Bouwstenen voor een rechtvaardiger beoordeling van agrarisch natuurbeheer

Transcriptie

1 Bouwstenen voor een rechtvaardiger beoordeling van agrarisch natuurbeheer Deeladviezen bekritiseren agrarisch natuurbeheer Eind februari 2013 zal de Raad voor de Leefomgeving en Infrastructuur (RLI) een advies uitbrengen over het Nederlandse natuur- en landschapsbeleid. Daartoe heeft de Raad vier deeladviezen gevraagd en gepubliceerd: één over de effectiviteit natuurbeheer in de breedte, één over de effectiviteit van agrarisch natuurbeheer, één over beschermingsstrategieën (in het bijzonder vergroten of verbinden van bestaande natuurgebieden) en één over maatschappelijk draagvlak voor natuur en landschap. Ten aanzien van de positie van het agrarisch natuurbeheer komt uit drie van de vier adviezen het volgende beeld naar boven: - Agrarisch natuurbeheer is niet effectief, behalve wellicht voor de hamster in Limburg en voor enkele algemene insecten. Anders dan reservaatbeheer leidt agrarisch natuurbeheer tot achteruitgang van populaties en tot louter algemene soorten. Hoewel reservaatbeheer duurder is (als we de kosten van verwerving en inrichting meenemen), is het toch veel kosteneffectiever dan agrarisch natuurbeheer. Dat het ook in een aantal reservaten niet goed gaat, komt vooral door de negatieve invloed van de omringende landbouwgronden. - Die negatieve invloed van de landbouw geldt voor een veel groter aantal natuurgebieden, ook buiten het cultuurlandschap. Primaire oorzaken van achteruitgang zijn vrijwel altijd vermesting, verzuring en verdroging, waarbij de landbouw de belangrijkste boosdoener is. - De beste beschermingsstrategie is het verbeteren en vergroten van bestaande natuurgebieden en pas in de derde plaats op het verbinden van natuurgebieden. Zeker in tijden van schaarste lijkt het dus duidelijk waarop de overheid zijn geld moet inzetten. Met deze notitie willen we dat beeld fors nuanceren en corrigeren. Daarbij richten we ons vooral op het deeladvies over agrarisch natuurbeheer. Over de twee andere aangehaalde adviezen willen we hier alleen kort het volgende zeggen. Ten eerste: de beschuldigende vinger richten op de vermesting, verdroging en verzuring is wel heel simplistisch en deels ook achterhaald er zijn aanzienlijke vorderingen gemaakt ten aanzien van de landbouwemissies. Agrarisch natuurbeheer (m.n. randenbeheer) kan daarin juist een rol spelen Meer aandacht voor de kwaliteit van het beheer van natuurgebieden zoals het derde deeladvies doet was op zijn plaats geweest. Ten tweede: de theorie van ecologische eilanden is in de vorige eeuw ook wel gebruikt als argument vóór agrarisch natuurbeheer en tegen bloempotten. De betekenis van verbindingen wordt door het derde deeladvies niet ontkend, maar hier zijn veel meer mogelijkheden dan de verbindingszones die de EHS in petto heeft. Juist agrarisch natuurbeheer kan hier door het creëren van een kleinschalige infrastructuur (groenblauwe dooradering) veel betekenen. Deze notitie is een coproductie van landbouworganisaties, koepels van agrarische natuurverenigingen en vier collectieven die een pilotproject uitvoeren naar de positie van het agrarisch natuurbeheer onder het nieuwe Europese landbouwbeleid (GLB). 1

