg noodgedwongen gekozen moet worden omdat de middelen schaars zijn. Groeiende vraag naar gezondheidszorg door vergrijzing, ontwikkeling van dure technologieën, de veeleisende patiënt, geld en personeel zijn allemaal beperkende factoren. 51 In dit hoofdstuk wordt de schaarste niet betwist, maar als een gegeven aangenomen. Dit hoofdstuk gaat in op de legitimatie van medische beslissingen van de arts rondom het levenseinde. Eerst zullen de legitimatie van euthanasie en de problematische legitimatie van levensbeëindiging zonder verzoek aan bod komen. Hierna wordt deze problematiek nog verscherpt door nader in te gaan op keuzes rondom behandelingen van Intensive Care patiënten. Als laatst wordt ingegaan op het concept kwaliteit van leven. 2. Legitimatie voor euthanasie Jarenlang heeft een professioneel, publiek en politiek debat plaatsgevonden rondom euthanasie als reactie op ontwikkelingen in de medische technologie. 52 Kenmerkend voor deze discussie is de nuchterheid waarmee deze zwaarbeladen problematiek werd benaderd. Dit kan verklaard worden door de gematigde manier waarmee in Nederland met conflicterende waarden van zowel voor- als tegenstanders wordt omgegaan. In plaats van een ideologisch conflict tot op het bot, ging men zich meer op zorgvuldigheidseisen richten. 53 De mening ontstond dat ieder zelf moet kunnen beschikken over hoe zijn leven moet eindigen. De overheid moet daarin slechts een kader van zorgvuldigheidseisen bieden en controleren. 54 Legitimatie voor euthanasie is dan ook het recht op zelfbeschikking, hoewel dit niet als onbeperkt werd gezien. Het werd gekoppeld aan de gemeenschappelijke overtuiging dat recht op zelfbeschikking menswaardig is, omdat waardigheid impliceert dat elk mens de verantwoordelijkheid heeft om menswaardige situaties te creëren. 51 Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009, p Weyers 2004, p Weyers 2004, p Weyers 2004, p

14 Euthanasie biedt enkel ruimte om, mits zorgvuldigheidseisen in acht worden genomen, deze verantwoordelijkheid te nemen en liet het aan de mens zelf om te beoordelen wanneer leven en sterven menswaardig is. 55 Dit gaat lijnrecht in tegen de traditie die eerbied voor het leven centraal stelt. Door het toelaten van euthanasie is kwaliteit van leven zoals de patiënt het zelf waardeert, centraal komen te staan. 56 Hoewel over euthanasie in Nederland consensus is bereikt, lijkt dit in veel andere landen niet te gebeuren. 57 Deze unieke positie vereist des te meer dat steeds gereflecteerd moet worden op de wenselijkheid van deze praktijk en de gevolgen ervan voor de samenleving. 3. Legitimatie van levensbeëindiging zonder verzoek Zoals al eerder besproken, lijkt de versterkte positie van de patiënt een toereikende tegenhanger voor de vergrootte medische macht. De patiënt wordt in het proces betrokken en kan behandelingen weigeren. De arts hoeft daarentegen niets te doen wat indruist tegen de medisch-professionele standaard. Bij wilsonbekwame patiënten ligt hier echter een probleem als kwaliteit van leven van de patiënt zoals de patiënt het zelf waardeert, centraal komt te staan. Om medische beslissingen over wilsonbekwame patiënten in te passen in het bovengenoemde evenwicht, blijkt niet eenvoudig. Oplossingen die aangedragen zijn, reiken van een redelijk objectief te beoordelen veronderstelde wil tot een meer subjectieve beoordeling van de kwaliteit van leven of het belang van de patiënt. 58 In elk van de oplossingen zat in meer of mindere mate een waardeoordeel over het leven en de situatie van de patiënt. Dit vindt niet iedereen wenselijk. Sommigen noemen het zelfs een teruggang naar de paternalistische houding van de arts. Anderen proberen met deze problematiek rondom wilsonbekwame patiënten om te gaan door nadruk te leggen op de barmhartigheid van de arts richting de patiënt of nadruk te leggen op de morele ervaring van hulpverleners bij medische beslissingen. 59 Kortom, er is in deze discussie nog geen consensus bereikt over legitimatie voor medische beslissingen bij wilsonbekwamen en dit onderwerp wordt met terughoudendheid bekeken. 60 Hierover is onzekerheid onder artsen, zo blijkt ook uit het document van het KNMG over medische beslissingen bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen. 61 Voor andere categorieën 55 Weyers 2004, p Burms & De Dijn 2011, p Blank Kater 2002, p Kater 2002, p Legemaate 2006, p Medische beslissingen rond het levenseinde bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen

15 wilsonbekwame patiënten bestaat een dergelijk document zelfs helemaal niet. In het document wordt benadrukt dat ook voor levensverlengende behandelingen rechtvaardiging nodig is, omdat het anders een medisch zinloze behandeling is. Daarbij speelt ook een rol wat het verwachte toekomstperspectief van de pasgeborene is. Het document biedt daarnaast de mogelijkheid tot actieve levensbeëindiging in het geval van actueel en ondraaglijk lijden bij de pasgeborene met als doel het sterven te versnellen. Dit laatste valt buiten het normaal medisch handelen en mag enkel onder bepaalde voorwaarden. 62 Legitimatie voor deze beslissingen wordt vooral gevonden in de principes van weldoen en niet schaden. Bij deze problematiek blijft de prangende vraag: Is het gerechtvaardigd dat de arts het sterven van een wilsonbekwame patiënt versnelt of zelfs veroorzaakt? 4. Legitimatie om geen levensverlengende of levensbehoudende behandeling te beginnen Naarmate er meer technologische mogelijkheden komen rondom het levenseinde, nemen medische beslissingen in aantal en soort alleen maar toe. Op de Intensive Care moeten dergelijke beslissingen over het wel of niet behandelen van wilsonbekwame patiënten vaak en onder grote tijdsdruk genomen worden. 63 De Intensive Care is de plaats van behandelingen met hoge kosten en het is ook de plaats waar veel patiënten overlijden Kortom, het is een plaats waar de moeilijkheid rondom deze beslissingen in alle hevigheid naar voren komt. Waar liggen echter de grenzen om te behandelen? In dit kader wordt vaak gezegd dat een arts alleen moet behandelen als dit medisch zinvol is. Hoewel er verschillende omschrijvingen zijn van wat medisch zinvol is, bevat het in ieder geval het idee dat behandelingen een acceptabele kans op slagen en een acceptabel niveau van kwaliteit van leven als resultaat hebben. 66 Daarnaast zouden behandelingen ook in lijn moeten zijn met de verantwoordelijkheid van de arts. 67 Rondom levensverlengende behandelingen is het de vraag wat deze verantwoordelijkheid eigenlijk inhoudt. Artsen blijken moeite te hebben om niet te behandelen of behandelingen te staken, ook als dit soms onnodig lijden van de patiënt tot gevolg heeft. 68 Wat belemmert nu de beslissing van een 62 Medische beslissingen rond het levenseinde bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen 2013, p O Connor Spinello Blank O Connor Spinello Spinello

