Integraal Plan Boven-Zeeschelde. Vlaanderen is water. Voor een veelzijdige en evenwichtige Schelde tussen Gent en Rupelmonde.

Transcriptie

1 Vlaanderen is water Vilda - Yves Adams Integraal Plan Boven-Zeeschelde Voor een veelzijdige en evenwichtige Schelde tussen Gent en Rupelmonde Integraal Plan Boven-Zeeschelde 1

2 Integraal Plan richt schijn Het Schelde-estuarium - het deel van de Schelde dat onder invloed staat van de getijden - vervult vele functies. Zo kan het de kracht van stormvloeden temperen en het risico op overstromingen landinwaarts verkleinen. Tegelijk is het een natuurgebied van internationale allure én hangt de welvaart van Vlaanderen en Nederland in grote mate af van de bevaarbaarheid van de Schelde. Binnen het estuarium bleef de Boven-Zeeschelde tot nu toe wat onderbelicht. Met het Integraal Plan voor de Boven-Zeeschelde mikt Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) op een Boven- Zeeschelde die al haar functies op een evenwichtige manier vervult. Noordzee Contact Met vragen kun je terecht bij: ir. Michaël De Beukelaer-Dossche projectleider Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) tel michael.debeukelaer-dossche@wenz.be ing. Stijn Bosmans scheepvaartinspecteur Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) tel stijn.bosmans@wenz.be Colofon Verantwoordelijke uitgever: Waterwegen en Zeekanaal NV Afdeling Zeeschelde ir. Wim Dauwe Lange Kievitstraat bus Antwerpen Redactie en vormgeving: Pantarein in een consortium met IMDC en Technum Druk: Artoos Editie: mei 2015 De uitdagingen voor de Boven-Zeeschelde Het Integraal Plan wil een breed gedragen toekomstvisie voor de Boven-Zeeschelde tot stand brengen, en dat met oog voor alle functies en belanghebbenden. Met welke problemen kampt de rivier en waarom? Hoe kunnen we die problemen aanpakken? En op welke manier verzoenen we veiligheid en natuur met scheepvaart en recreatie? De antwoorden zoekt W&Z samen met tal van partners (zie pagina 12). Zij zullen diepgaande onderzoeken uitvoeren elk in zijn eigen vakgebied om de werking van de Boven-Zeeschelde te doorgronden. Pas dan kan de impact van mogelijke ingrepen correct worden ingeschat. Bij onderzoek naar het Schelde-estuarium lag de nadruk tot nu toe vooral op de Westerschelde en de Beneden-Zeeschelde. Het estuarium vormt echter één onlosmakelijk geheel. De verschillende deelgebieden de Boven- en Beneden-Zeeschelde, de Westerschelde en het ruime mondingsgebied spelen elk een cruciale rol in het complexe samenspel van water, slib en zand. Ook ecologisch zijn ze nauw met elkaar verweven. De Boven-Zeeschelde werd tot nog toe relatief weinig bestudeerd. Daarom maakt Vlaams waterwegbeheerder W&Z nu samen met zijn partners een inhaalbeweging: het Integraal Plan voor de Boven-Zeeschelde. Oostende Wenduine Kanaal Brugge-Oostende Mondingsgebied Westerschelde Beneden-Zeeschelde Boven-Zeeschelde Boud Brugge 2 Integraal Plan Boven-Zeeschelde

3 werpers op Boven-Zeeschelde Brouwersdam Oosterscheldedam Oosterschelde Nederland Westkapelle Middelburg Kanaal door Walcheren Vlissingen Oosterschelde Bergen op Zoom ewijnkanaal Terneuzen Schelde-Rijnkanaal België Antwerpen Albertkanaal Kanaal Gent-Brugge Kanaal Gent-Terneuzen Durme Temse Rupel Grote Nete Ringvaart Gent Gent Dendermonde Mechelen Dender Zeekanaal Brussel-Schelde Kanaal Leuven-Dijle Over welk gebied gaat het? Het Schelde-estuarium omvat het ruime mondingsgebied van Wenduine in Vlaanderen tot Westkapelle in Nederland, de Westerschelde en de Zeeschelde. Die laatste bestaat op haar beurt uit de Beneden-Zeeschelde (tussen de Nederlandse grens en Hoboken) en de Boven-Zeeschelde (tussen Hoboken en Gent). Brussel Integraal Plan Boven-Zeeschelde 3

