Branchemonitor. Ondersteuning informele zorg 2010/2011

Transcriptie

1 Branchemonitor Ondersteuning informele zorg 2010/2011

2 Colofon De Branchemonitor, ondersteuning informele zorg 2010/2011 is een uitgave van Mezzo. Tekst: Mezzo en Tekstbureau Zodra Fotografie: Theo Scholten en Roelof Pot Illustratie: Marit de Wolf Vormgeving: Diet Rademaker Drukwerk: Drukkerij de Jong, Baarle-Nassau 2 Mezzo Branchemonitor

3 Voorwoord U heeft de tweede Branchemonitor Ondersteuning Informele Zorg in handen. Deze monitor geeft een beeld van de sector ondersteuning informele zorg 2010/2011. Een sector die sinds de komst van de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo) flink in beweging is. Door de Wmo zijn gemeenten verantwoordelijk voor de ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers in zorg en welzijn. De komende jaren worden nog meer zorg- en welzijnstaken vanuit de AWBZ overgeheveld naar de Wmo. Dan krijgen gemeenten een nog belangrijkere rol bij de maatschappelijke ondersteuning van burgers. Het is daarom van cruciaal belang dat zij het ondersteuningsaanbod goed op orde hebben. Mantelzorgers en zorgvrijwilligers geven samen tachtig procent van de zorg aan mensen thuis. Helaas, zo laat deze branchemonitor zien, komt het nog vaak voor dat hulpvragers die een specifieke vrijwilliger nodig hebben op lange wachtlijsten komen. Gemeenten kunnen daar iets aan doen. En helaas zijn, volgens cijfers van het SCP, steeds meer mantelzorgers overbelast geraakt de afgelopen jaren: in 2001 waren mantelzorgers overbelast, in 2008 waren dat er al Ook daar kunnen gemeenten iets aan doen. Gemeenten kunnen samenwerken met de lidorganisaties van Mezzo. Die bieden ondersteuning aan mantelzorgers of zetten vrijwilligers in bij zorgvragers. En steeds meer lidorganisaties doen beide, zo blijkt uit deze branchemonitor. Goed nieuws is er ook te melden: zo zijn er in vergelijking met de voorgaande jaren beduidend meer mantelzorgers bereikt. Uit onderzoek blijkt dat mantelzorgers zich door ondersteuning minder belast voelen. De branchemonitor biedt cijfers die de trends in de informele zorg zichtbaar maken. Dat inzicht is nodig voor goed beleid. Doe er uw voordeel mee. Jancor de Boer Directeur Mezzo, Landelijke Vereniging voor Mantelzorg en Vrijwilligerszorg Mezzo Branchemonitor 3

4 4 Mezzo Branchemonitor

5 Inhoud 1. Informele zorg in Nederland 7 2. Organisaties voor ondersteuning informele zorg Mantelzorgondersteuning in cijfers Intensieve vrijwilligerszorg in cijfers Conclusies Over Mezzo 27 Mezzo Branchemonitor 5

