Jaaroverzicht 2015 Verantwoord Beleggen

Transcriptie

1 Jaaroverzicht 2015 Verantwoord Beleggen

2 Colofon 2 Colofon ESG Council Erik Luttenberg (Chairman) Marieke de Leede Lars Dijkstra Almar Rietberg Theo Nijssen Karen McGrath Adviseur ESG Council Harry Hummels (ECCE) Sander Boleij (Van Lanschot) Richard Martens (Van Lanschot) Valeria Dinershteyn (KCM) Locatie Kempen & Co N.V. Beethovenstraat WZ Amsterdam Contactgegevens Marieke de Leede 0031 (0) Marieke.deLeede@kempen.nl

3 Inhoudsopgave 3 Inhoudsopgave Colofon 2 Managementsamenvatting 4 Trends & ontwikkelingen 5 Organisatorische ontwikkelingen 8 Verantwoord beleggingsbeleid 9 Screening 11 Duurzame beleggingsoplossingen 13 Engagement 15 Lange termijn betrokken aandeelhouderschap 19 Uitsluitingen 20 Stemmen 21 Vooruitzicht

4 Managementsamenvatting 4 Managementsamenvatting Als verantwoorde vermogensbeheerder gebruikt Kempen Capital Management (KCM) haar invloed om positieve maatschappelijke verandering te bewerkstelligen. Binnen KCM geloven we in een geïntegreerde aanpak, waar ESG criteria een vast onderdeel van het beleggingsproces zijn. ESG staat voor environmental, social en governance. Via engagement spreken wij ondernemingen en fondsmanagers aan om op een verantwoorde manier te ondernemen. Ook met onze klanten gaan wij in dialoog over de mogelijkheden van verantwoord beleggen. Op deze manier stimuleren we onze stakeholders om het kapitaal dat ze beheren in de juiste ondernemingen te beleggen. Wij geloven dat verantwoord beleggen bijdraagt aan lange termijn waardecreatie voor alle betrokken stakeholders. Ondernemingen die rekening houden met materiële duurzaamheidsthema s zullen op lange termijn ook betere financiële resultaten laten zien was voor KCM een belangrijk jaar voor de verdere integratie van verantwoord beleggen. We hebben een nieuwe ESG researchprovider geselecteerd en gedurende het jaar is de informatie van MSCI ESG Research geïmplementeerd in de beleggingsprocessen van de verschillende beleggingsteams. Ook is verantwoord beleggen volledig geïntegreerd in de selectie en monitoring van externe fondsmanagers. Gedurende 2015 hebben we wederom veel aandacht besteed aan lange termijn betrokken aandeelhouderschap. KCM heeft er voor gekozen om de engagementactiviteiten voortaan zelf uit te voeren in plaats van uit te besteden aan een externe engagementmanager. Om focus aan te brengen in dit proces, gebruiken we een thematische engagementbenadering. Daarnaast proberen we zoveel mogelijk met andere beleggers en organisaties samen te werken in engagementinitiatieven, bijvoorbeeld via het platform van de Principles for Responsible Investment (PRI). Via deze thematische en collaboratieve engagementaanpak kunnen we onze invloed vergroten, bijvoorbeeld in het debat over klimaatverandering, een onderwerp waar we in 2015 veel aandacht aan hebben besteed. In het vierde kwartaal hebben we in een strategiesessie over verantwoord beleggen stil gestaan bij de resultaten en voortgang in de afgelopen twee jaar. Vervolgens hebben we gezamenlijk nieuwe doelstellingen geformuleerd. Zo gaan we klanten beter informeren over onze activiteiten rondom verantwoord beleggen en gaan we meer aandacht besteden aan governance issues, zoals het stemproces. We realiseren ons dat de implementatie van ESG-integratie en lange termijn betrokken aandeelhouderschap complex kan zijn en dat de werkelijkheid vele nuances kent. We vinden het daarom belangrijk om met klanten hierover in gesprek te gaan en hen verder op weg te helpen met het uitwerken van een verantwoord beleggingsbeleid. In bijgaand rapport leest u welke voortgang we in 2015 hebben geboekt en wat onze plannen voor 2016 zijn. Paul Gerla Erik Luttenberg

5 Trends & ontwikkelingen 5 Trends & ontwikkelingen Ontwikkelingen KCM Selectie ESG researchprovider In 2015 heeft KCM enkele belangrijke stappen gezet op het gebied van ESG-integratie. Toegang tot kwalitatief goede ESG-data is noodzakelijk om ESG verder te integreren in de beleggingsprocessen. In 2014 is onderzocht welke ESG researchprovider het beste in deze behoefte zou kunnen voorzien. KCM heeft een database nodig waarmee ESG-screenings van de eigen en de externe beleggingsportefeuilles uitgevoerd kunnen worden. Van belang in het selectieproces van de nieuwe researchprovider waren onder andere: de dekking van het aantal ondernemingen, landen en sectoren; de kwaliteit, actualiteit en materialiteit van de data; de toegang tot de data; en de presentatie van de data. KCM heeft MSCI ESG Research geselecteerd als nieuwe ESG researchprovider en gedurende 2015 hebben we de nieuwe database geïntegreerd in de beleggingsprocessen en in de selectie van externe fondsmanagers. Door de selectie van een nieuwe researchprovider hebben we aan het einde van het eerste kwartaal de samenwerking met engagement manager GES Investment Services beëindigd. MSCI ESG Research MSCI ESG Research heeft een professionele database die is gelinked aan de beleggingsanalysetool die KCM gebruikt (genaamd Factset). MSCI ESG Research richt zich op de meest materiële ESG issues per industrie; en de sectorrapporten en landenrapporten zijn van toegevoegde waarde voor de beleggingsanalyse. De database biedt ons onder andere de mogelijkheid om ondernemingen te screenen op betrokkenheid bij controversiële activiteiten. Voorbeelden zijn betrokkenheid bij wapenproductie en tabak of betrokkenheid bij schendingen van arbeidsrechten of corruptie. Daarnaast zijn van zowel landen als ondernemingen ESG-ratings (AAA-CCC) beschikbaar. Deze ratings bevatten een risicoanalyse waarin wordt beoordeeld in welke mate een overheid, respectievelijk het management van de onderneming, in staat is om de ESG-risico s in het betreffende land of de sector te managen en mogelijke schendingen van ESGcriteria in de toekomst te voorkomen. In 2015 is de database van MSCI ESG Research verder geïmplementeerd en geïntegreerd in de beleggingsprocessen van KCM en in de selectie van externe fondsmanagers. Klimaatverandering Klimaatverandering stond hoog op de agenda gedurende KCM is lid geworden van de Institutional Investors Group on Climate Change (IIGCC). IIGCC stimuleert samenwerking tussen beleggers op het gebied van klimaatverandering. Het platform biedt instrumenten voor het promoten van beleid en beleggingsbeslissingen omtrent de lange termijn risico s en mogelijkheden van klimaatverandering. KCM gebruikt het platform van IIGCC om kennis te vergroten over het meten van CO 2 uitstoot. Daarnaast faciliteert de IIGCC collectieve engagement initiatieven en participeert KCM in de klimaatdialoog met ondernemingen. In 2015 heeft KCM enkele educatiesessie over klimaatverandering georganiseerd. Samen met gastspreker Jan Paul van Soest werd gesproken over de mogelijke risico s van beleggingen in fossiele brandstoffen en de impact van klimaatverandering op onze beleggingsportefeuilles.