16 arts om niet te behandelen of een behandeling te staken bij wilsonbekwame patiënten? Allereerst is het maken van een rechtvaardige keuze een moeilijke opgave voor een arts. Wie moet behandeld worden? De jongste patiënt, de patiënt die het eerst binnenkomt of degene die waarschijnlijk het best uit de behandeling zal komen? De eerste criteria lijken eerlijk door hun duidelijkheid. Het laatste criterium lijkt misschien minder eerlijk omdat het een prognose vergt en dit mogelijk zou kunnen leiden tot discriminatie op basis van ras, geslacht, leeftijd of beperking. Ook de afweging tussen de huidige patiënten en potentiële patiënten kan zwaar op de arts rusten. 69 De huidige patiënten zijn al reële personen voor de arts en dat belemmert de arts om ondanks de kans dat de behandeling deze patiënten voordeel geeft, toch niet te behandelen. Daarnaast spelen ook de mogelijkheid dat de prognose onjuist is, het eventueel ontbreken van instemming van familieleden en de mogelijkheid om vervolgd te worden vanwege levensbeëindigend handelen een rol bij de beslissing van een arts. 70 Deze laatste factoren nodigen uit om de weg van de minste weerstand te kiezen en toch te behandelen. 71 Echter, als een behandeling eenmaal is begonnen, blijkt de drempel om de behandeling te staken voor artsen erg hoog en spelen voorgenoemde factoren veel minder een rol. 72 Daarbij is het belangrijk hoe artsen deze situaties beleven. Zo kunnen een gevoel van falen, de moeite om op professionele afstand te blijven of onervarenheid de arts beïnvloeden in zijn beslissing. 73 Wat is nu eigenlijk de verantwoordelijkheid van de arts bij deze beslissingen? Is dat leven behouden, sparen en verlengen, waar en wanneer dat zinvol is? Betekent dat dan ook dat een arts, zonder verzoek, nooit mag bijdragen aan de dood? Er wordt wel betoogd dat het niet langer houdbaar is om te zeggen dat een arts niet zou moeten bijdragen aan de dood. Door de beslissing om niet te behandelen of te stoppen met een levensverlengende behandeling kan de arts namelijk de dood van een patiënt veroorzaken. 74 Dit betekent in veel gevallen, de gevallen waarbij het handelen van de arts verschil kan maken, dat de arts moreel verantwoordelijk is voor dat gevolg. 75 Hoewel dit hard klinkt, geeft erkenning van deze verantwoordelijkheid ook de mogelijkheid om te kijken naar welke gronden deze beslissingen zouden moeten legitimeren. Zouden gronden als de mogelijkheid voor een waardige dood, een te lage levenskwaliteit na de behandeling en een rechtvaardige verdeling van middelen over patiënten gronden mogen zijn in beslissingen om niet te behandelen of in 69 Luce Wilkinson & Savulesca O Connor Wilkinson & Savulesca Cipoletta & Oprandi Miller & Truog 2011, p Smith 2012, p

17 beslissingen om behandelingen te staken? 5. Kwaliteit van leven als norm Kwaliteit van leven lijkt in de context van levensverlengende behandelingen een plausibele norm, omdat de arts daarmee zou kunnen kijken of een levensverlengende behandeling voor een specifieke patiënt nog waarde heeft. 76 Er is echter veel kritiek op het gebruik van deze term. Het zou de boodschap afgeven dat niet elk leven op zichzelf waardevol is en indruisen tegen de autonomie van de patiënt als de patiënt er niet zelf invulling aan kan geven Het zou daarom in besluitvorming, zeker bij wilsonbekwame patiënten, enkel een impliciete rol moeten spelen Het is echter de vraag of deze manier van besluitvorming wel zo bevredigend is. Beslissingen rondom leven en dood zijn morele beslissingen, die niet gemedicaliseerd kunnen worden door enkel naar behandelingen en gezondheidstoestand te kijken. 81 Er is daarmee namelijk een grote kans dat het leven van de patiënt teveel beschermd wordt of juist te weinig. 82 Door angstvallig aan biologisch leven vast te houden, kan vergeten worden dat het leven van de patiënt uit meer bestaat. Er wordt wel betoogd dat er in de gezondheidszorg meer aandacht moeten zijn voor de persoon in zijn geheel. 83 Daarbij gaat het om elementen die voor de patiënt waarde hebben zoals relaties, religie, bepaalde projecten waar de patiënt mee bezig is et cetera. 84 Moeten deze elementen van het leven van de patiënt ook beschermd worden? Als deze elementen een rol mogen spelen, kan een beslissing voor een levensverlengende behandeling anders uitpakken. Dan kan het zo zijn dat een levensverlengende behandeling wel gegeven wordt aan een vader van drie kinderen om hem de mogelijkheid te geven afscheid te nemen en niet aan de tachtigjarige weduwe in dezelfde medische conditie. De vraag is echter of dit wenselijk is en of de arts tot een dergelijke morele afweging in staat is. Het toepassen van deze benadering zal overigens niet eenvoudig zijn. Hoe moet een arts kwaliteit van leven bijvoorbeeld beoordelen bij wilsonbekwame patiënten? Zouden alle burgers uit voorzorg wilsverklaringen moeten vastleggen? Zouden basiscriteria ontwikkeld moeten worden voor wat nog een acceptabel niveau van kwaliteit van leven is? Desalniettemin lijkt deze benadering wel meer recht te doen aan de complexiteit van de werkelijkheid. 76 Smith 2012, p Smith 2012, p Musschenga 1988, p Musschenga 1988, p Federatiebestuur KNMG 2003, p Sayers 2007, p Smith 2012, p Miles Smith 2012, p

18 Wat zijn knelpunten bij discussie over kwaliteit van leven? 1. Inleiding In het voorgaande zijn ontwikkelingen beschreven die invloed hebben op medische beslissingen van een arts in het algemeen en specifiek rondom het levenseinde. In dit hoofdstuk wordt een aantal knelpunten besproken die hierbij komen kijken. Allereerst wordt ingegaan op de hoeveelheid actoren en informatie bij medisch-ethische kwesties. Daarna wordt ingegaan op de morele onzekerheid die er is bij artsen bij het maken van keuzes. Als laatste wordt ingegaan op het knelpunt dat artsen het moeilijk vinden om dood te accepteren. 2. Veel actoren, veel informatie Er is moeilijk grip te krijgen op discussies over medisch-ethische kwesties. Ten eerste zijn dergelijke kwesties niet langer voorbehouden aan medici. 85 Zo namen in de discussie rondom euthanasie ethici en juristen deel aan het professionele debat. 86 Hun rol was onduidelijk, met als gevolg dat getouwtrek plaatsvond omtrent zeggenschap, het toebedelen van verantwoordelijkheid en definities. 87 Dit hoeft niet zozeer een probleem te zijn, maar het kan vertroebelen waar het om gaat. Kritiek is dan ook dat er binnen de medische ethiek teveel sprake zou zijn van een smalle ethiek, gericht op procedures, in plaats van een brede reflexieve ethiek. Hierdoor is het risico dat voorbijgegaan wordt aan de diepere vraag of iets wenselijk is. 88 Ook het politieke debat is gekenmerkt door het vermijden van ideologisch conflict en het zoeken naar procedurele oplossingen. 89 Dan draait het niet om waarom iets zou moeten gebeuren, maar om wie dat mag beslissen en hoe dat gaat. Ten tweede is rondom dit onderwerp veel onderzoek gedaan en veel geschreven, vaak vanuit een bepaald perspectief of over een soort beslissing rondom het levenseinde. 90 Om uit deze grote hoeveelheid versnipperde informatie een goed beeld te krijgen van de problematiek, is een uitdaging. 91 Ook is er in de media sprake van ongelijke verdeling van aandacht voor de verschillende aspecten van deze problematiek. Zo is voor euthanasie bijvoorbeeld 85 Miles Kater 2002, p Kater 2002, p Kater 2002, p Weyers 2004, p Blank 2011, p Smith 2012, p. 3 18

19 overmatig veel aandacht Morele onzekerheid Zoals al eerder vermeld, is er veel minder sprake van gemeenschappelijke normen en waarden in de samenleving dan vroeger. Dit is een complicerende factor voor de arts bij het geven van een inhoudelijk oordeel over de levenskwaliteit van een patiënt. Om erachter te komen wat de patiënt ziet als zin van leven, lijden en sterven heeft de arts inzicht in cultuur, sociale context en religie van de patiënt nodig. Hoewel het belang van dergelijke aspecten nog niet zo wordt erkend, kunnen gemeenschappelijke normen en waarden de arts ondersteuning bieden bij een medische beslissing. 93 Een pluraliteit aan normen en waarden kan juist leiden tot onzekerheid. Door sommigen wordt bepleit dat het publieke debat dat over deze kwesties wordt gevoerd, verrijkt zou moeten worden met inzichten vanuit andere culturen. Juist om nuance, complexiteit en inzicht in de valkuilen van een cultuur te geven. Het is een grote uitdaging om een gemeenschappelijke basis te vinden die verschillende culturen verenigt en daarnaast ruimte laat voor culturele verschillen. 94 Sommigen zien menselijke of morele ervaring, naast de menselijke biologische vorm, als gemeenschappelijke basis Bij morele ervaring gaat het om beoordeling over wat moreel juist is op basis van persoonlijke verhalen, menselijke emoties en impliciete inzichten. Zouden aandacht voor en gesprek over morele ervaring hulp kunnen bieden bij morele onzekerheid van artsen? 4. Acceptatie van de dood Een ander knelpunt bij discussies omtrent kwaliteit van leven is dat artsen menselijke vergankelijkheid niet lijken te accepteren. Doodgaan is een onontkoombaar feit aan het einde van het leven, maar uit onderzoek blijkt dat de dood een onderwerp is waar zelfs binnen ziekenhuismuren een taboe op rust Dat is opmerkelijk aangezien in westerse landen een aanzienlijk deel van de bevolking in het ziekenhuis overlijdt en dit de plaats bij uitstek zou moeten zijn om hiermee om te gaan. 99 Dit is echter niet het geval; gesprekken over de dood worden vaak 92 Van Brussel Blank 2011, p Blank 2011, p Campbell, Gillet & Jones 2005, p Burms & De Dijn 2012, p Buiting Mack Cipolletta & Oprandi