2 Niet afrekenen op ecologische effectiviteit alleen De laatste decennia rekenen overheid en samenleving het natuurbeheer niet alleen af op zijn bijdrage aan de biodiversiteit, maar op een veel breder scala aan doelen, zoals de betekenis voor landschap, cultuurhistorie, beleving, educatie en recreatie (rust, ruimte, ontspanning). Er worden zelfs allerlei pogingen ondernomen om die betekenis te kapitaliseren, bijvoorbeeld door te kijken naar de waarde van een aantrekkelijk vestigingsklimaat of naar verhoogde horecaomzetten. De opsteller van het deeladvies over agrarisch natuurbeheer is waarschijnlijk gevraagd naar een evaluatie van de ecologische effectiviteit, maar dat is naar ons idee een te beperkte invalshoek. Net als alle natuurbeheer dient ook agrarisch natuurbeheer meerdere doelen. Die betekenis moet naar onze mening niet worden onderschat of weggepoetst. Ook besteedt de evaluatie nauwelijks aandacht aan andere belangrijke vormen van biodiversiteit zoals die internationaal worden onderscheiden, zoals functionele agrobiodiversiteit (FAB), de life support functies van de landbouw (m.n. door de bodem) en de vele ecosysteemdiensten die de landbouw kan leveren (deels via zijn betekenis voor de biodiversiteit). Voor slechts een klein deel van deze diensten is een markt ontwikkeld of zijn er bedrijfseconomische voordelen (bijvoorbeeld in de vorm van lagere kosten voor plaagbestrijding). Tot dat wel het geval is, is het dus gerechtvaardigd dat de overheid, die op deze punten immers beleidsdoelen heeft geformuleerd, blijft investeren in een biodiverse landbouw. Naast de reeds genoemde doelen staat agrarisch natuurbeheer bovendien voor een beweging naar een meer maatschappelijk verantwoorde en duurzame landbouw en een andere mindset van (een deel van) de agrariërs, een tendens die door de vergroening van het Europese landbouwbeleid hopelijk zal worden versterkt. Reden tot zorg, maar er is ook goed nieuws We erkennen volmondig dat er reden is tot zorg over de effectiviteit van het agrarisch natuurbeheer. De signalen over tegenvallende effecten zijn ook niet nieuw. De afgelopen jaren zijn er met name voor weidevogels aanmerkelijke inspanningen verricht, zowel qua onderzoek als qua praktijkmaatregelen. In 2010, met het SNL, is een volledig nieuwe systematiek van kracht geworden gebaseerd op kerngebieden en ecologische spelregels voor de samenstelling van beheermozaïeken. De effecten van die omslag zijn nog niet of nauwelijks meetbaar, waardoor een belangrijke ecologische slag nog niet op zijn merites kan worden beoordeeld. Die omslag zal bovendien de komende jaren verder worden verfijnd en geprofessionaliseerd als de overheid primair zaken gaat doen met agrarische natuurverenigingen en deze een aanmerkelijke ecologische sturingskracht aan de dag moeten gaan leggen ten aanzien van de inhoud en situering van het beheer. Natuurlijk, de agrarische natuurbeheerders moeten deze omslag nog wel waar weten te maken en daarbij nog sterker dan nu gebruik maken van de vele kennis die is opgedaan. Maar de inzet en de wil zijn aanwezig. Een tweede omslag, zij het nog op kleine schaal, is die van agrarisch natuurbeheer als neventak naar natuurbeheer als hoofdtak van een agrarisch bedrijf. De laatste jaren nemen steeds meet bedrijven deze stap. In het verlengde, maar minder vergaand, liggen de weidevogelboerderijen die op initiatief van Vogelbescherming een lerend netwerk vormen. Daarnaast zou het deeladvies bijna doen vergeten dat er ook goed nieuws is. In een groeiend aantal gebieden worden aantoonbare successen geboekt. Een aantal daarvan zullen we straks de revue laten passeren. Dit alles vormt een sterk pleidooi voor lerend beheren, een term die in de natuurbescherming gemeengoed is (kijk maar eens wat er de afgelopen decennia allemaal is bijgeleerd over het beheer van bos, duin en heide), maar die kennelijk niet wordt gegund aan het relatief jonge agrarisch natuurbeheer. Het is onze stellige overtuiging dat er uit de analyse en doorontwikkeling van succesverhalen nog veel kan worden geleerd over een effectievere aanpak. Dit brengt ons bij het punt van de betrouwbaarheid van uitspraken over ecologische effectiviteit, en zeker over vergelijkingen tussen agrarisch natuurbeheer en beheer van vergelijkbare soortgroepen in natuurgebieden, ook wel reservaatbeheer geheten. Sinds 2