6 Trends & ontwikkelingen 6 Vervolgens hebben we binnen KCM enkele bijeenkomsten georganiseerd om samen met de portefeuillemanagers onze visie en aanpak betreffende klimaatverandering te bespreken. KCM heeft besloten om CO 2 -data te verzamelen en om de CO 2 -footprint van onze beleggingsportefeuilles in kaart te brengen. De ESG Council heeft in 2015 meerdere keren gesproken over de berekeningen van de CO 2 uitstoot van de verschillende beleggingsfondsen. Het doel van de metingen is om te onderzoeken welke ondernemingen de grootste absolute uitstoot hebben en het minst efficiënte CO 2 proces. Deze informatie kunnen we bijvoorbeeld gebruiken bij de selectie van engagementcases. Voor het Kempen Sustainable European Smallcap Fonds berekenen we al sinds 2010 de carbon footprint van het fonds. Dit doen we in samenwerking met dataprovider Trucost. Wederom hebben we de CO 2 uitstoot van het fonds verminderd. Eind 2015 was het fonds 63% CO 2 efficiënter dan de benchmark. Bijeenkomsten over verantwoord beleggen In maart 2015 hebben we een klantenbijeenkomst georganiseerd: van ESG overlay naar ESGintegratie. Tijdens die bijeenkomst hebben verschillende beleggingsteams laten zien hoe ze data van MSCI ESG Research integreren in de beleggingsanalyse en in de selectie van fondsmanagers. Eind 2015 hebben we een interne strategiesessie over verantwoord beleggen georganiseerd. Met twintig collega s, die de verschillende beleggingsteams van KCM vertegenwoordigen, hebben we stilgestaan bij onze huidige aanpak voor verantwoord beleggen en hebben we plannen en ambities besproken voor de komende jaren. De focus voor KCM ligt op lange termijn waardecreatie. We willen invulling geven aan onze rol als lange termijn betrokken aandeelhouder. Dit doen we op twee manieren. Ten eerste via ESG-integratie in de beleggingsprocessen van KCM en ten tweede via het initiëren en participeren in projecten rondom lange termijn beleggen. Twee andere onderwerpen waar we in 2016 extra aandacht aan willen besteden zijn de uitvoering van ons stembeleid en de communicatie richting onze klanten. Avoidance Lijst Gedurende 2015 heeft KCM de Avoidance Lijst geïmplementeerd. Op deze lijst staan ondernemingen die al lange tijd betrokken zijn bij fundamentele schendingen van ESG-criteria en geen verbetering hebben laten zien door de jaren heen. KCM wil beleggingen in deze ondernemingen vermijden. Potentiële interne beleggingen in deze ondernemingen worden geblokkeerd. Externe actieve beleggingsfondsen die in deze ondernemingen willen beleggen worden hierop aangesproken door middel van een engagementproces. Ontwikkelingen in de sector Principles for Responsible Investment De groeiende belangstelling voor verantwoord beleggen is ook in 2015 voortgezet. Het aantal ondertekenaars van de Principles for Responsible Investment (PRI) is wederom gestegen het afgelopen jaar. Eind 2015 had de PRI leden (2014: 1.325), hiervan is het merendeel institutionele belegger. In totaal vertegenwoordigt PRI meer dan USD 59 biljoen (2014: USD 45 biljoen).

7 Trends & ontwikkelingen 7 De jaarlijkse conferentie van de PRI vond afgelopen september plaats in Londen. Ruim deelnemers uit meer dan 25 landen waren aanwezig. Een belangrijke boodschap voor institutionele beleggers was dat het een onderdeel is van je fiduciaire verantwoordelijkheid om naar lange termijn waardecreatie te streven. Het integreren van ESG-criteria in het beleggingsproces is hier een belangrijk onderdeel van. Ook vanuit risico perspectief is dit relevant. Zo blijkt dat ESG-gerelateerde fouten en overtredingen kunnen resulteren in hoge juridische kosten en boetes voor ondernemingen. Andere interessante thema s die op de conferentie naar voren kwamen waren waterschaarste, klimaatverandering en de veiligheid van data; voornamelijk via internet. Er werd benadrukt dat we regelgeving nodig hebben om concrete veranderingen te bewerkstelligen. Ondernemingen zijn niet in staat om wereldwijde uitdagingen op te lossen zonder de hulp van overheden. Tijdens een andere interessante bijenkomst, de jaarlijkse Responsible Investor Europe conferentie, werd benadrukt dat momenteel ongeveer 30% van het wereldwijd beheerde vermogen op een verantwoorde manier wordt geïnvesteerd. Steeds meer institutionele beleggers zien in ESG als een risicofactor die meegenomen moet worden in de standaard beleggingsanalyse. Dit is ook terug te zien in de trend naar ESG-integratie. Daarnaast krijgen ook passieve fondsmanagers krijgen meer aandacht voor verantwoord beleggen en verschillende managers hebben een ESG=beleid geformuleerd gebaseerd op engagement. Klimaat 2015 stond voor een groot deel in het teken van klimaat. Politici, ondernemingen, maatschappelijke organisaties en beleggers werkten toe naar de klimaattop (COP21) in Parijs in december. Naast de doelstellingen van landen hebben enkele grote financiële instellingen zich gecommitteerd aan het verminderen van CO 2 -uitstoot. In dezelfde lijn beloofden Allianz, AXA en het Noors staatspensioenfonds dat ze niet meer beleggen in ondernemingen die voor meer dan 30% afhankelijk zijn van steenkolen. Een Nederlands voorbeeld is PGGM dat heeft aangekondigd om de CO2-impact van haar beleggingen in 2020 met 50% te reduceren. Tot slot was Volkswagen een terugkerend punt van aandacht in In september werd bekend dat de onderneming op grote schaal gesjoemeld heeft met de emissie-uitstoot van dieselauto's en in mindere mate van benzineauto's. De motoren van 11 miljoen dieselwagens werden door bepaalde software zo gemanipuleerd dat ze tijdens tests minder CO 2 uitstoten dan op de weg. De autofabrikant kan nu rekenen op boetes van toezichthouders en claims van klanten en beleggers, die volgens experts meer dan EUR30 miljard kunnen bedragen. CIO Dialoog De samenwerking in Nederland tussen financiële instellingen is ook afgelopen jaar voortgezet. In mei 2015 vond de vierde CIO Dialoog plaats. Tijdens deze bijeenkomsten werken Nederlandse CIO s (Chief Investment Officers) samen om concreet invulling te geven aan de ondertekening van de PRI. De verschillende financiële instellingen delen best-practices en zoeken in subgroepen naar oplossingen voor uitdagingen die ze tegenkomen bij de implementatie van de PRI. KCM heeft binnen deze CIO Dialoog een voortrekkersrol op zich genomen op het gebied van lange termijn betrokken aandeelhouderschap. In 2015 hebben de CIO s een ambitiestatement geformuleerd met uitgangspunten voor lange termijn beleggen. Door middel van een artikel in het VBA Journaal is dit ambitiestatement verder toegelicht en zijn andere beleggers opgeroepen om zich ook meer op de lange termijn te gaan richten.