20 uitgesteld en behandelingen worden te ver doorgevoerd. 100 Soms worden levensverlengende behandelingen ingesteld zelfs als ze daarmee de patiënt de kans ontnemen op een waardige dood. Dit uitstellen of ontkennen van de dood kan voortkomen uit de soms irreële - verwachtingen die er bij dergelijke medische behandelingen bij zowel familieleden als de behandelend arts zijn. Als een patiënt vervolgens overlijdt, zien artsen dit vaak als professioneel falen. 101 Hieruit blijkt in ieder geval dat de medische professie moeite heeft met het omgaan met de dood en er onduidelijkheid is over wat hun rol daarbij is. Doodgaan is een hoogstpersoonlijke zaak en het is dan ook een kunst voor de arts daarmee goed om te gaan. 102 Voor artsen is steeds van belang om inhoud te geven aan wat waardig sterven inhoudt en wat hun rol daarbij is. 100 Tijdig spreken over het levenseinde 2012, p Cipolletta & Oprandi. 102 Blank 2011, p

21 Conclusie In afgelopen decennia heeft de medische ethiek veel veranderingen ondergaan. Door technologische en maatschappelijke ontwikkelingen vond men dat de medische macht aan banden moest worden gelegd. De oude ethiek werd vervangen door een nieuwe. Artsen moesten enkel leven sparen, behouden en verlengen, waar en wanneer dat zinvol is. Dit bracht echter veel vragen mee zoals wat zinvol inhoudt en wie dat mag bepalen. De patiënt zelf moest daarbij een grotere rol gaan spelen. Dit gaf echter problemen bij patiënten die hun wil niet kunnen uiten. Daarom werden begrippen als kwaliteit van leven geïntroduceerd als hulpstuk bij beslissingen. In deze scriptie is onderzocht welke rol kwaliteit van leven speelt bij medische beslissingen bij wilsonbekwame patiënten. Door bemoeienis van buiten de medische professie werd de medische ethiek opengebroken, waardoor meer aspecten een rol zijn gaan spelen. In het eerste hoofdstuk is ingegaan op deze aspecten. De beroepsethiek van de arts kent lange tradities, maar kenmerkend voor deze tijd is dat er een pluralisme aan waarden is. Fundamentele waarden staan soms tegenover elkaar en moeten afgewogen worden. Ook ligt sterk de nadruk op het juridisch kader bij beslissingen, meer dan op bijvoorbeeld de artseneed. Het juridisch kader met definities en sancties sluit echter niet altijd aan bij de belevingswereld van artsen. Daarnaast speelt het ontbreken van goede ethische reflectie bij technologische ontwikkelingen een grote rol, omdat zo voorbijgegaan wordt aan de vraag of een ontwikkeling wenselijk is. Ook de zogenaamde machtsstrijd tussen de medische professie en de patiënten over wat doelen van gezondheidszorg zijn, speelt een rol. In het tweede hoofdstuk is ingegaan op medische beslissingen rondom het levenseinde en de legitimatie hiervoor. Hoewel voor euthanasie legitimatie gevonden is in het recht op zelfbeschikking, bleek dit voor levensbeëindiging zonder verzoek niet toereikend. Steeds blijft de vraag wat de rechtvaardiging is voor een arts om bij te dragen aan de dood van een patiënt. Voor een arts is het bepalen van de grenzen om te behandelen en het maken van eerlijke beslissingen een hele opgave. De vraag is dan: Wat is de morele verantwoordelijkheid van de arts rondom behandelingen bij het levenseinde? Als een arts ook een morele verantwoordelijkheid heeft voor de dood van een patiënt, komt de beslissing om niet te behandelen in een ander licht te staan en komt er ruimte om te kijken naar gronden in plaats van grenzen voor deze beslissingen. Kwaliteit van leven zou dan een belangrijke plaats in kunnen nemen. Hoewel kwaliteit van leven een fel bekritiseerde term is en toepassing ervan niet eenvoudig zal zijn, lijkt het wel meer notie te geven van de patiënt als volledig persoon en kan daardoor misschien minder nadruk op behandeling komen te liggen. 21

22 In het laatste hoofdstuk worden drie knelpunten benoemd in de discussie over kwaliteit van leven. Zo zijn er veel actoren die zich mengen in de discussie en is er veel versnipperde informatie beschikbaar, waardoor het moeilijk is om niet te verliezen waar het nu eigenlijk om gaat. Daarnaast is er onder artsen morele onzekerheid, doordat er minder sprake is van gemeenschappelijke normen en waarden. Daarnaast is een knelpunt dat door de nadruk die op behandelen ligt, de arts eigenlijk niet goed weet hoe hij met de dood om moet gaan en wat zijn rol daarbij is. Op de vraag welke rol kwaliteit van leven speelt bij medische beslissingen bij wilsonbekwame patiënten valt enkel te concluderen dat de rol nu niet zo groot is of mag zijn. De vraag is echter of dit recht doet aan de complexiteit van de werkelijkheid en of het leidt tot rechtvaardige beslissingen. In deze scriptie zijn aanknopingspunten te vinden die dit in twijfel trekken. 22

23 Literatuurlijst Bailey 2011 M.A. Bailey, Futility, autonomy and costs in end-of-life care, Journal of Law, Medicine & Ethics , p Van den Berg 1969 J.H. van den Berg, Medische macht en medische ethiek, Nijkerk: Callenbach Beauchamp 2007 T.L. Beauchamp, The Four princples Approach to Health Care Ethics, in: R.E. Ashcroft e.a. (red.), Principles of Health Care ethics. Second edition, Southern Gate Chichester: Wiley 2007, p Blank 2011 R.H. Blank, End-of-life decision making across cultures, Journal of Law, Medicine & Ethics , p Boer, Verkerk & Bakker 2013 T.A. Boer, M.J. Verkerk & D.J. Bakker, Over(-)behandelen. Ethiek van de zorg voor kwetsbare ouderen, Amsterdam: Reed Business Education 2013 Van Brussel 2014 L. Van Brussel, P. Van Landeghem & J. Cohen, Media coverage of medical decision making at the end of life. A Belgian case study, Death Studies , p Buiting e.a H.M. Buiting e.a., Understanding provision of chemotherapy to patients with end stage cancer. Qualitative interview study, BMJ Supportive & Palliative Care, , p Burms & De Dijn 2011 A. Burms & H. De Dijn, De sacraliteit van leven en dood, Kalmthout: Pelckmans Uitgeverij Campbell, Gillet & Jones 2005 A. Campbell, G. Gillet & G. Jones, Medical ethics, New York: Oxford University Press Cipolletta & Oprandi 2014 S. Cipolletta & N. Oprandi, What is a good death? Health care professionals narrations on end-of-life care, Death Studies , p Duchatteau & Vink 2011 D.C. Duchatteau & M.D.H. Vink, Medisch-technologische ontwikkelingen zorg 20/20. Achtergrondstudie uitgebracht door de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg bij het advies Medischspecialistische zorg in 20/20, Den Haag: Broese en Peereboom Van der Eijk 2005 P.J. van der Eijk, Medicine and philosophy in Classical antiquity. Doctors and philosophers on nature, soul, health and disease, Cambridge: Cambridge University Press Federatiebestuur KNMG 2003 Federatiebestuur KNMG, Standpunt Federatiebestuur 2003 inzake euthanasie (standpunt KNMG), KNMG