4 Evenwichtige ontwikkeling voor een veelzijdige rivier Met het Integraal Plan voor de Boven-Zeeschelde onderzoeken W&Z en haar partners hoe ze de veelzijdigheid van de rivier ten volle kunnen uitspelen. Dit deel van de Schelde moet veilig, natuurlijk en bevaarbaar blijven, en tegelijk kansen bieden voor recreatie. Omdat maatregelen voor de ene functie onvermijdelijk gevolgen hebben voor de andere, brengt het Integraal Plan ze allemaal in rekening. Veiligheid De getijden van de Noordzee zijn tot ver landinwaarts te voelen in de Schelde en haar zijrivieren. Bij een stormvloed een combinatie van springtij en een noordwesterstorm wordt een grote hoeveelheid water de Schelde ingestuwd. Naarmate dat water stroomopwaarts vordert, moet het tussen steeds nauwere dijken stromen, waardoor de waterstand landinwaarts gevaarlijk hoog kan oplopen. Bovendien is de Schelde in de loop der jaren steeds dieper geworden. Vloedgolven stromen de rivier daardoor nog sneller in. In 1977 lanceerde de overheid het Sigmaplan. Dat moet Vlaanderen vrijwaren voor zware overstromingen zoals in 1953 en Voor het Sigmaplan worden dijken lokaal verhoogd, en worden overstromingsgebieden aangelegd langs de Schelde en haar zijrivieren. Zulke gebieden kunnen rivierwater veilig bergen als het waterpeil te hoog oploopt. Ook langs de Boven-Zeeschelde liggen heel wat Sigmaprojecten. Sommige zijn al voltooid, de uitvoering van andere wordt volop voorbereid. De overstromingsgebieden die al in werking traden, toonden hun nut en goede werking al ruimschoots aan tijdens extreme weeromstandigheden. Mocht uit de onderzoeken van het Integraal Plan blijken dat er toch nood is aan bijkomende maatregelen, kunnen die de ingrepen van het Sigmaplan aanvullen. Natuurlijkheid Het Schelde-estuarium is een van de laatste natuurlijke riviermondingen van West-Europa. Door het complexe samenspel van zand, slib, eb en vloed ontstond er getijdennatuur. Dat natuurtype herbergt heel wat planten en dieren en is bijzonder zeldzaam, vooral door de combinatie van zout zeewater en zoet rivierwater. Van de 600 hectare zoetwaterschorren die Europa momenteel nog telt, ligt maar liefst 380 hectare langs de Schelde en haar zijrivieren. De Schelde is dan ook van internationaal belang voor allerlei vogelsoorten. Grote delen van de Scheldemonding zijn aangeduid als Natura 2000-gebied. Met Elisabeth Verwaest 4 Integraal Plan Boven-Zeeschelde