8 Organisatorische ontwikkelingen 8 Organisatorische ontwikkelingen Als gevolg van de integratie van de ESG-criteria in het beleggingsproces en de toenemende inspanningen die KCM verricht op het gebied van engagement, heeft de directie van KCM begin 2015 besloten om de afdeling verantwoord beleggen uit te breiden met een medewerker. Daarnaast hebben de beleggingsprofessionals, zowel de portfoliomanagers als het multimanagement team, meer verantwoordelijkheden gekregen voor het gebruiken van ESG informatie in hun beleggings- en selectieproces en in de uitvoering van engagementactiviteiten. ESG Council KCM s ESG Council is verantwoordelijk voor het opstellen en actualiseren van het verantwoorde beleggingsbeleid. De samenstelling, opzet en verantwoordelijkheden van de ESG Council zijn niet gewijzigd in De ESG Council bestond in 2015 uit de volgende zes personen: Erik Luttenberg (Managing Director KCM), Lars Dijkstra (CIO), Karen McGrath (Responsible Investment KCM UK), Almar Rietberg (Client Relations), Theo Nijssen (Multi-Management) en Marieke de Leede (Responsible Investment). De ESG Council is in 2015 vier keer bijeengekomen. De ESG Council liet zich in 2015 adviseren door twee onafhankelijke partijen: MSCI ESG Research en ECCE, de European Centre for Corporate Engagement. Daarnaast hebben de manager Verantwoord Ondernemen van Van Lanschot en de Manager Product & Conceptontwikkeling Beleggen van Van Lanschot een adviserende rol in de ESG Council. Engagement Working Group De Engagement Working Group (EWG) is qua capaciteit uitgebreid tot vijf medewerkers. De EWG ondersteunt de ESG Council en vergadert iedere week. In deze bijeenkomsten worden nieuwe engagementcases en de voortgang van lopende engagementcases besproken. Ook worden de ESG-screeningsresultaten geanalyseerd en besproken. Tot slot worden alle memo s en stukken voor de ESG Council voorbereid door de EWG. De directeur verantwoord beleggen is de voorzitter van de EWG en heeft de dagelijkse verantwoordelijkheid voor het implementeren van het ESGbeleid.

9 Verantwoord beleggingsbeleid 9 Verantwoord beleggingsbeleid Het ESG-beleid en de engagementaanpak vormen sinds 2008 de basisvan het verantwoorde beleggingsbeleid en zijn in 2015 voortgezet. KCM is een vermogensbeheerder met een lange termijn beleggingshorizon die gelooft in betrokken aandeelhouderschap en voortdurend streeft naar verbetering van haar resultaten en service. Dit is vastgelegd in de beleggingsprincipes van KCM. In lijn met de beleggingsprincipes heeft KCM ESG-criteria geïntegreerd in haar beleggingsproces. Het toepassen van ESG-criteria gaat voor KCM hand in hand met het streven naar financieel rendement. Een gebrek aan aandacht voor ESG-aspecten vergroot immers het risicoprofiel van onze beleggingsportefeuille. ESG Charter Het ESG-beleid is vastgelegd en uitgewerkt in KCM s ESG Charter. Deze beschrijft de ESGprincipes en criteria, de implementatie van het beleid, de verantwoordelijkheden binnen KCM en de communicatie over verantwoord beleggen. Hieronder staan de belangrijkste uitgangspunten van ons beleid. Principes KCM heeft als doelstelling om niet te beleggen in financiële instrumenten van ondernemingen en/of entiteiten die ESG-criteria structureel en fundamenteel schenden. Daarom gaan we de dialoog aan met deze ondernemingen en fondsmanagers om positieve verandering te bewerkstelligen en maken actief gebruik van ons stemrecht bij aandeelhoudersvergaderingen. Criteria Het ESG-beleid van KCM is gebaseerd op internationale verdragen en conventies. De United Nations Global Compact (UNGC) en de Principles for Responsible Investment (PRI) beiden ondertekent door KCM - en de Guiding Principles on Business and Human Rights vormen de basis van KCM s Convention Library. Screening KCM ziet toe op het samenstellen van verantwoorde beleggingsportefeuilles voor haar klanten. Dit betekent dat de portefeuilles van de eigen en externe fondsbeheerders periodiek worden gescreend. Door middel van deze screening wordt onderzocht of er ondernemingen in de portefeuilles aanwezig zijn die met hun bedrijfsactiviteiten in meer of mindere mate in conflict zijn met de door KCM gehanteerde ESG-criteria. KCM maakt voor deze screening gebruik van een onafhankelijke ESG researchprovider: MSCI ESG Research. Integratie Via de database van MSCI ESG Research hebben de portefeuillemanagers en de afdeling verantwoord beleggen direct toegang tot uitgebreide ESG-analyses, scores en industrierapporten van ondernemingen en landen wereldwijd. De portefeuillemanagers analyseren de rapporten van MSCI ESG Research, waar nodig in samenwerking met het afdeling Verantwoord Beleggen, en beoordelen vooral de materialiteit van de ESG-issues. Deze analyse kan resulteren in een aanpassing van het risicoprofiel of de fundamentele ranking. Portefeuillemanagers kunnen ook beslissen om de belegging te vermijden als de ESG-risico s te groot zijn. Indien er een duidelijke verbetering mogelijk is kan de portefeuillemanager, samen met het afdeling Verantwoord Beleggen, ook besluiten om de dialoog aan te gaan met de onderneming.