24 Ten Have, Ter Meulen & Van Leeuwen 2009 H.A.M.J. ten Have, R.H.J. ter Meulen & E. van Leeuwen (red.), Medische ethiek, Houten: Bohn Stafleu van Loghum Hijdra, Vermeulen & Willems 2012 A. Hijdra, M. Vermeulen & D.L. Willems, Geneeskunde. De theorie achter de praktijk, Amsterdam: Reed Business Humphreys 2014 S. Humphreys e.a., Medical dominance within Research Ethics Committees, Accountability in Research , p Johnston 2013 C. Johnston, Advance decision making. rhetoric or reality?, Legal studies 2013, doi: /lest Kater 2002 L. Kater, Disciplines met dadendrang. Gezondheidsethiek en gezondheidsrecht in het Nederlandse euthanasiedebat (diss. Universiteit Maasstricht), Amsterdam: Aksant Knelpunten bij levensbeëindiging 2004 Knelpunten bij levensbeëindiging (document ten behoeve van het KNMG-symposium op donderdag 3 juni 2004), Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, juni Legemaate 2005 J. Legemaate, De zorgverlening rond het levenseinde: een literatuurstudie naar begripsomschrijvingen en zorgvuldigheidseisen (KNMG-kennisdocument), Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst 2005, (zoek op zorgverlening rond levenseinde). Legemaate 2006 J. Legemaate, Medisch handelen rond het levenseinde. Gezondheidswetgeving in de praktijk, Houten: Bohn Stafleu van Loghum Van Loenen 2011 G. van Loenen, Het bedrog van zelfbeschikking, Trouw 12 februari 2011, (zoek op bedrog van zelfbeschikking vanaf 2011). Luce 1995 J.M. Luce, Physiscians do not have a responsibility to provide futile or unreasonable care if a patient or family insists, Critical Care Medicine 1995, p Mack 2012 J.W. Mack e.a., End-of-life Care discussions Among Patients With Advanced Cancer. A Cohort Study, Annals of internal Medicine , p Medische beslissingen rond het levenseinde bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen 2013 Medische beslissingen rond het levenseinde bij pasgeborenen met zeer ernstige afwijkingen (KNMGstandpunt), Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, mei Miles 2007 A. Miles, On the interface between science, medicine, faith and values in the individualization of clinical practice. A review and analysis of Medicine of a Person Cox, J., Campbell, A.V. & Fulford, K.W.M. (bespreking van: J. Cox, A.V. Campbell & K.W.M. Fulford, Medicine of the Person. Faith. 24

25 Science and values in health care, London: Jessica Kingsleys Publishers 2007), Journal of Evaluation in Clinical Practice 2009, p Miller & Truog 2011 F.G. Miller & R.D. Truog, Death, dying, and organ transplantation. Reconstructing medical ethics at the end of life, Oxford: Oxford University Press Musschenga 1988 A.W. Musschenga, Kwaliteit van leven, in: I.D. de Beaufort, H.M. Dupuis (red.), Handboek gezondheidsethiek, Assen/Maastricht: Van Gorcum 1988, p Nederlandse artseneed 2010 Nederlandse artseneed, Commissie herziening Artseneed in samenwerking met het Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, Houten: Badoux O Connor 2011 A.E. O Connor e.a., Emergency medicine and futile care. Taking the road less travelled, Emergency Medicine Australasia 2011, p Oshana 2003 M. Oshana, How should we value autonomy?, Social Philosophy & Policy , p Sayers 2007 G.M. Sayers, Non-voluntary passive euthanasia. The social consequences of euphemisms, European Journal of Health Law 2007, p Smith 2012 S.W. Smith, End-of-life decisions in medical care. Principles and policies for regulating the dying process, Cambridge: Cambridge University Press Spinello 2011 I.M. Spinello, End-of-life care in ICU. A practical guide, Journal of Intensive Care Medicine 2011, p Tijdig spreken over het levenseinde 2012 Tijdig spreken over het levenseinde. Handreiking om met de patiënt het gesprek aan te gaan over grenzen, wensen en verwachtingen rond het levenseinde, Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot bevordering der Geneeskunst, juni Weyers 2005 H.A.M. Weyers, Euthanasie. Een proces van rechtsverandering, Amsterdam: Amsterdam University Press Wilkinson & Savulesca 2014 D. Wilkinson & J. Savulescu, A costly separation between withdrawing and withholding treatment in intensive care, Bioethics , p

Voorwoord 11 Inleiding 13

Voorwoord 11 Inleiding 13 Voorwoord 11 Inleiding 13 1 Een gemeenschappelijk perspectief 13 2 Herkenning, reflectie en argumentatie 14 2.1 Herkenning 14 2.2 Reflectie 14 2.2.1 Ethisch kader 14 2.2.2 Términologisch kader 15 2.3 Argumentatie

Nadere informatie

Samenvatting. Samenvatting 7

Samenvatting. Samenvatting 7 Samenvatting Levensbeëindiging het veroorzaken of bespoedigen van de dood door het toedienen van een middel met het doel het leven te bekorten is strafbaar als doodslag of moord. Onder omstandigheden kan

Nadere informatie

Wensen rond de laatste levensfase

Wensen rond de laatste levensfase Wensen rond de laatste levensfase Ouderen en zelfbeschikking Dorothea Touwen Docent en onderzoeker Medische Ethiek WASSENAAR, 31 OKTOBER 2018 Punten ter bespreking Wensen in deze fase van uw leven Wensen

Nadere informatie

Thema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus

Thema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus Hartelijk welkom Thema avond euthanasie en dementie Ad Römkens: voorzitter commissie ethiek geestelijk verzorger, zorgethicus Inhoud avond 1 Inleiding op thema m.b.v. presentatie 2 filmdocumentaire: Als

Nadere informatie

Dorothea Touwen & Ellie van der Burg 11 december 2012

Dorothea Touwen & Ellie van der Burg 11 december 2012 Een goed gesprek over de dood Voltooid leven-problematiek Dorothea Touwen & Ellie van der Burg 11 december 2012 Punten ter bespreking Voltooid leven wat is dat eigenlijk? Plaatsbepaling in het euthanasie

Nadere informatie

Ethische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC

Ethische vragen. Dick Willems. Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC Ethische vragen Dick Willems Medische ethiek / Huisartsgeneeskunde AMC d.l.willems@amc willems@amc.uva.nl Voorbeelden van ethische vragen in de palliatieve zorg Toegankelijkheid van zorg Cognitieve problemen

Nadere informatie

Inleiding. Wat is euthanasie? Euthanasie bespreekbaar

Inleiding. Wat is euthanasie? Euthanasie bespreekbaar Euthanasie Inleiding Euthanasie, ofwel een verzoek om het leven te beëindigen is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken. U heeft aangegeven dat u met de afweging tot een dergelijke

Nadere informatie

AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK?

AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK? AUTONOMIE: HOEKSTEEN OF STRUIKELBLOK? PATIËNTENRECHTEN EN ETHIEK IN DE PSYCHIATRIE AXEL LIÉGEOIS Inleiding Verschillende benaderingen van de zorgrelatie Ethische beschouwingen bij de Wet Patiëntenrechten

Nadere informatie

De laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek

De laatste levensfase. Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek De laatste levensfase Hoe IJsselheem omgaat met een euthanasieverzoek In gesprek In de laatste levensfase krijgen mensen te maken met allerlei vragen. Misschien ziet u op tegen de pijn en benauwdheid die

Nadere informatie

De zelfverkozen dood van ouderen

De zelfverkozen dood van ouderen De zelfverkozen dood van ouderen Eerste druk, maart 2012 2012 Wouter Beekman isbn: 978-90-484-2348-4 nur: 748 Uitgever: Free Musketeers, Zoetermeer www.freemusketeers.nl Hoewel aan de totstandkoming van

Nadere informatie

Catharijne Onderwijs Interne Geneeskunde

Catharijne Onderwijs Interne Geneeskunde Catharijne Onderwijs Interne Geneeskunde Module MEDISCHE ETHIEK COIG regio Utrecht Colofon De inhoud van moduleboek is tot stand gekomen onder verantwoordelijkheid van: Prof. dr. J.J.M. van Delden, Hoogleraar

Nadere informatie

Handboek gezondheidsrecht

Handboek gezondheidsrecht Handboek gezondheidsrecht Deell Rechten van mensen in de gezondheidszorg Vijfde.geheel herziene druk Prof. dr. H.J.J. Leenen t Prof. mr.j.k.m.gevers Prof. mr. J. Legemaate Bohn Stafleu van Loghum Houten

Nadere informatie

Levenseinde juridisch beschouwd

Levenseinde juridisch beschouwd Levenseinde juridisch beschouwd P.J.M. (Peter) Ros, advocaat Witte Paal 333b, Schagen Ros Ploeger advocaten Schagen 2015 www.advocatenschagen.nl Euthanasie opzettelijk leven van ander op diens uitdrukkelijk

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 9 maart 2017 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter,

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA DEN HAAG. Datum 9 maart 2017 Betreft Kamervragen. Geachte voorzitter, > Retouradres Postbus 20350 2500 EJ Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Bezoekadres: Parnassusplein 5 2511 VX Den Haag T 070 340 79 11 F 070 340

Nadere informatie

Medische ethiek. Euthanasie

Medische ethiek. Euthanasie Medische ethiek Euthanasie Medische ethiek in het St. Anna Ziekenhuis Iedereen kan in een situatie terecht komen waarin een ingrijpende beslissing genomen moet worden. Om hierover goed met elkaar te kunnen

Nadere informatie

De juridische context van de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl)

De juridische context van de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl) De juridische context van de Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (Wtl) mr. S.R. Bakker 10 juni 2015 Aanleiding jurisprudentieonderzoek Aflevering Zembla over euthanasie en

Nadere informatie

Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is.

Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is. Euthanasie Wij willen u informatie geven over euthanasie en vertellen wat het standpunt van VU medisch centrum (VUmc) op dit gebied is. Wij gaan in op de volgende onderwerpen: Wat is euthanasie? Aan welke

Nadere informatie

Door behandelen op de IC

Door behandelen op de IC Door behandelen op de intensive care Door behandelen op de IC W.E.S. symposium Rotterdam 10 maart 2011 Rik Gerritsen, intensivist Medisch Centrum Leeuwarden Doorbehandelen op de IC Doorbehandelen op de

Nadere informatie

Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen

Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen Abstineren Morele overwegingen bij het staken van levensverlengend medisch handelen Prudentiareeks Redactie Martien Pijnenburg Marius Nuy met bijdragen van Theo Beemer Bert Gordijn & Frank Kortmann Henk

Nadere informatie

De paradox van verantwoordelijkheid en autonomie. Leentje De Wachter Coördinator stimul Lubbeek Lector, filosofie en ethiek, UC Leuven-Limburg

De paradox van verantwoordelijkheid en autonomie. Leentje De Wachter Coördinator stimul Lubbeek Lector, filosofie en ethiek, UC Leuven-Limburg De paradox van verantwoordelijkheid en autonomie Leentje De Wachter Coördinator stimul Lubbeek Lector, filosofie en ethiek, UC Leuven-Limburg OVERZICHT 1. Maatschappelijke context 2. Probleemstelling de

Nadere informatie

ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE

ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE ZORG VOOR EEN MENSWAARDIG LEVENSEINDE 1. INLEIDING De beslissing nemen om te verhuizen naar een WZC is niet vanzelfsprekend. Vele zaken worden afgewogen vooraleer de beslissing valt. Dit ook voor wat het

Nadere informatie

Grenzen aan euthanasie. drs. Eric van Wijlick beleidsadviseur

Grenzen aan euthanasie. drs. Eric van Wijlick beleidsadviseur Grenzen aan euthanasie drs. Eric van Wijlick beleidsadviseur euthanasiewens in schriftelijke verklaring vastgelegd en besproken. Plotseling verslechterde de toestand. Omdat de huisarts niet bereikbaar

Nadere informatie

Wilsbekwaamheid en euthanasie. Prof.dr. Guy Widdershoven, afdeling Metamedica, VUmc

Wilsbekwaamheid en euthanasie. Prof.dr. Guy Widdershoven, afdeling Metamedica, VUmc Prof.dr. Guy Widdershoven, afdeling Metamedica, VUmc Opzet Medische macht en medische ethiek Twee opvattingen van autonomie Verschillende benaderingen van wilsbekwaamheid Geen andere redelijke oplossing

Nadere informatie

Ruimte en grenzen bij euthanasie. Eric van Wijlick beleidsadviseur

Ruimte en grenzen bij euthanasie. Eric van Wijlick beleidsadviseur Ruimte en grenzen bij euthanasie Eric van Wijlick beleidsadviseur Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding (1) Hoofdstuk II Zorgvuldigheidseisen Artikel 2 1. De zorgvuldigheidseisen,

Nadere informatie

Voltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE

Voltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE Voltooid Leven Nu doorpakken. Robert Schurink Directeur NVVE Inleiding NVVE bestaat sinds 1973 en had als doel de legalisering van euthanasie NVVE heeft in 2003 doelstelling verbreed en het brede palet

Nadere informatie

Informatie over euthanasie

Informatie over euthanasie Informatie over euthanasie Inleiding Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken. Wat u van euthanasie vindt, hangt onder meer af van uw (religieuze) achtergrond, opvoeding,

Nadere informatie

Medische ethiek. Prof.dr. H.A.M.J. ten Have Prof.dr. R.H.J. ter Meulen Prof.dr. E. van Leeuwen

Medische ethiek. Prof.dr. H.A.M.J. ten Have Prof.dr. R.H.J. ter Meulen Prof.dr. E. van Leeuwen Medische ethiek Medische ethiek Prof.dr. H.A.M.J. ten Have Prof.dr. R.H.J. ter Meulen Prof.dr. E. van Leeuwen Bohn Stafleu Van Loghum Houten 2003 IV 2006 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

Medische ethiek. H.A.M.J. ten Have R.H.J. ter Meulen E. van Leeuwen. Derde, herziene druk

Medische ethiek. H.A.M.J. ten Have R.H.J. ter Meulen E. van Leeuwen. Derde, herziene druk Medische ethiek Medische ethiek Medische ethiek H.A.M.J. ten Have R.H.J. ter Meulen E. van Leeuwen Derde, herziene druk Bohn Stafleu van Loghum Houten 2009 2009 Bohn Stafleu van Loghum, onderdeel van Springer

Nadere informatie

dasfwefsdfwefwef Euthanasie

dasfwefsdfwefwef Euthanasie Euthanasie Inleiding Euthanasie, ofwel een verzoek om het leven te beëindigen, is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken. U heeft aangegeven dat u met de afweging tot een dergelijke

Nadere informatie

Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 4

Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 4 Samenvatting Levensbeschouwing Hoofdstuk 4 Samenvatting door A. 1138 woorden 2 jaar geleden 0 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Levensbeschouwing hoofdstuk 4 Paragraaf 3 Zelfbeschikking: het beschikken

Nadere informatie

BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN

BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN BESLISSEN RONDOM HET EINDE VAN HET LEVEN Palliatieve sedatie, morfine en euthanasie in de praktijk; enkele juridische aspecten, waaronder de tuchtrechtelijke Begrippenkader palliatieve sedatie euthanasie

Nadere informatie

Robert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep

Robert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep Robert Meijburg, VSggz & opleider Parnassia Groep (potentiele) belangenverstrengeling Geen Voor deze bijeenkomst mogelijk relevante relaties met bedrijven Nee Sponsoring/ onderzoeksgeld Honorarium Aandeelhouder

Nadere informatie

Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Artsenversie

Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Artsenversie Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek Artsenversie Waarom nadenken en praten over het levenseinde? Misschien denkt uw patiënt wel eens na over zijn levenseinde. In dat laatste deel van zijn leven

Nadere informatie

IN DE GEZONDHEIDSZORG

IN DE GEZONDHEIDSZORG BASISBOEK ETHIEK & RECHT IN DE GEZONDHEIDSZORG JOHAN LEGEMAATE & GUY WIDDERSHOVEN [ REDACTIE] B O OM Inhoud Voorwoord 11 1 Een inleiding over de ethiek Guy Widdershoven 1.1 Inleiding 15 1.2 Betekenis van

Nadere informatie

Een moeilijke beslissing en dat moet het ook blijven. Paul Schnabel Universiteit Utrecht 22 november 2017, KNMG/SCEN

Een moeilijke beslissing en dat moet het ook blijven. Paul Schnabel Universiteit Utrecht 22 november 2017, KNMG/SCEN Een moeilijke beslissing en dat moet het ook blijven Paul Schnabel Universiteit Utrecht 22 november 2017, KNMG/SCEN Wet Toetsing Levensbeëindiging op Verzoek Arts: overtuiging vrijwillig en weloverwogen

Nadere informatie

Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation.

Cover Page. The handle  holds various files of this Leiden University dissertation. Cover Page The handle http://hdl.handle.net/1887/29740 holds various files of this Leiden University dissertation. Author: Booij, Suzanne José Title: Wishes for the end of life in Huntington's Disease.