5 dat Europese netwerk willen de lidstaten waardevolle plantenen diersoorten beter beschermen. Het ecosysteem van de Schelde staat echter onder druk. In vergelijkbare getijdenrivieren als de Loire (Frankrijk) en de Eems (Duitsland) vond een systeemomslag plaats naar een zogeheten hypertroebele rivier. Er was zoveel slib aanwezig in het water dat er geen zonlicht meer kon doordringen, waardoor algen niet meer konden groeien en een tekort aan zuurstof ontstond. De Loire en Eems werden dus onleefbaar voor planten, vissen en andere dieren. Momenteel weten we nog niet genoeg over de oorzaken van zo n systeemomslag en kunnen we moeilijk inschatten hoe groot de kans is dat er zich een voordoet in het Scheldeestuarium. Daarom moeten we bestuderen hoe het risico op een omslag kan worden ingeperkt. In het Integraal Plan voor de Boven-Zeeschelde krijgt het onderzoek naar het slib- en zandtransport en de groeiende getijslag (het verschil tussen de hoog- en laagwaterstand) prioriteit. Deze twee tendensen spelen wellicht een grote rol bij een systeemomslag. Bevaarbaarheid De Schelde is een van de drukst bevaren rivieren van Europa. De Europese Unie wil haar waterwegennetwerk bovendien verder opwaarderen tot duurzaam alternatief voor vervuilend wegtransport. De toekomstige verbinding tussen de Seine en de Schelde zal echter leiden tot extra scheepvaart tussen Frankrijk en Vlaanderen, met vooral meer binnenvaartschepen. Grotere schepen moeten vandaag nog van Gent naar Antwerpen varen via het Kanaal Gent-Terneuzen en de Westerschelde. Maar die route wordt gebruikt door zowel binnen- als zeeschepen, wat kan leiden tot incidenten. Bovendien is dit traject minder toegankelijk bij stormweer. De verbinding via de Boven-Zeeschelde zou een korter en veiliger alternatief zijn voor schepen tot klasse Va, met een laadvermogen tot 2250 ton. Het Integraal Plan wil dit deel van de Schelde overal diep genoeg en vlot bevaarbaar maken voor klasse Va-schepen. In haar Haalbaarheidsstudie van 2013 onderzocht W&Z de opwaardering van de Boven-Zeeschelde als vaarweg al. De huidige loop zou behouden blijven, met lokale verbredingen van de vaarweg aan de nijpendste knelpunten. Dat zou de rivier ook veiliger maken voor kleinere schepen van klasse IV (met een laadvermogen tot 1350 ton) of lager. De studies van het Integraal Plan bouwen voort op de conclusies van de Haalbaarheidsstudie, maar brengen betere bevaarbaarheid in evenwicht met de andere functies van de rivier. Toerisme en recreatie Het Scheldelandschap is een heerlijke plek om te wandelen, te fietsen, te vissen, te varen of rustig tot jezelf te komen. Langs de getijdengebieden worden dan ook volop nieuwe fiets- en wandelroutes aangelegd. Zo bieden de Schelde en haar zijrivieren duizenden Vlamingen gezonde ontspanning. Lichaamsbeweging in een natuurlijke omgeving komt de fysieke en mentale gezondheid van mensen ten goede en maakt hen beter bestand tegen stress. Bovendien is ook de lokale economie erbij gebaat: denk maar aan horecazaken of fietsverhuur langs de jaagpaden, of boottochten op de rivieren. Integraal Plan Boven-Zeeschelde 5

6 Elisabeth Verwaest 6 Integraal Plan Boven-Zeeschelde

7 Naar een gestructureerd en milieuvriendelijk onderhoud van de vaargeul Het onderzoek voor het Integraal Plan wordt nog volop gevoerd, maar eerder rondde W&Z haar studies voor het duurzaam beheerplan al af. Dat moet de Boven-Zeeschelde vlot bevaarbaar houden met zo min mogelijk hinder voor waardevolle natuur. Voor het plan moeten nog enkele wettelijke procedures worden doorlopen. Tot nu toe vonden onderhoudsbaggerwerken pas plaats als W&Z of schippers lokale ondieptes hadden vastgesteld. Soms was dan niet zeker hoe diep of hoeveel er moest worden gebaggerd, en wanneer er opnieuw een ingreep nodig zou zijn. Vaak kwamen de ingrepen dus te laat. Het duurzaam beheerplan voor de Boven-Zeeschelde moet meer lijn brengen in de onderhoudsbaggerwerken, en ze beter afstemmen op de recentste inzichten rond getijdennatuur en binnenvaart. Met het duurzaam beheerplan stippelde W&Z de onderhoudsbaggerwerken uit voor de volgende twintig jaar. Experten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek hielpen bij de opmaak van het duurzaam beheerplan. Op die manier garanderen we de ontwikkeling en instandhouding van de slikken en schorren langs de Boven-Zeeschelde. Voordien werd met zulke getijdennatuur minder rekening gehouden. Het duurzaam beheerplan vormt een eerste stap in het samengaan van scheepvaart met natuurdoelen. Het Integraal Plan is de tweede stap. Verder bekijkt het duurzaam beheerplan hoe de onderhoudsbaggerwerken kunnen worden geoptimaliseerd, bijvoorbeeld door zandwinning en onderhoudsbaggerwerken met elkaar te combineren. Integraal Plan Boven-Zeeschelde 7