10 Verantwoord beleggingsbeleid 10 Stemmen Het uitoefenen van stemrecht is een essentieel onderdeel van verantwoord beleggen en betrokken aandeelhouderschap. KCM stemt op aandeelhoudersvergaderingen van Nederlandse ondernemingen en bij volmacht in geval van internationale ondernemingen. Voor alle uitgebrachte stemmen worden stemgegevens bewaard, al naar gelang met de bijbehorende toelichting. Engagement Als betrokken aandeelhouder met een lange termijn horizon gaan we in dialoog met de ondernemingen en fondsmanagers waarin we beleggen. Deze dialoog, engagement genoemd, beoogt verbetering te bewerkstelligen bij ondernemingen waar materiële ESG-aandachtspunten zijn geconstateerd. Om onze impact te vergroten kiezen we voor een thematische engagement aanpak. KCM is zowel met ondernemingen in de eigen beleggingsfondsen in gesprek als met externe fondsmanagers. Uitsluitingen Indien engagement niet tot het gewenste resultaat leidt kunnen ondernemingen of fondsmanagers worden uitgesloten van onze beleggingsportefeuilles. Ondernemingen die betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens worden direct uitgesloten. Controversiële wapens zijn antipersoonsmijnen, kernwapens, clustermunitie, chemische en biologische wapens.

11 Screening 11 Screening Sinds 2015 gebruiken we voor de kwartaalscreening de database van MSCI ESG Research. Deze database is direct gekoppeld aan Factset, de beleggingsanalyse tool die KCM gebruikt. In dit systeem hebben we via een Lookthrough methode inzicht in de onderliggende holdings van een beleggingsfonds. Van de Kempen-fondsen hebben we op dag basis inzicht in de portefeuilles. Voor externe fondsen hebben we de data met enkele weken vertraging. Proces Ieder kwartaal screenen we de fondsen aan de hand van de volgende ESG-criteria: UN Global Compact (Pass, Watch List, Fail); ESG Rating (AAA-CCC); Impact Monitor vlag (Red, Yellow, Green). Daarnaast controleren we of er geen beleggingen worden gedaan in ondernemingen die op de Uitsluitingslijst of Avoidance lijst staan. Interne fondsen kunnen niet in deze namen beleggen omdat deze geblokkeerd zijn in onze systemen. Externe passieve fondsen kunnen wel beleggen in de uitgesloten namen. Externe actieve fondsen moeten echter de uitsluitingslijst van KCM toepassen. De ESG screening bestaat uit twee delen: 1. Een overzicht van de beleggingsportefeuille. Hierin zien we bijvoorbeeld het aantal ondernemingen dat niet voldoet aan de tien principes van de Global Compact en, het aantal ondernemingen met een hoog ESG risicoprofiel (i.e. een CCC rating). Daarnaast zien we direct de mutaties ten opzichte van het voorgaande kwartaal. 2. Een gedetailleerde portefeuille analyse. Hierin kunnen we de ESG performance van alle individuele ondernemingen in een portefeuille in meer detail bekijken. Screeningsresultaten De screening vergroot onze kennis van de ondernemingen in de beheerde beleggingsportefeuilles. De screeningsresultaten hebben een signaalfunctie en vormen de basis voor verdergaand onderzoek naar specifieke ondernemingen en fondsen. De resultaten worden besproken met de portefeuillemanagers en op basis van deze discussies wordt gekeken of de ESG-risico s en -kansen voldoende worden gereflecteerd in de beleggingsbeslissing. De discussies kunnen resulteren in: - het besluit om voor bepaalde ondernemingen nog verder onderzoek te verrichten; - aanpassing van de beleggingsanalyse; - de verkoop van de belegging; - een dialoog met de onderneming. Gedurende het jaar hebben we het screeningsproces verder geprofessionaliseerd en geautomatiseerd. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de screeningsresultaten van de Kempen-beleggingsfondsen voor het derde en het vierde kwartaal in De tabel laat zien hoeveel ondernemingen er gescreend zijn en hoeveel ondernemingen we geflagged hebben op basis van bepaalde ESG-risico s of kansen. Daarnaast toont de tabel het aantal ondernemingen dat we in meer detail met de portefeuillemanagers in een een-op-een situatie besproken hebben, het aantal ondernemingen waar we de dialoog mee zijn aangegaan en het aantal ondernemingen dat verbetering of juist achteruitgang heeft laten zien op de gescreende ESG-criteria.

12 Aantal ondernemingen Screening 12 * = Fundamental Indexation Naast de interne beleggingsfondsen worden ook de externe beleggingsfondsen gescreend, voor zover de fondsen beschikbaar zijn in Lookthrough en Factset. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de gescreende fondsen: Gedurende deze periode hebben we in totaal onderliggende holdings gescreend van de Kempen fondsen, holdings uit de externe aandelenfondsen en holdings uit de externe creditfondsen (zowel de actieve als passieve fondsen). Assets under screening Screeningsresultaten en discussies obv de ESG screening, Q3-Q High Divid end Fond sen Vastg oed Fond sen Small -Cap Fond sen Vastg oed FI* Staat s- obliga ties FI* Credit Fond sen Up/Downgrades Follow-up op-1 Discussies Flagged Gescreened Screening onderliggende holdings 35% 6% 59% Interne fondsen en mandaten Externe aandelen fondsen Externe vastrentende fondsen Het gescreende vermogen (gemeten als percentage van het vermogen onder beheer) is in 2015 opnieuw toegenomen. Dit hangt samen met een betere dekking van de fondsen die we screenen door de toepassing van MSCI ESG Research in samenwerking met Lookthrough en Factset. In 2015 was 76% van het totaal beheerde vermogen van KCM onderdeel van de kwartaalscreening (2014: 73%).