6 6 Mezzo Branchemonitor

7 1. Informele zorg in Nederland Veel hulpbehoevende mensen krijgen hulp van familieleden, vrienden en naasten. Deze hulp heet mantelzorg. Daarnaast zijn er veel vrijwilligers die de zorg en aandacht voor kwetsbare mensen op zich nemen. Dat wordt ook wel intensieve vrijwilligerszorg genoemd. Mantelzorg en intensieve vrijwilligerszorg samen vormen de informele zorg. Dankzij deze zorg verbetert de kwaliteit van leven van kwetsbare mensen. Informele zorg Mantelzorg en vrijwilligerszorg vormen samen de informele zorg. Deze zorg wordt onbetaald gegeven, vaak vanuit een persoonlijke betrokkenheid. In de ondersteuning en maatschappelijke participatie van chronisch zieken, mensen met een beperking en andere hulpbehoevenden spelen mantelzorgers en zorgvrijwilligers een grote rol. Zij geven samen tachtig procent van de zorg aan mensen thuis. Mantelzorg en vrijwilligerszorg liggen in elkaars verlengde, maar zijn niet hetzelfde. Een mantelzorger geeft onbetaalde zorg aan een familielid of vriend met wie hij of zij een persoonlijke band heeft. Een zorgvrijwilliger kiest bewust om onbetaald zorg te verlenen, meestal via een vrijwilligersorganisatie. Mantelzorg is onmisbaar Zo n 2,6 miljoen mantelzorgers zorgen meer dan acht uur per week of langer dan drie maanden voor een ander. Ongeveer 1,1 miljoen mantelzorgers (4,7 procent van de bevolking) geven meer dan acht uur per week én langer dan drie maanden zorg. Vaak is dat jarenlange, intensieve zorg waardoor de kans op overbelasting groot is. De werkzaamheden van mantelzorgers zijn divers. Huishoudelijke hulp, persoonlijke verzorging, verpleegkundige hulp, emotionele steun, toezicht, begeleiding en praktische hulp: mantelzorgers doen het allemaal. De zorg die zij verlenen heeft een economische waarde die tussen de vier en zeven miljard euro ligt. Zonder mantelzorg zou het Nederlandse zorgsysteem niet houdbaar zijn. Mantelzorg in cijfers In 2008 waren er in totaal 3,5 miljoen Nederlanders van 18 jaar en ouder die mantelzorg verleenden. Dat is één op de vier volwassenen. Daarvan gaven: 2,6 miljoen mensen (20 procent van de volwassen bevolking) meer dan acht uur per week en/of langer dan drie maanden hulp, 2,3 miljoen mensen langer dan drie maanden hulp, 1,4 miljoen mensen meer dan acht uur per week hulp, 1,1 miljoen mensen zowel intensief als langdurig hulp mantelzorgers aan dat zij zich zwaarbelast of overbelast voelen. Bron: SCP Wie geven er mantelzorg? 60 procent van de mantelzorgers is vrouw. Het percentage mantelzorgers van 65 jaar en ouder is toegenomen van 13 procent in 2001 naar 20 procent in Bijna de helft van de mantelzorgers is tussen de 45 en de 65 jaar. Van de mantelzorgers tussen de 18 en 65 jaar heeft 71 procent betaald werk 84 procent van de mantelzorgers zorgt voor een partner of familielid. Bron: SCP Intensieve vrijwilligerszorg in cijfers Naar schatting vrijwilligers geven intensieve vrijwilligerszorg: dat is één-op-één hulp thuis aan mensen met een ernstige ziekte, beperking of met psychische problemen. Zij helpen naar schatting elk jaar hulpbehoevenden en mantelzorgers. Mezzo schat de totale hulpvraag van deze vorm van zorg op tot mensen per jaar. De vraag is dus groter dan het aanbod. De meeste organisaties voor intensieve vrijwilligerszorg kampen met wachtlijsten. Bron: SCP Vrijwilligerszorg helpt bij participatie Naar schatting zijn er Nederland meer dan vrijwilligers actief in de zorg. Een deel van deze vrijwilligers (ongeveer ) geeft intensieve vrijwilligerszorg: dat is één-op-één hulp thuis aan mensen met een ernstige ziekte, beperking of psychische problemen. Vrijwilligerszorg versterkt de sociale samenhang: de vrijwilligers ondersteunen mensen in kwetsbare situaties bij het meedoen in de samenleving. Zij voorkomen eenzaamheid, zorgen dat mensen langer thuis kunnen blijven wonen en kunnen meedoen aan de maatschappij. Een zorgvrijwilliger is er gewoon voor de ander: zonder indicatie en zonder tijdslimiet. Mezzo Branchemonitor 7