8 Het Schelde-estuarium: bestand tegen de uitdagingen van morgen Vlaanderen en Nederland zetten zich samen in voor het behoud van een duurzaam Schelde-estuarium. Die samenwerking werd formeel bezegeld in de Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie (VNSC). Het estuarium kampt met grote uitdagingen meestal een combinatie van natuurlijke processen en menselijke ingrepen die op termijn alle functies van de rivier onder druk zetten. Klimaatverandering en zeespiegelstijging De kans op wateroverlast in bewoonde gebieden langs het Schelde-estuarium is nu al reëel. Vooral stroomopwaarts kunnen problemen ontstaan door een combinatie van stormtij en grote hoeveelheden neerslag die moeten worden afgevoerd. De Schelde en haar zijrivieren verloren door inpolderingen en rechttrekkingen heel wat ruimte om overvloedig water te bergen bij extreme weersomstandigheden. Het risico zal in de toekomst wellicht alleen maar groter worden. De klimaatverandering doet de zeespiegel stijgen, en zo ook de waterstanden op getijdengebonden rivieren als de Schelde. Bovendien zullen zich steeds vaker extreme weersomstandigheden voordoen. Vlaanderen wapent zich wel al volop tegen het overstromingsgevaar met het Sigmaplan (zie pagina 4). Dat werd in 2005 aangepast aan de recentste wetenschappelijke inzichten. Het houdt nu rekening met de verwachte klimaatverandering en moet in staat zijn om Vlaanderen te beschermen tegen wateroverlast tot het jaar Als er bij het Integraal Plan toch nieuwe inzichten naar voren komen, kunnen bijkomende veiligheidsmaatregelen worden onderzocht. Groeiende getijslag In heel het estuarium groeit de getijslag. Dat is het verschil tussen de hoog- en laagwaterstand. De toegenomen getijslag vormt niet alleen een zware belasting voor de dijken en een reëel risico op overstromingen, maar kan ook het ecologische evenwicht in en rond de rivier verstoren. Het fenomeen wordt onder meer in de hand gewerkt door aanpassingen van de vaargeul in het estuarium, waardoor een vloedgolf vanuit de Noordzee minder weerstand ondervindt. Ook de klimaatverandering speelt in dit proces een cruciale rol. Verzanding De vlotte bevaarbaarheid van de Schelde komt in het gedrang doordat de rivier grote hoeveelheden zand en slib stroomopen stroomafwaarts transporteert. Vaak komen zand en slib in de vaargeulen terecht, wat de scheepvaart er bemoeilijkt. Nochtans is de vlotte bevaarbaarheid van de Schelde bepalend voor de welvaart en werkgelegenheid in Vlaanderen en Nederland. Waterbouwkundig Laboratorium Vilda - Yves Adams De overstromingsgebieden van het Sigmaplan in dit beeld Bergenmeersen verkleinen het risico op wateroverlast. Tussen Gentbrugge en Melle is de Schelde sterk verzand en niet langer veilig bevaarbaar. 8 Integraal Plan Boven-Zeeschelde

9 Vlaanderen en Nederland werken samen aan robuuste rivier In 2005 sloten Vlaanderen en Nederland vier Scheldeverdragen af. De verdragen passen in de Langetermijnvisie (LTV) voor het estuarium. Het doel van de LTV is een multifunctioneel estuarium tegen 2030, waar de mens op een duurzame manier gebruik van kan maken. Tegelijk vergroot de LTV het vertrouwen tussen Vlaanderen en Nederland, die samen streven naar hetzelfde doel. Om hun beleid en beheer rond het Schelde-estuarium op elkaar af te stemmen, richtten Vlaanderen en Nederland de Vlaams-Nederlandse Scheldecommissie (VNSC) op. Om de vijf jaar evalueert de VNSC de voortgang van de Scheldeverdragen. Aangezien de verdragen pas in 2008 van kracht werden, vond de eerste evaluatie plaats in Meteen stelde de VNSC ook een inhoudelijke werkagenda op voor de volgende evaluatieperiode: de Agenda voor de Toekomst (AvdT). Wetenschappers brengen het Schelde-estuarium eerst uitgebreid in beeld. Op basis daarvan zal worden bepaald hoe bewoonde gebieden beter kunnen worden beschermd tegen overstromingen en hoe het ecosysteem van de Schelde kan worden versterkt. Tegelijk moeten de Scheldehavens vlot en veilig bereikbaar blijven. Vilda - Yves Adams Integraal Plan Boven-Zeeschelde 9