13 Duurzame beleggingsoplossingen 13 Duurzame beleggingsoplossingen Naast de verantwoorde beleggingsoplossing biedt KCM ook duurzame beleggingsfondsen aan. Voor deze fondsen gelden strengere uitsluitingscriteria dan voor de verantwoorde beleggingsoplossing van KCM. De duurzame beleggingsoplossing onderscheidt zich van de verantwoorde beleggingsoplossing door de toepassing van additionele ethische richtlijnen. Deze richtlijnen zijn gebaseerd op de Richtlijn Financieel Beheer Goede Doelen. ESG criteria Beleggingsoplossingen KCM Criteria UNGC Ethische criteria Verantwoord Duurzaam 1. Mensenrechten 2. Kinderarbeid 3. Gedw ongen arbeid 4. Recht op collectieve onderhandeling 5. Discriminatie 6. Corruptie 7. Milieubescherming 8. Controversiële w apens 9. Biodiversiteit 10. Verantwoord ketenbeheer 11. Gebruik milieugevaarlijke stoffen 12. Conventionele w apens 13. Productie van kernenergie 14. Productie / distributie van alcohol 15. Productie / distributie van tabak 16. Gebruik van proefdieren 17. Productie van pornografie 18. Productie van bont 19. Aanzetten tot gokverslaving 20. Bio-industriële productie 21. Genetische modificatie technieken De additionele ethische richtlijnen zijn opgesteld voor klanten die strengere duurzaamheidscriteria in het beleggingsbeleid toe willen passen. Dit betekent bijvoorbeeld dat ondernemingen die systematisch betrokken zijn bij kinderarbeid, corruptie, kernenergie, wapens, alcohol, bont, porno of tabak worden uitgesloten van het beleggingsuniversum. KCM heeft momenteel drie fondsen die deze strenge uitsluitingscriteria toepassen: het duurzaam aandelenfonds (Kempen Global Sustainable Equity Fund), het duurzame creditfonds (Kempen Lux Euro Credit Fund) en het duurzame small-cap fonds (Kempen Sustainable Small-cap Fund). De ESG-screening voor deze fondsen is in 2015 ook uitgevoerd met behulp van de database van MSCI ESG Research. Het beleggingsuniversum van deze drie fondsen wordt op kwartaalbasis gescreend. Op basis van deze screening worden de goedgekeurde namen toegevoegd aan het beleggingsuniversum voor de duurzame fondsen. Alle ondernemingen die de duurzame criteria schenden worden geblokkeerd in onze systemen. Portefeuillemanagers kunnen alleen beleggen in namen die zijn onderzocht en goedgekeurd. Indien een portefeuille manager een belegging wil doen in een onderneming die niet in de kwartaalscreening is meegenomen, moet deze onderneming eerst gescreend en goedgekeurd worden voordat de belegging kan worden uitgevoerd.

14 Duurzame beleggingsoplossingen 14 Het Kempen Sustainable Small-cap Fonds heeft naast deze screening in de database van MSCI ESG Research ook een eigen onderzoeksproces. Voor alle potentiële beleggingen wordt een uitgebreide ESG-vragenlijst ingevuld. De small-cap ondernemingen moeten hier een minimum aantal punten scoren om toegelaten te worden tot het beleggingsuniversum. Dit onderzoek wordt uitgevoerd door een onafhankelijke duurzaamheidsconsultant. Op basis van de additionele ethische criteria wordt ongeveer 8% van het universum van het Kempen (Lux) Sustainable Smallcap Fund uitgesloten, 17% van het universum van het Kempen Global Sustainable Equity Fund en 21% van het universum van het Kempen (Lux) Euro Sustainable Credit Fund uitgesloten. De percentages zijn gebaseerd op de gewichten van alle holdings in het universum. Beleggingsuniversum MSCI World 83% 17% Uitgesloten Toegestaan 79% Beleggingsuniversum iboxx 21% Uitgesloten Toegestaan Voorbeelden van uitsluitingen De meeste uitsluitingen worden veroorzaakt door betrokkenheid bij kernenergie en wapenproductie. The Southern Company, Iberdrola, E.ON en Fortum zijn voorbeelden van uitsluitingen op basis van kernenergie. Enkele ondernemingen die betrokken zijn bij de productie van kernenergie zijn ook betrokken bij schendingen van UN Global Compact. Dit zijn bijvoorbeeld Alstom, Duke Energy, Enel en TransCanada Corporation. Ondernemingen zoals Babcock International, Mitsubishi Heavy Industries en Raytheon zijn uitgesloten wegens betrokkenheid bij wapens. Voorbeelden van ondernemingen die worden uitgesloten op basis van het aanzetten tot gokverslaving: Ladbrokes, Unibet Group en MGM Resorts International. Voorbeelden van ondernemingen uitgesloten op basis van het gebruik van genetische modificatietechnieken: WM Morrison Supermarkets, Tyson Foods en Genus Plc. Het criterium pornografie veroorzaakt momenteel geen uitsluitingen in het beleggingsuniversum van de duurzame beleggingsfondsen. Freeport McMoran en Chevron zijn voorbeelden van ondernemingen die worden uitgesloten op basis van betrokkenheid bij schendingen van mensenrechten en milieuwetgeving. Een noemenswaardige case eind 2015 betreft BHP Billiton. Het bedrijf was betrokken bij een ongeluk met een dam in Brazilië waarbij veel schade veroorzaakt werd. BHP Billiton heeft in het verleden altijd een sterke ESG performance laten zien. De betrokkenheid bij recente ongelukken heeft er echter voor gezorgd dat de onderneming niet meer past in het profiel van de Kempen Sustainable fondsen. Sommige ondernemingen worden op basis van meerdere criteria uitgesloten. Zo wordt Altria Group uitgesloten op basis van tabak, alcohol en betrokkenheid bij genetische modificatie technieken.

15 Engagement 15 Engagement Via een constructieve dialoog met onze stakeholders gebruiken wij onze invloed om positieve veranderingen in gang te zetten. Binnen KCM vindt onze engagement op diverse niveaus en in diverse vormen plaats: we voeren niet alleen een dialoog met fondsmanagers en met de ondernemingen waarin we beleggen, maar ook met andere stakeholders zoals klanten, kredietbeoordelaars, benchmarkleveranciers en branchegenoten. KCM heeft er ook voor gekozen om zelf verantwoordelijkheid te nemen voor de ESGengagementactiviteiten. In plaats van engagement uit te besteden aan een externe engagement manager, gaat KCM nu direct de dialoog aan met ondernemingen en fondsmanagers die onze ESG-criteria schenden. Dit doen we zo veel mogelijk in samenwerking met andere beleggers. Gedurende 2015 hebben we ons engagementbeleid herzien en het nieuw geformuleerde beleid op onze website gepubliceerd. Een geïntegreerde en collectieve benadering KCM heeft een geïntegreerde benadering voor verantwoord beleggen. Dit betekent dat de engagementactiviteiten zijn ingebed in het werk van de beleggingsprofessionals bij KCM. Wij geloven dat we onze impact verhogen en onze rol als betrokken aandeelhouder versterken wanneer we rechtstreeks de dialoog aangaan met de bedrijven en fondsbeheerders waarin we investeren. Door middel van een thematische benadering brengt KCM focus aan in haar engagementaanpak. De verschillende engagementcases waren in 2015 gebundeld onder de volgende duurzaamheidsthema s: palmolie, omstreden arbeidsomstandigheden, kinderarbeid in de cacaosector, omstreden damprojecten, corruptie en kernwapens. Voor ieder thema is een thematisch engagementpaper beschikbaar die de achtergronden beschrijft. Om de impact en effectiviteit van de engagementactiviteiten te versterken participeren we ook in collaboratieve engagementinitiatieven. Dit zijn initiatieven waar een groep beleggers gezamenlijk een onderneming, fondsmanager of sector aanspreekt op schendingen van ESG-criteria. Dit kan bijvoorbeeld via PRI of in samenwerking met een groep beleggers die geïnteresseerd is in hetzelfde thema. Gedurende 2015 hebben we 91 ondernemingen (22 large caps en 69 small caps) direct aangesproken en 112 ondernemingen via collectieve engagementinitiatieven. Daarnaast zijn we in dialoog met 17 externe fondsmanagers. Van iedere engagement is een Engagement Factsheet opgesteld waarin de belangrijkste engagementdoelen en -uitkomsten zijn vastgelegd. De engagementactiviteiten zijn verdeeld over drie categorieën: 1. Collectieve engagementinitiatieven; 2. Engagement met ondernemingen; 3. Engagement met fondsmanagers. Collectieve engagement initiatieven Om de effectiviteit en impact van engagement te vergroten neemt KCM deel aan collectieve engagementinitiatieven. Dit is een samenwerkingsverband tussen een groep beleggers die gezamenlijk de dialoog aangaat met een (of meerdere) onderneming(en) en/of een specifieke sector waar concrete ESG-uitdagingen spelen. De engagementcases worden verdeeld over de beleggers. Er is altijd één belegger eindverantwoordelijk voor de engagement met één onderneming. De overige beleggers in de groep ondersteunen de engagement, onder andere door