3 de start van het betaalde agrarisch natuurbeheer rond 1980 is het telkens zeer lastig gebleken om wetenschappelijk verantwoorde evaluaties op te stellen. Op vele van de sindsdien verschenen studies bleek methodologisch het nodige af te dingen. Zo blijkt het bijzonder lastig om het zelfstandige effect van alle factoren die een rol spelen (zoals landschappelijk karakter, predatie, waterpeil, beheer) vast te stellen. Een ander voorbeeld is het afrekenen van verschillende beheervormen (geen beheer, agrarisch natuurbeheer, reservaatbeheer) op soortenrijkdom of dichtheden. Gebieden zijn vaak begrensd als natuurgebied of beheersgebied op basis van deze kenmerken, zodat het weinig hout snijdt om het beheer effectief te verklaren omdat er hogere dichtheden aanwezig zijn. Kortom, we pleiten indringend voor een wetenschappelijk valide monitoring om in de toekomst eindelijk eens breed gedragen uitspraken te kunnen doen over de ecologische effectiviteit. Op dit punt zijn we het dan wèl eens met de auteur van het deelrapport over agrarisch natuurbeheer. Niettemin is het opmerkelijk dat in het deeladvies behoorlijk selectief wordt gewinkeld in het beschikbare materiaal. Eveneens opmerkelijk is dat er weinig wordt verwezen naar buitenlands onderzoek naar de effectiviteit van agrarisch natuurbeheer. Weidevogels: méér dan kommer en kwel Geen misverstand: de landelijke statistieken over de ontwikkeling van de weidevogelstand zijn duidelijk. Veel soorten zijn behoorlijk achteruit gegaan, met name kritische als de grutto en de veldleeuwerik. Toch is het jammer dat alle hoopgevende voorbeelden uit de evaluatie zijn weggelaten, want het is niet overal kommer en kwel. Zonder te pretenderen dat er een belangrijke kentering gaande is, geven we hier wat voorbeelden van goed nieuws : a. Voor een aantal soorten lijkt de dalende trend de laatste jaren te stabiliseren of zelfs in stijgende lijn om te slaan. Over de laatste jaren zien we winst voor grutto, tureluur en gele kwikstaart; de graspieper stabiliseert (Vogelbalans 2012). Ook blijkt uit alarmtellingen dat het noodzakelijke broedsucces in sommige jaren wel wordt gehaald in gebieden met mozaïekbeheer (zie bijvoorbeeld Van Miltenburg e.a. 2010). In 2012 zijn er 60% meer grutto s groot geworden dan in het jaar daarvoor, meldde Vogelbescherming in december. We weten nog niet met welke factoren dat te maken heeft, en dus ook niet of het al dan niet toevallige fluctuaties zijn (bijv. door weersomstandigheden). b. Al langer is bekend dat een aantal weidevogelbolwerken zoals Laag Holland een aanmerkelijk kleinere afname kent dan de landelijke trend (Scharringa & Van t Veer 2008; Scharringa 2012). Relatief sterke gebieden doen het dus aanmerkelijk minder slecht. Dat is een belangrijk gegeven, dat bijvoorbeeld ook blijkt uit de trends binnen en buiten de recent aangewezen weidevogelkerngebieden (Scharringa 2012). c. Plaatselijk worden opmerkelijke successen behaald en neemt de weidevogelstand toe of stabiliseert die. De voorbeelden daarvan spelen