Nadere informatie

WAT PLAN JE ZOAL IN JE LEVEN?

WAT PLAN JE ZOAL IN JE LEVEN? CONCRETE ZORGPLANNING WAT PLAN JE ZOAL IN JE LEVEN? 1 ZORGZAME ZORG OP MEERDERE DOMEINEN OMTRENT MEDISCHE ZORGEN 3 OMTRENT HET BLIJVEN WONEN ALS JE EEN DAGJE OUDER WORDT DE KINDEREN NIET KORTBIJ WONEN

Nadere informatie

Is de nieuwe eed wel modern genoeg?

Is de nieuwe eed wel modern genoeg? s. j. m at t h i j s e n Is de nieuwe eed wel modern genoeg? Inleiding Het Nederlands Artsenverbond juicht het initiatief, dat de Commissie Herziening Artseneed heeft genomen om de formulering van de artseneed

Nadere informatie

CENTRUM VOOR BIO-MEDISCHE ETHIEK EN RECHT

CENTRUM VOOR BIO-MEDISCHE ETHIEK EN RECHT CENTRUM VOOR BIO-MEDISCHE ETHIEK EN RECHT TRANSPARANTIE EN CONTROLE INZAKE EUTHANASIE In de Belgische senaat worden op dit ogenblik verschillende voorstellen besproken inzake de wenselijkheid van een wettelijke

Nadere informatie

Euthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet.

Euthanasie en hulp bij zelfdoding vallen beiden onder de euthanasiewet. 00 Euthanasie 1 Inleiding Euthanasie of actieve levensbeëindiging is in dit ziekenhuis bespreekbaar en wordt serieus benaderd. Euthanasie is een onderwerp waar mensen heel verschillend over kunnen denken.

Nadere informatie

Goed verplegen. Kernelementen van een verpleegkundige beroepsethiek. Een voorstel. Oostende 19 maart 2018

Goed verplegen. Kernelementen van een verpleegkundige beroepsethiek. Een voorstel. Oostende 19 maart 2018 Goed verplegen Kernelementen van een verpleegkundige beroepsethiek. Een voorstel. Oostende 19 maart 2018 Uitgangspunten en overwegingen Definities ethiek: 1. Systematische reflectie op waarden en normen

Nadere informatie

Evolutie en kenmerken van euthanasie sedert de implementatie van de euthanasiewet in 2002. Prof dr Luc Deliens

Evolutie en kenmerken van euthanasie sedert de implementatie van de euthanasiewet in 2002. Prof dr Luc Deliens Evolutie en kenmerken van euthanasie sedert de implementatie van de euthanasiewet in 2002 Prof dr Luc Deliens Onderzoeksgroep Zorg rond het Levenseinde Acknowledgement VUB-UGent Onderzoeksgroep Zorg rond

Nadere informatie

*Het betreft hier twee afzonderlijke meldingen, die apart door de commissie zijn beoordeeld. Beide oordelen worden hier weergegeven.

*Het betreft hier twee afzonderlijke meldingen, die apart door de commissie zijn beoordeeld. Beide oordelen worden hier weergegeven. Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Twee echtgenoten verzochten om gelijktijdige levensbeëindiging. Patiënte, een vrouw van 60-70 jaar, had een sigmoidcarcinoom. Zij leed onder meer onder heftige buikkrampen,

Nadere informatie

Conclusies, aanbevelingen en vervolgstappen

Conclusies, aanbevelingen en vervolgstappen De rol van de arts bij het zelfgekozen levenseinde 39 5 Conclusies, aanbevelingen en vervolgstappen In dit hoofdstuk wordt puntsgewijs een opsomming gegeven van de conclusies over de rol, de verantwoordelijkheden,

Nadere informatie

Euthanasie en dementie. Prof dr JJM van Delden Julius Centrum, UMC Utrecht

Euthanasie en dementie. Prof dr JJM van Delden Julius Centrum, UMC Utrecht Euthanasie en dementie Prof dr JJM van Delden Julius Centrum, UMC Utrecht Verschillende situaties Vroege vorm: Patiënt weet dat hij dement wordt (is?) Maar is nog wilsbekwaam Lijdt aan vooruitzicht verder

Nadere informatie

Algemeen. Euthanasie.

Algemeen. Euthanasie. Algemeen Euthanasie www.catharinaziekenhuis.nl Patiëntenvoorlichting: patienten.voorlichting@catharinaziekenhuis.nl ALG051 / Euthanasie / 09-11-2018 2 Euthanasie Artsen kunnen in bijzondere omstandigheden

Nadere informatie

Beslissingen en zorg rond het levenseinde. Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman

Beslissingen en zorg rond het levenseinde. Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman Beslissingen en zorg rond het levenseinde Manda Westeneng Merie Bruins & Alette Zeeman Opening Psalm 4:9 In vrede leg ik mij neer En meteen slaap ik in, Want U, HEER, laat mij veilig wonen In een vertrouwd

Nadere informatie

CAT B / Cursusafhankelijke toets

CAT B / Cursusafhankelijke toets Oefentoets CAT B1.2.4 0809 / Cursusafhankelijke toets Cursus B1.2 4 0708 het verhaal van de patiënt Cursuscoördinator dr. A.K. Oderwald 4 Opdrachten, gesloten boek, open vragen, MET antwoord aanwijzingen

Nadere informatie

Handboek Gezondheidsrecht

Handboek Gezondheidsrecht Prof.dr. H.J.J. Leenen Handboek Gezondheidsrecht Deel i Rechten van mensen in de gezondheidszorg Vierde druk Bewerkt door prof.dr. H.J.J. Leenen en prof.mr. J.K.M. Gevers Bohn Stafleu Van Loghum Houten/Diegem,

Nadere informatie

Euthanasie: vragen en antwoorden. De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de praktijk

Euthanasie: vragen en antwoorden. De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de praktijk Euthanasie: vragen en antwoorden De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding in de praktijk INHOUD VRAGEN: 1. Waarom een euthanasiewet? 2. Worden artsen in Nederland voor euthanasie

Nadere informatie

Ga de dialoog aan, Distelmans!

Ga de dialoog aan, Distelmans! Ga de dialoog aan, Distelmans! Dr. An Haekens is hoofdarts Alexianen Zorggroep Tienen. 14 december 2015 1 shares Wim Distelmans Eric de Mildt 1 De voorbije week is er heel wat inkt gevloeid over euthanasie

Nadere informatie

Hulp bij zelfdoding. Informatie voor cliënten en hun familie/naasten

Hulp bij zelfdoding. Informatie voor cliënten en hun familie/naasten Hulp bij zelfdoding Informatie voor cliënten en hun familie/naasten Hulp bij zelfdoding GGz Breburg heeft in 2013 een Handreiking hulp bij zelfdoding vastgesteld. De handreiking is bedoeld voor de hulpverleners

Nadere informatie

Praktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie

Praktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie Praktische opdracht Maatschappijleer Euthanasie Praktische-opdracht door K. 1845 woorden 5 januari 2015 8,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Maatschappijleer Thema's maatschappijleer Inleiding: Ik zag een

Nadere informatie

Menselijke waardigheid in het rapport van de cie Schnabel

Menselijke waardigheid in het rapport van de cie Schnabel Menselijke waardigheid in het rapport van de cie Schnabel Amersfoort, 25 november 2016 Martin Buijsen Hoogleraar Gezondheidsrecht buijsen@bmg.eur.nl Inhoud Commissie Schnabel Het juridische deelonderzoek

Nadere informatie

Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie

Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie FOD Volksgezondheid Brussel, 14 december 2017 Euthanasie bij psychisch lijden: Een ethische visie Axel Liégeois KU Leuven Broeders van Liefde Inclusie psychisch lijden Inclusie psychisch lijden in euthanasiewet

Nadere informatie

Medisch ethicus Katja ten Cate deed onderzoek naar euthanasie: Een arts zei: het voelt een beetje laf

Medisch ethicus Katja ten Cate deed onderzoek naar euthanasie: Een arts zei: het voelt een beetje laf Medisch ethicus Katja ten Cate deed onderzoek naar euthanasie: Een arts zei: het voelt een beetje laf Voor mij hoeft het niet meer, ik wil dood. Bij dat verzoek van patiënten komen artsen voor enorme morele

Nadere informatie

Folder Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland

Folder Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland Folder Steun en Consultatie bij Euthanasie in Nederland Landelijke richtlijn, Versie: 1.0 Laatst gewijzigd : 01-01-2007 Methodiek: Consensus based Verantwoording: KNMG Inhoudsopgave Folder SCEN...1...3

Nadere informatie

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814.

Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. STAATSCOURANT Officiële uitgave van het Koninkrijk der Nederlanden sinds 1814. Nr. 69445 1 december 2017 Aanwijzing vervolgingsbeslissing inzake late zwangerschapsafbreking en levensbeëindiging bij pasgeborenen

Nadere informatie

Richtlijn Forensische Geneeskunde Euthanasie en hulp bij zelfdoding

Richtlijn Forensische Geneeskunde Euthanasie en hulp bij zelfdoding Richtlijn Forensische Geneeskunde Euthanasie en hulp bij zelfdoding Inhoudsopgave 1. Onderwerp. Doelstelling 3. Toepassingsgebied 4. Uitgangspunten. Achtergrond 6. Werkwijze 7. Verslaglegging 8. Toetsingscommissie

Nadere informatie

Overplaatsen van IC patienten tijdens de behandeling naar een andere IC. Erwin J.O. Kompanje Erasmus MC Rotterdam, Intensive Care

Overplaatsen van IC patienten tijdens de behandeling naar een andere IC. Erwin J.O. Kompanje Erasmus MC Rotterdam, Intensive Care Overplaatsen van IC patienten tijdens de behandeling naar een andere IC Erwin J.O. Kompanje Erasmus MC Rotterdam, Intensive Care Essentie van het probleem 1. Tekort aan IC bedden voor de behandeling van

Nadere informatie

Keuzes rond het levenseinde. Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN

Keuzes rond het levenseinde. Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN Keuzes rond het levenseinde Miep de Putter Annemieke Delhaas Petra Blommendaal PTMN Palliatieteam midden nederland 24 uur/7 dagen per week telefonisch bereikbaar voor hulpverleners Allerlei disciplines

Nadere informatie

Geschiedenis commissies medische ethiek. Gelijklopend met de bio-ethische beweging in het algemeen

Geschiedenis commissies medische ethiek. Gelijklopend met de bio-ethische beweging in het algemeen Geschiedenis commissies medische ethiek Gelijklopend met de bio-ethische beweging in het algemeen Medisch-technologische vooruitgang Economische impact van gezondheidszorg Integriteit en waardigheid van

Nadere informatie

Het levenseinde teruggeven aan de mensen

Het levenseinde teruggeven aan de mensen Het levenseinde teruggeven aan de mensen Manu Keirse Hoogleraar, Faculteit der Geneeskunde KU Leuven Ondervoorzitter Federatie Palliatieve Zorg Vlaanderen Sterven is zo oud als de mensheid Het levenseinde

Nadere informatie

Filmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie

Filmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie Filmverslag Levensbeschouwing De vijf grote geloven en euthenasie Filmverslag door R. 1725 woorden 21 januari 2015 8,5 3 keer beoordeeld Vak Methode Levensbeschouwing Zin in zin Hoe kijken de vijf grote

Nadere informatie

SAMENVATTING INTRODUCTIE

SAMENVATTING INTRODUCTIE SAMENVATTING INTRODUCTIE Zorg rond het levenseinde Wanneer patiënten en hun familie worden geconfronteerd met een levensbedreigende aandoening wordt verbetering van de kwaliteit van leven van de patiënt

Nadere informatie

Voorafgaande zorgplanning en omgaan met het levenseinde informatie voor patiënten

Voorafgaande zorgplanning en omgaan met het levenseinde informatie voor patiënten Voorafgaande zorgplanning en omgaan met het levenseinde informatie voor patiënten 2 Wilsverklaring en levenseinde Stilstaan bij je levenseinde is nooit gemakkelijk. Toch kan het zinvol zijn erover na te

Nadere informatie

Euthanasie en hulp bij zelfdoding. Folder voor cliënten en hun familie/naasten

Euthanasie en hulp bij zelfdoding. Folder voor cliënten en hun familie/naasten Euthanasie en hulp bij zelfdoding Folder voor cliënten en hun familie/naasten Euthanasie, ofwel de keuze om het leven te beëindigen, is misschien wel de meest ingrijpende keuze die mensen kunnen maken.

Nadere informatie

Wils(on)bekwaamheid. Belangenbehartiging en eigen keuzen. Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg DONDERDAG 12 APRIL 2019

Wils(on)bekwaamheid. Belangenbehartiging en eigen keuzen. Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg DONDERDAG 12 APRIL 2019 Wils(on)bekwaamheid Belangenbehartiging en eigen keuzen Dr. Dorothea Touwen Ethiek en Recht van de Gezondheidszorg DONDERDAG 12 APRIL 2019 Perspectief: wie ben ik? Docent en onderzoeker medische ethiek

Nadere informatie

Zorg om de zorg. Menselijke maat in de gezondheidszorg

Zorg om de zorg. Menselijke maat in de gezondheidszorg Zorg om de zorg Menselijke maat in de gezondheidszorg Prof.dr. Chris Gastmans Prof.dr. Gerrit Glas Prof.dr. Annelies van Heijst Prof.dr. Eduard Kimman sj Dr. Carlo Leget Prof.dr. Ruud ter Meulen (red.)

Nadere informatie

Literatuurlijst Scriptie

Literatuurlijst Scriptie Literatuurlijst Scriptie Admiraal P, Griffiths J. Sterven aan pijnbestrijding. Medisch Contact 2001; 56: 463-466 Biesaart MCIH. De schriftelijke wilsverklaring. In: Legemaate J, Dillmann RJM (red.). Levensbeëindigend

Nadere informatie

Niet-reanimeren verklaring

Niet-reanimeren verklaring Niet-reanimeren verklaring 1 van 4 Niet-reanimeren verklaring Algemene informatie over een wilsverklaring Een wilsverklaring is een document waarin u uw wensen rondom het levenseinde vastlegt. Schriftelijke

Nadere informatie

EUTHANASIE IN DE HUISARTSOPLEIDING

EUTHANASIE IN DE HUISARTSOPLEIDING Afdeling Public Health en 08.03.2006 Eerstelijnsgeneeskunde LUMC EUTHANASIE IN DE HUISARTSOPLEIDING Inleiding In deze notitie wordt een positiebepaling van euthanasie in de huisartsopleiding geschetst

Nadere informatie

De terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007

De terminale patiënt: Inleiding. Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 De terminale patiënt: Inleiding Prof Dr Nele Van Den Noortgate Universitair Ziekenhuis Gent PUO VZA 6 november 2007 Medische beslissingen bij levenseinde Type of deaths 1998 % of all death 2001 Intention

Nadere informatie

OORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de Regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek

OORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de Regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek Oordeel: zorgvuldig Samenvatting: Hoogbejaarde patiënte leed aan dementie en kreeg tegelijkertijd met haar echtgenoot euthanasie. Het lijden stond in een medische context en was uitzichtloos en ondraaglijk.

Nadere informatie

De Euthanasiewet en de initiatieven Levenseindekliniek en Uit Vrije Wil

De Euthanasiewet en de initiatieven Levenseindekliniek en Uit Vrije Wil 1 De Euthanasiewet en de initiatieven Levenseindekliniek en Uit Vrije Wil 1. Inleiding De Wet toetsing levensbeëindiging op verzoek en hulp bij zelfdoding regelt onder welke voorwaarden een arts aan een

Nadere informatie

Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO)

Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) Wet op de Geneeskundige Behandelingsovereenkomst (WGBO) Hieronder vindt u een samenvatting van de inhoud van de WGBO. Voor verdere informatie verwijzen wij u naar het Burgerlijk Wetboek Boek 7: Bijzondere

Nadere informatie

Prof. Chris Gastmans

Prof. Chris Gastmans www.hhzhlier.be 1 h.-hartziekenhuis vzw IS ER NOG PLAATS VOOR EEN NATUURLIJKE, ONTHAASTE DOOD? Prof. Chris Gastmans Ethicus, KU Leuven www.hhzhlier.be 2 Het nieuwe sterven Kort Kwaliteitsvol tot het einde

Nadere informatie

Beslissingen omtrent het levenseinde

Beslissingen omtrent het levenseinde Beslissingen omtrent het levenseinde Heb je er al over nagedacht? Als ik mijn vrouw niet meer herken, wil ik euthanasie (Etienne Vermeersch) Dit is volgens de wet onmogelijk! als ik mijn vrouw niet meer

Nadere informatie

ETHIEK TAKE HOME TOETS

ETHIEK TAKE HOME TOETS ETHIEK TAKE HOME TOETS Naam: Danissa Loocks Studentennummer: 500621916 Groep: LV12-2F1 Datum: 18 Januari 2013 Blok naam: 2.2 Naam opleiding : HBO- V Hoge School van Amsterdam Naam docent: Paul Vleugels

Nadere informatie

Voltooid leven, of voltooide geneeskunde?