16 Engagement 16 het ondertekenen van brieven. Deze werkgroepen kunnen worden georganiseerd middels het platform van de PRI of in een willekeurige samenwerking met een groep beleggers die geïnteresseerd is in hetzelfde thema. Hieronder geven we een overzicht van de engagementinitiatieven waar we in 2015 bij betrokken waren. PRI Investor Working Group (IWG) on Sustainable Palm Oil KCM is sinds 2013 lid van deze werkgroep. Samen met 22 internationale beleggers hebben we circa 25 palmolieproducenten in Indonesië en Maleisië benaderd. Het doel van deze werkgroep is om de ondernemingen aan te moedigen om lid te worden van de Roundtable of Sustainable Palm Oil (RSPO) en om palmolie te produceren volgens de duurzaamheidsstandaarden van de RSPO. KCM was eindverantwoordelijk voor de engagement met een van deze 25 ondernemingen. Een recente ontwikkeling binnen deze werkgroep is het voorstel om naast palmolie ook naar andere grondstoffen te kijken, bijvoorbeeld soja en rubber. PRI IWG on Corporate Climate Lobbying De werkgroep is in 2015 gelanceerd en KCM is er sinds het begin bij betrokken. Met ruim 30 institutionele beleggers spreken we ondernemingen aan op die lobbyen tegen nieuw klimaatbeleid. Het doel is om het toezicht op lobby-activiteiten te verbeteren en de transparantie te vergroten. KCM participeert ook in klimaat-engagement via de IIGCC. Deze engagement heeft grotendeels dezelfde doelstelling als de werkgroep vanuit PRI en spreekt Europese ondernemingen aan om hun klimaatbeleid aan te laten sluiten bij nationale en Europese klimaatafspraken. PRI IWG on human rights in the extractive sector KCM is ook toegetreden tot een nieuwe werkgroep die zich richt op het verbeteren van mensenrechten bij olie-, gas- en mijnbouwbedrijven. Samen met 20 beleggers zijn we in dialoog met 50 ondernemingen om onze zorgen te uiten over de bescherming van mensenrechten. KCM is verantwoordelijk voor de engagement met een Chinees oliebedrijf. Ceres Engagement group on water KCM ondersteunt dit initiatief sinds augustus Ceres stimuleert voedingsbedrijven om hun waterrisico s te rapporteren. KCM heeft samen met een grote groep beleggers een brief aan voedingsbedrijven ondertekend waarin zorgen worden geuit over waterschaarste. In de brief roepen we deze ondernemingen op om in 2016 waterrisico s te gaan rapporteren. Enkele grote ondernemingen zoals Kraft Heinz hebben toegezegd om hier aan mee te werken. Eumedion KCM participeert in bijeenkomsten en discussies van Eumedion. Deze organisatie behartigt de belangen van institutionele beleggers op het gebied van corporate governance en duurzaamheid. In 2015 heeft KCM onder andere bijgedragen aan de discussiepaper over de bescherming van minderheidsaandeelhouders. E-RISC (Environmental Risk Integration in Sovereign Credit Analysis) In 2014 heeft KCM zich aangesloten bij het E-RISC-project. In samenwerking met UNEP FI, een groep beleggers, kredietbeoordelingsbureaus en universiteiten heeft KCM een bijdrage geleverd aan de ontwikkeling van een model om milieu-indicatoren te integreren in de kredietbeoordeling van landen. Gedurende het project is er besloten om het onderzoek te focussen op voedselprijzen van grondstoffen. Hoge en volatiele voedselprijzen kunnen een grote impact hebben op de economische ontwikkeling en stabiliteit van een land en kunnen de kredietwaardigheid van een land beïnvloeden. De uitkomsten van het onderzoek worden gepubliceerd in een rapport dat in mei 2016 verschijnt.