zich deels af in gebieden met een relatief hoog gehalte aan (agrarisch beheerd) natuurgebied en/of goede afspraken tussen boeren en terreinbeheerder. Voorbeelden daarvan toename zijn de Noord- Hollandse gebieden Spaarnwoude en Wormer- en Jisperveld (Rapportage natuurbeheer Weidevogels 2012; Groot 2012). Maar er zijn ook vele voorbeelden van successen in gebieden met veel minder reservaat of met zelfs uitsluitend landbouwgrond. In Noord-Holland zijn dat bijvoorbeeld Amstelland (met daarin de succesvolle polder de Ronde Hoep) en het eiland Marken (Den Boer e.a. 2011; Visbeen e.a. 2007). Ook in het andere delen van het land zijn belangwekkende voorbeelden. Daarbij gaat het met name om toepassing van zogeheten mozaïekbeheer, een principe dat inmiddels in veel provinciale Natuurbeheerplannen en regionale weidevogelbeheerplannen gemeengoed is geworden. Experimenten vanaf 2000 in Noord-Nederland wijzen uit dat de aantalsontwikkeling en reproductie in gebieden met mozaïekbeheer aanmerkelijk beter waren dan elders (Oosterveld 2006 en 2009, Oosterveld e.a. 2011). Onderzoek over vier jaar in het westen van het land komt tot dezelfde conclusie (Van Miltenburg e.a. 2010). Er zijn dus veelbelovende voorbeelden waarvan we kunnen leren voor de toekomst. Bemoedigend is ook dat er al een start is gemaakt met enkele van de aanbevelingen die 3

4 het deeladvies in petto heeft, zoals het veel sterker inspelen op de omstandigheden ter plekke (ad hoc-afspraken over uitstel van maaien, plas-dras zetten van greppels in droge perioden) en een krachtige gebiedscoördinatie. Dan nog iets over de weidevogels in reservaten. Feit is dat het daar per saldo wat beter gaat dan daarbuiten. Maar net zoals er voorbeelden zijn van betere en slechtere landbouwgebieden zijn er voorbeelden van betere en slechtere natuurgebieden. Dat wordt de laatste jaren ook volmondig erkend door de terreinbeheerders. Zo blijken de meeste weidevogels in de Friese reservaten het niet of nauwelijks beter te doen dan bij agrarisch natuurbeheer (Engelmoer e.a. 2011). Dat daaraan ook de situatie in de reservaten zelf debet is, bewijzen de vele opkrikplannen die de afgelopen tien jaar zijn opgesteld voor natuurgebieden in Noord- en West-Nederland, en de resultaten van de uitvoering daarvan (zie bijvoorbeeld Visbeen e.a. 2009; Oosterveld 2009, 2012a en 2012b). Naast factoren als de bemestingstoestand lijkt ook hier mozaïekbeheer het sleutelwoord, maar dan als tegenhanger van te grootschalig en uniform laat maaien. Tot slot: wij vinden de conclusies over het weidevogelbeheer veel te rigide, maar steunen wel een deel van de aanbevelingen uit het deeladvies over agrarisch natuurbeheer. Wel hebben wij bedenkingen bij een nog sterkere aangezette concentratie van geld en maatregelen in zogeheten kerngebieden. Ten eerste is voor versterking van populaties een voldoende groot beheerd gebied nodig, groter dan het gebied waar nu veel vogels zitten. Met het opheffen of verkleinen van kerngebieden verdwijnt de laatste sturing op specialisatie en intensivering. Ten tweede is het leeuwendeel van het onderzoek en de inspanningen gericht op de grutto, of de gruttogroep van vogels. Daarmee dreigen andere weidevogels in de knel te komen. Dat geldt met name voor een soort als de kievit, die in een vrije val lijkt geraakt (Vogelbalans 2012) en daarmee na de grutto het zorgenkindje van dit decennium dreigt te worden. Deze soort is met relatief goedkope maatregelen te behouden, maar vraagt een wezenlijk ander beheer dan de grutto. Daarvoor vragen wij