10 Grensverleggend onderzoek De partners van het Integraal Plan voeren onderzoeken uit in hun eigen vakgebied. Regelmatig stemmen ze hun onderzoeksresultaten met elkaar af. Zo ontstaat een volledig beeld van de Boven- Zeeschelde, én een gemeenschappelijke visie over welke maatregelen een positief effect zouden hebben op de functies ervan. Met computermodellen doorgronden de onderzoekers de complexe werking van de rivier, bootsen ze terreinomstandigheden na, berekenen ze verschillende scenario s en toetsen ze mogelijke ingrepen af, die ze binnen het Integraal Plan op elkaar afstemmen. Concreet hanteren ze vier modellen, die tegelijk een waardevolle bijdrage leveren aan de Agenda voor de Toekomst (AvdT). 1. WATERBEWEGINGSMODEL Partner Waterbouwkundig Laboratorium (WL) Wat? Het waterbewegingsmodel Scaldis 3D schetst een beter beeld van de wisselwerking tussen de waterbewegingen in en de morfologie van de Boven-Zeeschelde, de Beneden-Zeeschelde, de Westerschelde en zelfs een deel van de Noordzee. Zo zoekt het een antwoord op de vraag waarom de Boven-Zeeschelde sinds 1960 steeds dieper is geworden en waarom de getijslag er alsmaar is toegenomen. Daarnaast berekent het model ook verschillende mogelijke toekomstscenario s. Het houdt rekening met de processen in het hele estuarium, met inbegrip van de zijrivieren Durme, Rupel, Dijle, Zenne en Grote en Kleine Nete en van de projectgebieden van het Sigmaplan. Het Scaldis 3D-model levert de basisgegevens voor de drie andere modellen die voor het Integraal Plan worden gebruikt. 2. SEDIMENTBEWEGINGSMODEL Partner Waterbouwkundig Laboratorium (WL) Wat? Het transport van slib en zand oefent een sterke invloed uit op de Schelde. Het nieuwe sedimentbewegingsmodel onderzoekt dit verschijnsel voor verschillende soorten sedimenten. Dat is belangrijk, omdat in het Scheldewater en op de bedding van het Schelde-estuarium ruwweg twee soorten sediment voorkomen: enerzijds kleiachtig sediment of slib, anderzijds zandig sediment. Met dit model en de bijkomende expertise van het studiebureau IMDC kunnen we bovendien inschatten en analyseren hoe groot de kans is op een systeemomslag in het Schelde-estuarium (zie pagina 5). Elisabeth Verwaest Getijdennatuur herbergt minuscule, maar bijzonder waardevolle organismen. 10 Integraal Plan Boven-Zeeschelde

11 Elisabeth Verwaest De steilheid van oevers bepaalt hoeveel slikken en schorren er zich ontwikkelen. 3. ECOSYSTEEMMODEL Partner Universiteit Antwerpen (UA) Wat? Het ecosysteemmodel moet voorspellen welke impact mogelijke ingrepen aan de Boven-Zeeschelde zouden hebben op minuscule organismen zoals kiezelwieren. Die liggen aan de basis van het hele ecosysteem en zijn dus van enorm belang voor de biodiversiteit in de Schelde. Vooral aanpassingen aan ondiepe zones zouden een negatieve invloed kunnen hebben. Het model berekent onder meer het effect van troebel rivierwater op het ecosysteem. Bovendien brengt het in rekening welke positieve gevolgen de projectgebieden van het Sigmaplan op dat ecosysteem hebben. Gebieden met getijdennatuur herbergen immers heel wat kiezelwieren. 4. MODELLEN GROTERE ORGANISMEN EN HUN LEEFGEBIEDEN Partner Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) Wat? De getijdennatuur van de Schelde is een ideaal leefgebied voor tal van vissen en vogels. Het INBO wil de kwaliteit van hun leefgebied in en rond de Schelde analyseren. Het kijkt bijvoorbeeld naar de steilheid van oevers: die is bepalend voor de hoeveelheid en de kwaliteit van de slikken en schorren die zich erop ontwikkelen. Voor het Integraal Plan streven we naar een hellingsgraad die optimaal is voor de ontwikkeling van getijdennatuur. Zo kan de draagkracht van het ecosysteem worden vergroot, en kunnen de vis- en vogelpopulaties er aangroeien. Integraal Plan Boven-Zeeschelde 11