17 Engagement 17 Engagement met ondernemingen Op basis van de screeningsresultaten en additioneel onderzoek kan KCM besluiten om een dialoog te starten met een onderneming in één van de beleggingsportefeuilles van Kempen of met een potentiële toekomstige belegging. Het doel van engagement is om informatie te verzamelen, onderzoeksresultaten te bespreken en in sommige gevallen om de onderneming aan te sporen om concrete aandachtspunten te verbeteren. Afhankelijk van de ernst en materialiteit van de situatie kan de engagement variëren van het uitwisselen van enkele s tot het voeren van telefoongesprekken en face to-face meetings. De engagementactiviteiten worden gezamenlijk uitgevoerd door de portefeuillemanagers en het verantwoord beleggen team. Om de effectiviteit te vergroten streven we naar een dialoog met het management van de onderneming. Dit hangt echter af van het type belegging. Het is bijvoorbeeld makkelijker om een gesprek te krijgen met het management van een Europese small-cap dan van een grote Aziatische onderneming. Gedurende 2015 hebben we met 91 ondernemingen een engagement gevoerd: 22 large caps en 69 small caps. Het aantal onderwerpen dat we besproken hebben varieerde sterk. Zo spraken we bijvoorbeeld over schendingen van arbeidsrechten in Qatar, veiligheidsmaatregelen bij een mijnbouwbedrijf en het behalen van groene certificaten door vastgoedondernemingen. Ook spraken we over moderne slavernij in de Italiaanse tomatenindustrie, compliance-systemen bij banken, duurzame energie, duurzame palmolieproductie en de beveiliging van data bij internationale ondernemingen in de reisbranche. Voorbeelden van engagementresultaten Een voorbeeld van een concreet engagementresultaat is het ondertekenen van de UN Global Compact door een Zweeds beveiligingsbedrijf. KCM is sinds 2014 in dialoog met deze onderneming, voornamelijk over het verbeteren van haar duurzaamheidsbeleid en rapportages. Een ander voorbeeld is een onderneming uit de chemische sector die naar aanleiding van de dialoog met KCM een beleid heeft gepubliceerd ten aanzien van dierproeven. Ook noemenswaardig is de constructieve dialoog die we hebben gevoerd met een grote onderneming in de tabakssector. KCM heeft de onderneming aangesproken over de gevolgen van een potentieel onethische marketingcampagne en tevens over hun biodiversiteitsbeleid. De onderneming was bereid om over deze thema s te praten en heeft toegezegd in 2016 haar biodiversiteitsbeleid aan te gaan scherpen. Tot slot kan ook een oliebedrijf genoemd worden met wie KCM al sinds 2014 in gesprek was. Onderwerp was hier de betrokkenheid bij ernstige corruptiezaken. Gedurende de laatste anderhalf jaar heeft de onderneming concrete stappen gezet om corruptie in de toekomst te voorkomen. Zo is het anti-corruptiebeleid aangescherpt tot een best-in-class beleid en is dit beleid tevens online gepubliceerd. Daarnaast zijn er audit- en trainingsmechanismen geïmplementeerd.

18 Engagement 18 Engagement met fondsmanagers In 2015 is het ESG proces voor de selectie en monitoring van externe managers verder geformaliseerd en volledig geïntegreerd. Met alle potentiële nieuwe managers en goedgekeurde managers is gesproken over hun aanpak rondom verantwoord beleggen. Naast het toepassen van de uitsluitingslijst van KCM en het ondertekenen van de PRI beoordelen we externe managers op de volgende drie onderdelen: beleid, proces en transparantie. Zo kijken we bijvoorbeeld of de fondsmanager een specifiek beleid heeft geformuleerd voor verantwoord beleggen, of hij duidelijke richtlijnen en doelstellingen voor engagement heeft en of hij deelneemt aan collaboratieve engagementprojecten. Daarnaast worden fondsmanagers beoordeeld op transparantie en stimuleren we fondsmanagers om te rapporteren over verantwoord beleggen. De engagement met fondsmanagers richt zich op de elementen waar de fondsmanager verbeterpunten heeft. Daarnaast is de dialoog bedoeld om best practices te delen. Van alle managers wordt een engagementlog bijgehouden en wordt een Engagement Factsheet opgesteld voor rapportage richting klanten. In 2015 hebben we in totaal met 17 fondsmanagers engagementgesprekken gevoerd. Tijdens deze meetings hebben we gesproken over het verantwoord beleggingsbeleid, het stemproces, de engagementaanpak en over specifieke beleggingen in het fonds. Met de meeste managers hebben we een of twee gesprekken gehad, met enkele andere managers hebben we meerdere gesprekken gevoerd. Een voorbeeld hiervan is een Amerikaanse High Yield fondsmanager die een belegging had in een nucleair wapenbedrijf. We hebben onze zorgen geuit over deze belegging en toegelicht waarom dit in Europa een controversiële belegging is. Na meerdere gesprekken was de manager voldoende overtuigd om deze belegging te verkopen. Daarnaast toonde de fondsmanager interesse in ESG-integratie en heeft hij zich gecommitteerd aan verdere integratie van de data van MSCI ESG Research in hun creditfonds. Een ander interessant engagementresultaat boekte we in 2015 met een Duitse small-cap manager die, mede op verzoek van KCM, de PRI heeft ondertekend. Verder hebben we in 2015 met de meeste aandelenfondsen gesproken over hun stembeleid en de publicatie van stemresultaten. Tot slot hebben we geconstateerd dat ook passieve fondshuizen steeds meer aandacht gaan besteden aan betrokken aandeelhouderschap. Met verscheidene passieve managers hebben we bijvoorbeeld gesproken over hun engagementbeleid en de implementatie hiervan. KCM is tevreden over de bereidheid van managers om over verantwoord beleggen te praten. Bovendien merken we dat er meer transparantie is dan in voorgaande jaren. Indien u meer informatie over de engagement cases wilt te ontvangen, kunt u bij ons het jaarlijkse engagement rapport opvragen. Dit rapport bevat Engagement Factsheets met een uitgebreide samenvatting van de dialoog per onderneming of fondsmanager.

19 Lange termijn betrokken aandeelhouderschap 19 Lange termijn betrokken aandeelhouderschap KCM heeft via haar small-cap fondsen een uitgebreid track record als lange termijn betrokken aandeelhouder. In de afgelopen jaren heeft KCM het onderwerp van lange termijn beleggen verbreed op de agenda gezet. Zowel via interne als externe initiatieven willen we bijdragen aan een meer op de lange termijn gerichte financiële sector. KCM heeft bijvoorbeeld binnen het Nederlandse initiatief CIO Dialoog een voortrekkersrol op zich genomen op het gebied van lange termijn betrokken aandeelhouderschap. De uitkomst van de discussies binnen deze werkgroep hebben geresulteerd in een ambitiestatement met enkele uitgangspunten voor een lange termijn belegger en in een gezamenlijke publicatie in het VBA Journaal: Kortetermijnwinst of langetermijnwaardecreatie? Beleggen met focus op de lange termijn (oktober 2015). In 2015 heeft KCM ook de samenwerking met McKinsey voortgezet rondom het initiatief van Focusing Capital on the Long Term (FCLT). McKinsey heeft een case-studie geschreven over KCM als lange termijn betrokken aandeelhouder in het Kempen Sustainable European Small-cap Fonds. KCM heeft ook deelgenomen aan de internationale FCLT conferentie en speelt een actieve rol om deze lange termijn beleggingsaanpak in Nederland verder uit te dragen. Het doel van deze samenwerkingsverbanden is om te komen tot praktische oplossingen voor institutionele beleggers en beursgenoteerde bedrijven om lange termijn waardecreatie te verbeteren. Binnen de CIO-Dialoog, een periodiek overleg tussen Nederlandse Chief Investment Officers (CIO s), vroeg KCM ook in 2015 aandacht voor het thema langetermijnbeleggen. Tevens werden diverse publicaties over dit onderwerp uitgebracht. KCM is namens de groep CIO s ook in gesprek met de De Nederlandsche Bank om het onderwerp van langetermijnbeleggen onder de aandacht te brengen. Er is onder andere gesproken over de nut en noodzaak van benchmarks en over mogelijke belemmeringen in de huidige wetgeving om als institutionele belegger een langetermijnbeleggingsfilosofie te implementeren.