indringend aandacht. Akkervogels juist een succesverhaal Eén van de succesverhalen van het agrarisch natuurbeheer is het resultaat dat de afgelopen jaren is geboekt met akkervogelbeheer, vooral in Groningen, Drenthe en Flevoland. Het deeladvies erkent wel de positieve effecten, maar blijft zeer terughoudend over de effectiviteit omdat nog niet zou zijn bewezen waaróm het werkt. Weliswaar zijn de resultaten nog relatief vers en nog maar gedeeltelijk wetenschappelijk geboekstaafd, maar het beschikbare materiaal wijst op reëel succes van deze beheervorm door het bieden van broedgelegenheid en extra voedsel in de rand (Koks 2008; Arizs & Koks 2008; Teunissen e.a. 2009; Trierweiler 2010; Franken 2012). Dit blijkt te werken voor soorten als grauwe kiekendief, velduil en patrijs. Ook is het hoogstwaarschijnlijk de reden van de (vooralsnog incidentele) terugkeer in 2011 van de grauwe gors in Groningen, een soort die sinds 2008 niet meer als broedvogel was waargenomen. Voor de veldleeuwerik, die zonder meer een dramatische achteruitgang heeft doorgemaakt, vereist het beheer nog meer maatwerk, zeker in gebieden met afwisselend bouwland en grasland waar intensief grasland functioneert als ecologische val. Niettemin wordt steeds duidelijker welke eisen akkervogels stellen aan het beheer, wil dit effectief zijn (Dochy & Hens 2005; Visser e.a. 2007; Bos e.a. 2010; Roodbergen e.a. 2011; Visser e.a. 2012). Lopende experimenten in de Groninger akkerbouw leveren bovendien veelbelovende inzichten op over goedkopere vormen van beheer, zowel qua broedsucces (bijvoorbeeld door teelt en aangepast beheer van luzerne) als qua wintervoedsel (bijv. laten overstaan van graanstoppel). Botanisch beheer kan beter Het deeladvies beveelt aan om alle botanische beheerpakketten maar te schrappen. Naast weidevogels is dit een type beheer dat inderdaad maar matig effectief is, maar beëindiging is een wel heel rigoureuze stap, die niet voldoende wordt gesteund door 4

5 onderzoek. Ook wij zijn voorstander voor een kritischer benadering van alle botanisch beheer, maar er liggen bewijsbaar kansen: - in graslanden blijkt volvelds botanisch beheer niet of nauwelijks te leiden tot botanische verbetering, maar in tegenstelling tot elders wel tot behoud van wat er is (Melman e.a. 2007). Percelen met agrarisch natuurbeheer verschillen qua natuurwinst niet eens heel sterk met die in natuurgebied. Net als bij weidevogels (en veel andere soortgroepen) beschouwen wij behoud al als belangrijke winst vergeleken met de landelijks trends; - slootkantbeheer lijkt op geïsoleerde plekken weinig op te leveren (Leewis 2005), maar kan bij de gerichte situering ten opzichte van zaadbronnen (zoals natuurgebieden) wel degelijk interessante resultaten opleveren (Leng 2010). Een gerichte situering is hier dus de sleutel; - datzelfde geldt voor botanisch beheer van akkerranden. Ook hier ligt de sleutel in een zorgvuldige situering (gebaseerd op netwerken, een kleinschalige ecologische infrastructuur), worden wel degelijk ook positieve resultaten geboekt en wordt steeds meer bekend over de voorwaarden voor effectief beheer (zie bijv. Geertsema 2002; Scherpenisse e.a. 2011; Visser e.a. 2012). Ten slotte is opvallend dat het deeladvies het beheer vooral afrekent op de bijdrage aan behoud en ontwikkeling van zeldzame soorten overigens niet alleen voor de botanische resultaten. Dat is een criterium dat op dit moment niet is verankerd in het natuurbeleid, c.q. in de beheerregelingen en -pakketten. Het is ook een criterium dat naar