Voltooid leven, of voltooide geneeskunde? @wilcoachterberg Voltooid leven, of voltooide geneeskunde? Vita Valley, Ede Prof Dr Wilco Achterberg, SO en 1 ste geneeskundige Topaz Hoogleraar ouderengeneeskunde, LUMC PUBLIC HEALTH EN EERSTELIJNS GENEESKUNDE

Nadere informatie

Patrick Cras Hoogleraar neuroloog UZ Antwerpen Voorzitter Ethische Commissie UZA

Patrick Cras Hoogleraar neuroloog UZ Antwerpen Voorzitter Ethische Commissie UZA Patrick Cras Hoogleraar neuroloog UZ Antwerpen Voorzitter Ethische Commissie UZA Verworven wilsonbekwaamheid vanuit een medisch perspectief Prof. dr. Patrick Cras Neurologie Universiteit Antwerpen en UZ

Nadere informatie

Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten

Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten Wat maakt een goede arts? Prof. dr. Wim Pinxten Ik zal boven alles voor mijn patiënten zorgen, hun gezondheid bevorderen en hun lijden verlichten. Monty Python s The Meaning of Life, 1983 MEDISCHE PROFESSIONALITEIT?

Nadere informatie

Gedragscode Internationale Samenwerking Gezondheidszorg (ISG) van de

Gedragscode Internationale Samenwerking Gezondheidszorg (ISG) van de Gedragscode Internationale Samenwerking Gezondheidszorg (ISG) van de Nederlandse Vereniging voor Tropische Geneeskunde en Internationale Gezondheidszorg (NVTG) 6 maart 2008 Introductie De voorliggende

Nadere informatie

Beroepscode en tuchtrecht: doorwerking in de praktijk?

Beroepscode en tuchtrecht: doorwerking in de praktijk? Beroepscode en tuchtrecht: doorwerking in de praktijk? Beelden uit Nederland. dr. H. van Dartel Ethicus, (np) verpleegkundige Voormalig voorzitter CE VenVN opzet Achtergrond en inzet van de beroepscode

Nadere informatie

EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk) EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk) EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk)

EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk) EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk) EUTHANASIE EN OUDEREN: dilemma s (in de praktijk) Disclosure belangen Agnes van der Heide Agnes van der Heide Erasmus MC Afd. Maatschappelijke Gezondheidszorg 13 maart 2015 (potentiële) belangenverstrengeling Voor bijeenkomst mogelijk relevante relaties

Nadere informatie

Voltooid leven een debat vol misverstanden

Voltooid leven een debat vol misverstanden Voltooid leven een debat vol misverstanden Gert van Dijk 31 oktober 2017 De huidige euthanasiewet Vrijwillig en weloverwogen verzoek Uitzichtloos en ondraaglijk lijden Geen redelijke andere oplossing Medische

Nadere informatie

Handreiking ethische dilemma s in de zorg voor asielzoekers

Handreiking ethische dilemma s in de zorg voor asielzoekers Handreiking ethische dilemma s in de zorg voor asielzoekers Verantwoording van het onderzoek en Toelichting op de handreiking Literatuurstudie Ethiek en gezondheidszorg voor kwetsbare groepen en asielzoekers

Nadere informatie

Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Publieksversie

Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek. Publieksversie Handreiking schriftelijk euthanasieverzoek Publieksversie Waarom nadenken en praten over uw levenseinde? Misschien denkt u wel eens na over uw levenseinde. In dat laatste deel van uw leven kan uw dokter

Nadere informatie

a c a d i e e m Gids

a c a d i e e m Gids a c a d i e e m levenseinde Gids 2019-2020 Een kennismaking met de Levenseinde Academie Wat is de Levenseinde Academie? De Levenseinde Academie is een kenniscentrum dat informatie en ervaringen deelt

Nadere informatie

KNMG opleiding SCEN-arts

KNMG opleiding SCEN-arts KNMG opleiding SCEN-arts KNMG, SCEN, februari 2017 1 1 Inleiding De KNMG heeft voor artsen die zich willen professionaliseren in het verlenen van steun en het uitvoeren van consultaties bij euthanasie

Nadere informatie

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II

Eindexamen filosofie vwo 2010 - II Opgave 2 Religie in een wetenschappelijk universum 6 maximumscore 4 twee redenen om gevoel niet te volgen met betrekking tot ethiek voor Kant: a) rationaliteit van de categorische imperatief en b) afzien

Nadere informatie

Richtlijn Forensische Geneeskunde Late zwangerschapsafbreking

Richtlijn Forensische Geneeskunde Late zwangerschapsafbreking Richtlijn Forensische Geneeskunde Late zwangerschapsafbreking Inhoudsopgave 1. Onderwerp. Doelstelling 3. Toepassingsgebied 4. Uitgangspunten zorgvuldigheidseisen LZA op maternale indicatie 5. Werkwijze

Nadere informatie

Dilemmamethode. Formuleer het dilemma:

Dilemmamethode. Formuleer het dilemma: Dilemmamethode (zie: Jacques Graste, Omgaan met dilemma s. Een methode voor ethische reflectie hoofdstuk 2 in Henk Manschot en Hans van Dartel In gesprek over goede zorg. Overlegmethoden voor ethiek in

Nadere informatie

OORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de Regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek

OORDEEL. van de Regionale toetsingscommissie euthanasie voor de Regio ( ) betreffende de melding van levensbeëindiging op verzoek Oordeel: Gehandeld overeenkomstig de zorgvuldigheidseisen Samenvatting: Patiënte, een vrouw tussen 90 en 100 jaar, leed aan progressieve geheugen- en oriëntatiestoornissen. Tevens werd een tumor in de

Nadere informatie

Palliatieve zorg: Ethiek

Palliatieve zorg: Ethiek Palliatieve zorg: Ethiek Hogeschool van Amsterdam Naam: Lauri Linn Konter Studentnr: 500642432 Klas: Lv12-2E2 Jaar: 2012-2013 Docent: P. Vleugels Inhoudsopgave Inleiding Blz: 3 Omschrijving praktijksituatie

Nadere informatie

Inleiding Voltooid leven, Ekklesia, Lokhorstkerk, Leiden, 22 maart 2016 Sjef Gevers (emeritus hoogleraar gezondheidsrecht UvA/AMC)

Inleiding Voltooid leven, Ekklesia, Lokhorstkerk, Leiden, 22 maart 2016 Sjef Gevers (emeritus hoogleraar gezondheidsrecht UvA/AMC) Inleiding Voltooid leven, Ekklesia, Lokhorstkerk, Leiden, 22 maart 2016 Sjef Gevers (emeritus hoogleraar gezondheidsrecht UvA/AMC) 1. Iets over mijzelf O.a. als hoogleraar gezondheidsrecht al vele jaren

Nadere informatie

Levenseinde en euthanasie

Levenseinde en euthanasie Levenseinde en euthanasie Een verkenning naar de informatievoorziening over deze onderwerpen en de mening van mantelzorgers over euthanasie bij dementie Oktober 2017 Susanne van den Buuse (Alzheimer Nederland)

Nadere informatie

PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg

PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE. Cor Spreeuwenberg PRAKTISCHE VRAGEN OVER BESLISSINGEN ROND HET LEVENSEINDE Cor Spreeuwenberg HOE KOMT HET DAT OVER DIT SOORT BESLISSINGEN MEER WORDT GESPROKEN DAN VROEGER? vroeger dood door infectieziekten en ongevallen

Nadere informatie

r. j. m. di l l m a n n De legitimatie van medisch handelen en de rol van waardeoordelen

r. j. m. di l l m a n n De legitimatie van medisch handelen en de rol van waardeoordelen r. j. m. di l l m a n n De legitimatie van medisch handelen en de rol van waardeoordelen 24 i n l e i di ng Mevrouw De Vries is tachtig jaar en heeft een ernstige dementie. Zij verblijft inmiddels vijf

Nadere informatie