20 Uitsluitingen 20 Uitsluitingen Ondernemingen die betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens worden uitgesloten van het beleggingsuniversum. Controversiële wapens zijn antipersoonsmijnen, kernwapens, clustermunitie, chemische en biologische wapens. In 2015 heeft KCM de screeningscriteria voor controversiële wapens aangescherpt. Zo worden de moeder- en dochterondernemingen van producenten van clustermunitie per direct uitgesloten. Daarnaast kunnen ondernemingen weer van de uitsluitingslijst af worden gehaald indien er meer dan drie jaar geen betrokkenheid is geweest bij de productie van controversiële wapens en zijn er screeningscriteria toegevoegd voor kernwapenproducenten. Op basis van deze screening zijn 17 nieuwe bedrijven uitgesloten wegens betrokkenheid bij de productie van controversiële wapens. Daarnaast zijn er acht ondernemingen van de uitsluitingslijst afgehaald. In totaal worden er nu 35 ondernemingen uitgesloten. De volledige lijst is te vinden op onze website. Monitoring van de uitsluitingslijst Ieder kwartaal screenen we het beleggingsuniversum, dat wordt gedekt door MSCI ESG Research, op mogelijke schendingen met onze uitsluitingsbeleid. Op basis van deze screening bepalen we of we namen toe moeten voegen of potentieel kunnen verwijderen van onze uitsluitingslijst. De uitsluitingslijst is van toepassing op alle interne en alle actieve externe beleggingsfondsen. Interne beleggingen in de uitgesloten ondernemingen zijn niet mogelijk omdat deze namen geblokkeerd zijn in het systeem. Alle externe beleggingsfondsen worden op kwartaalbasis gescreend op mogelijke beleggingen in ondernemingen op onze uitsluitingslijst. Uit deze screening bleek dat een Amerikaanse manager van een actief beheerd credit fonds in 2015 een belegging had in Aecom. Aecom staat op onze uitsluitingslijst wegens betrokkenheid bij de productie van nucleaire wapens. We zijn in gesprek gegaan met deze manager en na drie engagementgesprekken heeft de fondsmanager besloten om de belegging in Aecom te verkopen. Aan het eind van 2015 had geen van onze externe actieve managers een belegging in een uitgesloten onderneming. Enkele passieve beleggingsfondsen hebben wel beleggingen in ondernemingen op onze uitsluitingslijst.

21 Stemmen 21 Stemmen Stembeleid Het uitoefenen van stemrecht is een essentieel onderdeel van verantwoord beleggen en betrokken aandeelhouderschap. KCM stemt op aandeelhoudersvergaderingen van Nederlandse ondernemingen en bij volmacht in geval van internationale ondernemingen. Ons beleid is om waar mogelijk te stemmen en in geval van (discretionaire) mandaten op verzoek van onze cliënten. Bij de uitoefening van het stemrecht streven wij ernaar de best practices van onder andere Eumedion en de Best Practice Principles Group (BPPG) zo goed mogelijk toe te passen en te voldoen aan de geldende wet- en regelgeving, zowel in Nederland als in andere rechtsgebieden waar we onder toezicht vallen. KCM maakt gebruik van onafhankelijke research en stemadviezen van een gespecialiseerd internationaal stemadviesbureau. KCM oefent haar stemrechten uit en indien van toepassing zal zij ingrijpen op een objectieve en geïnformeerde manier. In het geval van controversiële of belangrijke agendapunten zal de desbetreffende portefeuillebeheerder van KCM worden geraadpleegd om de uitoefening van het stemrecht te bespreken. Meer informatie over ons stembeleid kunt u vinden op onze website: Stemresultaten In 2015 heeft KCM op 433 vergaderingen haar stem uitgebracht waarbij we in totaal op agendapunten hebben gestemd. Het grootste deel van de stemvoorstellen betrof reguliere zaken zoals benoemingen, decharges, vaststellingen van jaarrekeningen en dividend. KCM heeft afgelopen jaar wederom veel aandacht besteed aan remuneratie. We hebben tegen gestemd bij excessieve remuneratievoorstellen en indien de voorstellen onvoldoende onderbouwd waren. Ondanks groeiende aandacht voor aandeelhoudersresoluties maken aandeelhouders nog relatief weinig gebruik van de mogelijkheid om voorstellen voor een vergadering te agenderen. Slechts 78 van de agendapunten waar in 2015 op gestemd kon worden waren door aandeelhouders zelf op de agenda gezet. Het merendeel van de aandeelhoudersresoluties in 2015 kwam uit Japan, Zweden en de Verenigde Staten. Een volledig overzicht van de stemresultaten uit 2015 kunt u vinden op onze website.

22 Vooruitzicht Vooruitzicht wordt het jaar van de dialoog. Dialoog met ondernemingen, fondsmanagers, maatschappelijke organisaties en klanten. Deze dialoog versterkt ons beleggingsproces. Bovendien willen we via deze dialoog onze invloed gebruiken om positieve maatschappelijke verandering te bewerkstelligen bij ondernemingen en fondsmanagers waar wij mee samen werken. Door middel van ons betrokken aandeelhoudershap willen we bijdragen aan lange termijn waardecreatie. Dit komt ook tot uiting in onze groeiende aandacht voor stemactiviteiten en de betrokkenheid bij aandeelhoudersresoluties. Een andere belangrijke ambitie is het verder voltooien van het genoemde integratieproces en het vergroten van bewustwording rondom verantwoord beleggen, zowel bij onze collega s als onze klanten. In 2016 willen we onze activiteiten en resultaten op het gebied van verantwoord beleggen in meer detail communiceren. Tevens zullen we stakeholders actief om feedback vragen. We blijven de engagementactiviteiten in collectief en thematisch verband uitvoeren. Meer en meer institutionele beleggers zoeken de samenwerking op. De resultaten van afgelopen jaren tonen aan dat we via een collectieve engagementaanpak een grotere en duurzamere impact op ondernemingen en sectoren kunnen hebben. Een van de belangrijkste thema s voor 2016 is klimaatverandering. Disclaimer De informatie in deze publicatie is uitsluitend opgesteld voor informatiedoeleinden. Hoewel de inhoud van deze publicatie met de meeste zorg is samengesteld en gebaseerd is op betrouwbare informatiebronnen, wordt ten aanzien van de volledigheid of juistheid ervan, uitdrukkelijk of stilzwijgend, geen enkele aansprakelijkheid aanvaard, garantie of verklaring gegeven.