ons idee niet past bij de huidige maatschappelijke beleving van natuur, die veel breder rekt dan alleen zeldzame soorten. En ten slotte is het onjuist dat agrarisch natuurbeheer nooit zeldzame soorten oplevert. Een klein, maar aardig voorbeeld: onderzoek op proefbedrijf De Marke, waar aan natuurbeheer wordt gedaan, wijst uit dat er elf soorten bijen van de Rode Lijst voorkomen (Guldemond e.a. 2007). Landschapselementen Volgens het deeladvies mogen ook de pakketten voor beheer van landschapselementen wel verdwijnen: ze leveren geen natuurwinst en de bepalingen voor Ecological Focus Areas (EFA s) onder het nieuwe landbouwbeleid zal het gemis wel compenseren. Hier slaat het deeladvies in onze ogen de plank wel heel erg mis. Ten eerste kun je beheerpakketten niet afrekenen op doelen die er nooit aan zijn toegekend. De landschapspakketten hebben primair een landschappelijk doel: het behoud van de elementen als zodanig. Er is wel degelijk bewijs dat de beheerpakketten hieraan hebben bijgedragen en naast het waarborgen van een goede staat van onderhoud ook hebben voorkomen dat een deel van de elementen verloren zou gaan (zie bijv. Wiertz e.a ). Ten tweede is het voor een aantal elementen wel degelijk aangetoond dat ze ook voor de biodiversiteit iets opleveren. Dat geldt bijvoorbeeld voor broedvogels van houtopstanden (zoals de steenuil), voor vleermuizen en voor diverse plantensoorten van de Rode Lijst (Wiertz e.a. 2007). Zo zijn in de houtwallen van de Noordelijke Friese Wouden diverse interessante planten aangetroffen (Weeda 2004) en recent een nog niet in Nederland bekende nachtvlindersoort. Van poelen is bekend dat ze mits in de juiste ruimtelijke configuratie van grote betekenis zijn voor amfibieën. En ten derde is het wel heel prematuur om te mikken op de vergroening van het nieuwe GLB, zo lang niet is vastgesteld hoe deze eruit gaat zien. Bovendien: voor een adequaat beheer van EFA s verwijst de Europese Commissie door naar de beheerregelingen onder de tweede pijler van het GLB. Zorgvuldig, maar niet terughoudend investeren Wij vinden met de opsteller van het deeladvies dat de overheid zorgvuldig moet investeren in de kwaliteit van landbouwgebieden en sterker moet letten op kosteneffectiviteit. De passages daarover in het deeladvies kunnen we echter niet serieus nemen ze zijn verouderd en gebaseerd op volstrekt willekeurige aannamen. Behalve vanwege een (vermeend) beperkte kosteneffectiviteit lijkt het deeladvies erop uit om de zorg voor algemene natuurwaarden verplicht te stellen en/of op te nemen in de cross- 5

6 compliance (de EU-voorwaarden voor het verkrijgen van bedrijfstoeslagen) en de bijzondere natuurwaarden vooral in reservaten te concentreren. Daarbuiten mag er wel worden beschermd, maar dan niet langer door de overheid gefinancierd. Dat is naar ons idee een levensgevaarlijk scenario, waarmee veel van wat er is bereikt overboord zal worden gegooid. Ten eerste liggen goede kansen in landbouwgebieden, die alleen door gerichter (maar niet minder) te investeren ten volle kunnen worden benut. Voor het creëren van een goede ruimtelijke samenhang zal ook actief moeten worden geworven in gebieden en op bedrijven die nu niet meedoen. Ten tweede is het onzeker, maar onwaarschijnlijk dat het nieuwe GLB zal leiden tot een substantieel volome aan geïnternaliseerde biodiversiteit. En ten derde, zoals we al eerder aangaven: veel biodiversiteitsdiensten die de landbouw kan leveren, worden in de evaluatie niet behandeld en ontberen een koopkrachtige private vraag. Wat