12 Wie werkt er mee aan het Integraal Plan? Met het Integraal Plan stelt Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) zich ambitieuze doelen. Die allemaal tegelijk verwezenlijken is allerminst een sinecure. Er is nood aan een grote hoeveelheid kennis van uiteenlopende domeinen. Daarom doet W&Z voor het Integraal Plan een beroep op de expertise van enkele gerenommeerde onderzoeksinstellingen. Waterwegen en Zeekanaal NV (W&Z) W&Z beheert de waterwegen in het westen en centrum van Vlaanderen, en een groot deel van de gronden erlangs. Het dichte Vlaamse waterwegennet wil W&Z uitspelen als landschappelijke, economische en recreatieve troef. Daarbij stimuleert het een multifunctioneel gebruik, en dat met oog voor alle belanghebbenden. Waterbouwkundig Laboratorium (WL) Het WL is een afdeling van de Technisch Ondersteunende Diensten van het departement Mobiliteit en Openbare Werken van de Vlaamse overheid. Als expertisecentrum doet het WL onderzoek naar de effecten van water in beweging. Vooral de invloed van de natuur en menselijke activiteiten op watersystemen krijgt aandacht, en de gevolgen daarvan voor scheepvaart en watergebonden infrastructuur. Universiteit Antwerpen (UA) Met haar onderzoek, onderwijs en dienstverlening ontwikkelt en verspreidt de UA wetenschappelijke kennis. Daarbij streeft ze naar internationale excellentie. Bovendien zet de UA zich in voor de vooruitgang van haar stad en de ruimere regio. De Schelde en haar estuarium vervullen daarin een toonaangevende rol. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) Als Vlaams onderzoeks- en kenniscentrum voor natuur en het duurzame beheer en gebruik ervan, levert het INBO kennis aan al wie het natuurbeleid voorbereidt, uitvoert of erin geïnteresseerd is. Zo is het INBO in Vlaanderen het eerste aanspreekpunt om beleid te ondersteunen met onderzoek rond biodiversiteit. Door tegelijk te overleggen met tal van maatschappelijke spelers draagt het INBO bij aan de meer duurzame samenleving van de toekomst. IMDC en Technum De studiebureaus IMDC en Technum werden door W&Z aangesteld om de opmaak van het Integraal Plan te begeleiden. IMDC heeft ruime ervaring met estuaria, met de Schelde zelf en met binnenvaart. IMDC coördineert zowel het voorbereidende wetenschappelijke onderzoek als de eigenlijke opmaak van het Integraal Plan. Ook Technum deed al waardevolle ervaring op met de Schelde door de belangrijke rol die het speelde bij het geactualiseerde Sigmaplan. Bij het Integraal Plan voor de Boven-Zeeschelde staat Technum in voor de begeleiding van de formele procedures. Werkgroep internationale experten (Egipus) Aan het Integraal Plan werken ook onafhankelijke internationale experten mee. Zij werden gekozen om hun vakkennis. Ze verenigen zich in de werkgroep Egipus, een overlegplatform waar de experten de voortgang van het Integraal Plan met elkaar bespreken. De experten evalueren de inzichten en mogelijke maatregelen, en denken samen met het projectteam na over hoe het Integraal Plan nog beter kan. Stuurgroep en Klankbordgroep Om het Integraal Plan in goede banen te leiden en het een breed draagvlak te geven, zullen ook een Stuurgroep en Klankbordgroep worden opgericht. In de Stuurgroep zetelen vertegenwoordigers van de betrokken Vlaamse overheidsinstellingen; de Klankbordgroep verenigt vertegenwoordigers van het maatschappelijke middenveld. Samen met de hierboven vermelde andere partners zullen zij de vlotte uitwerking van het Integraal Plan begeleiden. 12 Integraal Plan Boven-Zeeschelde