dat laatste betreft: hoewel we vinden dat natuur- en landschapsbeheer primair een publieke dienst is, wordt er hard gewerkt aan het ontsluiten van private financiering. De weg daar naartoe wordt steeds vaker gevonden, maar het blijkt vooralsnog geen goudmijn. En als we nog zoeken naar kostenbesparing voor de overheid: er liggen mogelijkheden, voor een forse reductie van de uitvoeringskosten van regelingen (met nu ruim 40% overhead) of in het waar mogelijk vermijden van dure investeringen in grondverwerving (zie bijvoorbeeld Een Ondernemende EHS voor Brabant, 2012). Daarin ligt naar ons idee de toekomst van het agrarisch natuurbeheer: een combinatie van selectief (maar niet terughoudend) inzetten van budgetten en maatregelen, een krachtige gebiedscoördinatie en lage uitvoeringskosten. Wij hopen dat de voorbeelden in deze notitie enige inspiratie kunnen opleveren voor een wat constructiever geluid over het agrarisch natuurbeheer in het uiteindelijke Raadsadvies. Bronnen Arizs, J.A. & B.J. Koks, B Wintervoedsel voor akkervogels in Groningen en Drenthe. In: De Levende Natuur 109(6): Boer, A. den, W. Korrel, M. Kuiper, E. Kuiper, K. Lambalk, M. van der Maat, T. Rewijk & F. van der Vliet Jaarverslag Agrarische natuurvereniging De Amstel, Vogelwerkgroep Ouderkerk & Werkgroep Weidevogelbescherming IVN-Amstelveen. Bos, J.F.F.P., H. Sierdsema, H. Schekkerman & C.W.N. van Scharenburg Een veldleeuwerik zingt niet voor niets! Schatting van kosten en maatregelen voor akkervogels in de context van het veranderend Gemeenschappelijk Landbouwbeleid. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur en Milieu, WOT-rapport 107, Wageningen. Dochy, O. & M. Hens Van de stakkers van de akkers naar de helden van de velden Beschermingsmaatregelen voor akkervogels. Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel. Een ondernemende EHS voor Brabant ZLTO, s-hertogenbosch. Engelmoer, M., R. Jalving & H. Valk Wurkplan Greidefûgels wêr steane wy op t stuit? Tussenevaluatie van het Werkplan Weidevogels Provincie Friesland, Leeuwarden. Franken, M Vole abundance in the Montagu s harrier breeding area in Eastern-Groningen and how this affects male hunting habitat selection. Werkgroep Grauwe Kiekendief / Universiteit van Utrecht. Geertsema, W Plant survival in dynamic habitat networks in agricultural landscapes. PhD thesis. Wageningen University. Groot, M Monitoring weidevogels Wormer- en Jisperveld In: Jaarboek Weidevogels Noord-Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo. Guldemond, J.A., J.H. Pijfers & E. den Belder De betekenis van agrarisch natuurbeheer voor bijen en wespen op een melkveebedrijf in de Graafschap. Entomologische berichten 67 (6): Hoff, J. van t Riet en rietvogels in kleisloten. Eindrapport. Wierde & Dijk, Leens. Koffijberg, K., R. Foppen & C. van Turnhout Vogelbalans SOVON Vogelonderzoek Nederland, Nijmegen. Koks, B Beschermingsproject grauwe kiekendief als opmaat voor effectieve akkervogelbescherming. In: De Levende Natuur 109(3): Leewis, L De effectiviteit van slootkantbeheer door Agrarische Natuur Verenigingen in het Groene Hart en Waterland. Stageverslag. Leng, X Restoration of ditch bank plant diversity - The interaction between spatiotemporal patterns and agri-environmental management. Thesis Leiden University. 6

7 Melman, T.C.P. et al Veldonderzoek effectiviteit natuurgericht beheer van graslanden. Ecologische effectiviteit regelingen natuurbeheer: achtergrondrapport 2. WOT-rapport 56. Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, Wageningen. Melman, Th.C.P., C. Grashof-Bokdam, H.P.J. Huiskes, W. Bijkerk, J.E. Plantinga, Th. Jager, R. Haveman & A. Corporaal Veldonderzoek effectiviteit natuurgericht beheer van graslanden. Ecologische effectiviteit regelingen natuurbeheer: Achtergrondrapport 2. Wageningen, Wettelijke Onderzoekstaken Natuur & Milieu, WOt-rapport 56. Miltenburg, J. van, R. Faber & A. van Duijvenboden Mozaïek op Maat Utrecht. Rapportage van 4 jaar ervaringen met flexibel maatwerk in het weidevogelbeheer. Veelzijdig boerenland, Landschap Erfgoed Utrecht, Haarlem. Oosterveld, E.B Weidevogelmozaïekbeheer in Noord-Nederland In: De Levende Natuur 107(3): Oosterveld, E.B Weidevogelmozaïekbeheer in Noord-Nederland Resultaten BoerenNatuur, Drachten. Oosterveld, E. 2012a. Opkrikken weidevogelgebieden - Aanpak en eerste resultaten Fries/Groningse weidevogelreservaten. Presentatie Veldwerkplaats agrarisch natuurbeheer. Oosterveld, E.B. m.m.v. SOVON 2012b. Effecten van opkrikmaatregelen in Friese weidevogelreservaten op de weidevogels A&W-rapport Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Feanwâlden. Oosterveld, E.B. m.m.v. Y. van der Heide Opkrikplannen Friese Weidevogelreservaten. Deel 1: knelpunten bij inrichting en beheer. Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, A&W-rapport 821. Veenwouden. Oosterveld, E.B., F. Nijland, C.J.M. Musters & G.R. de Snoo Effectiveness of spatial mosaic management for grassland breeding shorebirds. In: Journal of Ornithology 152: Rapportage natuurbeheer Weidevogels Stichting Agrarische Bedrijven Spaarnwoude. Roodbergen, M., Teunissen, W. & Liefting, M Winteropvang voor akkervogels in Zeeland. SOVON onderzoeksrapport 2011/22. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Nijmegen. Scharringa, C.J.G. & R. van t Veer Atlas van de weidevogels in Laag Holland. Overzicht van soorten, aantallen, dichtheden en trends in ha veenweidegebied. Landschap Noord-Holland, Heiloo. Scharringa, C.J.G Het provinciaal weidevogelmeetnet in In: Jaarboek Weidevogels Noord-Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo. Scherpenisse-Gutter, M.C., R. Aukema & H. Cuppen Biodiversiteit in perceelsranden in Noord-Brabant Monitoring van akkervogels, vegetatie en macrofauna in perceelsranden - voortgangsverslag Project Actief Randenbeheer. Natuurbalans Limes Divergens BV, Nijmegen. Teunissen, W., H.J. Ottens, M. Roodbergen & B. Koks Veldleeuweriken in intensief en extensief gebruikt agrarisch gebied. SOVON-onderzoeksrapport 2009/13. SOVON Vogelonderzoek Nederland. Beek Ubbergen. Trierweiler, C. Travels to feed and food to breed The annual cycle of a migratory raptor. Montagu s harrier, in a modern world. Thesis Rijksuniversiteit Groningen, Visbeen, F., R. van `t Veer & C. Scharringa Weidevogels op Marken. Deskundigenteam weidevogels Noord-Holland. Visbeen, F., N. Raes & C. Scharringa Opkrikplannen voor weidevogelgebieden in Laag Holland. Landschap Noord-Holland, Heiloo. Visser E.G., C. Trierweiler & B.J. Koks Grauwe Kiekendieven in Flevoland - een kleine populatie krijgt een nieuwe kans. Stichting Werkgroep Grauwe Kiekendief, Scheemda. Visser, A., J.A. Guldemond & A.J. van der Wal Randenbeheer in het GLB. CLM Onderzoek en Advies, rapport 801. Culemborg. Weeda, E. m.m.v. P. Swagemakers, R.J. Bijlsma & H. Spruit Boerendiversiteit voor biodiversiteit. Alterrarapport 973. Alterra, Wageningen. Wiertz, J., M.E. Sanders & J.M. Kranendonk Ecologische evaluatie regelingen voor natuurbeheer; Programma Beheer en Staatsbosbeheer Milieu- en Natuurplanbureau (MNP), Bilthoven. 7