8 8 Mezzo Branchemonitor

9 Beroep op informele zorg neemt toe De vraag naar informele zorg groeit. Dat heeft verschillende oorzaken: het aantal chronisch zieken stijgt, de indicatiestelling voor professionele zorg wordt strenger, zorgvragers blijven zo lang mogelijk zelfstandig wonen, de opnameduur in ziekenhuizen wordt steeds korter, de overheid bezuinigt op de zorg en het pgb. Sinds de invoering van de Wmo in 2007 zijn gemeenten verantwoordelijk voor de ondersteuning van mantelzorgers en vrijwilligers. De manier waarop dit gebeurt is afhankelijk van de lokale situatie en politieke keuzes. De basisfuncties ondersteuning mantelzorg en vrijwilligerszorg en het al beschikbare ondersteuningsaanbod vormen vaak het vertrekpunt voor het gemeentelijk beleid. Gemeenten willen meer en meer werken volgens de uitgangspunten Welzijn Nieuwe Stijl en De Kanteling. Daarbij gaat het om de vraag welke ondersteuning iemand echt nodig heeft om mee te kunnen doen in de samenleving. Professionele zorg en individuele voorzieningen zijn niet langer een recht. Er wordt nadrukkelijk een beroep gedaan op de informele zorg. Dit beroep wordt nog groter door verdere bezuinigingen op de zorg en het pgb. Met de overheveling van de AWBZ-functie begeleiding naar de Wmo worden gemeenten ook verantwoordelijk voor de begeleiding van zo n cliënten. Ook de overheveling gaat gepaard met bezuinigingen en zal eveneens leiden tot een groter beroep op de informele zorg. Daardoor wordt de noodzaak van een sterke informele zorg opnieuw groter. Veel mantelzorgers en vrijwilligers halen voldoening uit hun zorgtaken. Toch zijn er ook grenzen waar de informele zorg tegenaan loopt. Zo is het aantal overbelaste mantelzorgers de afgelopen jaren gestegen: van in 2001 naar in 2007 (SCP, 2009). En in de vrijwilligerszorg neemt het aantal mensen dat om hulp vraagt toe. In het licht van deze ontwikkelingen pleit Mezzo voor een sterke positie van mantelzorgers in de wet- en regelgeving, voor een goede lokale ondersteuning van de informele zorg en een toegankelijke professionele zorg. Ondersteuning van mantelzorg en intensieve vrijwilligerszorg In 2010 waren er 265 organisaties voor ondersteuning informele zorg aangesloten bij Mezzo, dat zijn er 21 meer dan in Hun diensten richten zich op één of meer aspecten van de informele zorg. Veel organisaties hebben ook een expertisefunctie: zij hebben specifieke kennis, bijvoorbeeld over de ondersteuning van specifieke doelgroepen zoals jonge mantelzorgers. Bij organisaties voor mantelzorgondersteuning kunnen mantelzorgers terecht voor persoonlijk advies, informatie, praktische en emotionele steun, cursussen en lotgenotencontact. Deze organisaties heten vaak Steunpunt Mantelzorg. Organisaties voor intensieve vrijwilligerszorg zetten vrijwilligers in bij mensen in kwetsbare situaties, waarbij het meedoen aan de samenleving centraal staat. De vrijwilligersorganisaties bekijken goed welke vrijwilliger past bij een cliënt. De vrijwilligers worden zorgvuldig geselecteerd, ze krijgen scholing aangeboden en worden begeleid. De organisaties werken met betaalde coördinatoren. Daardoor zijn de kwaliteit en continuïteit gewaarborgd. Mezzo onderscheidt in de intensieve vrijwilligerszorg de functies Vrijwillige Thuishulp, Buddyzorg, Vriendendiensten en Georganiseerde Burenhulp. Mezzo Branchemonitor 9

10 10 Mezzo Branchemonitor

11 2. Organisaties voor ondersteuning informele zorg Het aantal bij Mezzo geregistreerde organisaties voor ondersteuning van informele zorg is toegenomen van 244 organisaties in 2008 naar 265 organisaties in Deze lokale en regionale organisaties voor vrijwilligerszorg en mantelzorgers zijn onder te verdelen in: Steunpunten Mantelzorg, Vrijwillige Thuishulp, Buddyzorg en Vriendendiensten. Georganiseerde Burenhulp was in 2010 nog geen aparte werksoort bij Mezzo en is derhalve niet meegenomen in de cijfers van deze branchemonitor. Ondersteuning lokaal georganiseerd Mede door de invoering van de Wmo, verandert de sector ondersteuning informele zorg. Er komen nieuwe aanbieders. De regionaal georganiseerde ondersteuning, die aansloot op de AWBZ, verschuift onder invloed van de Wmo op veel plaatsen naar een meer lokaal aanbod. In 2010 bediende 47 procent van de organisaties één gemeente, in 2008 was dat nog 32 procent. Ongeveer een kwart van de organisaties richtte zich in 2010 op twee tot en met vijf gemeenten. De resterende 30 procent had meer dan vijf gemeenten in zijn werkgebied. Deze decentralisatie biedt mogelijkheden. Het aanbod komt dichter bij de burgers en kan burgers beter bereiken. De ondersteuning wordt hierdoor beter toegankelijk. Wel kan een te eenzijdige lokale focus de ontwikkeling en vernieuwing van de informele zorg bedreigen. Het lokale niveau is niet altijd het meest geschikt voor de ondersteuning van specifieke doelgroepen of voor specifieke voorzieningen voor bijvoorbeeld respijtzorg. De meeste organisaties (83 procent) beoordelen de contacten en samenwerking met gemeenten als goed, 14 procent als matig. Geen enkele organisatie vindt de relatie met gemeenten slecht. Een enkeling heeft geen contact met gemeenten (3 procent). Gemeentelijke Wmo- en zorgloketten krijgen ook meer oog voor de informele zorg. Vaker bundeling functies De verschuiving van regionale organisaties naar lokale organisaties gaat samen met een verschuiving van een gespecialiseerd ondersteuningsaanbod naar een breed ondersteuningsaanbod. In veel lokale organisaties worden verschillende zorg- en welzijnsfuncties gecombineerd. Kwaliteit wordt zichtbaarder. In 2008 had 66 procent van de organisaties voor ondersteuning informele zorg een kwaliteitsbeleid. In 2010 was dat gestegen naar 72 procent. In 2010 bood 56 procent van de organisaties zowel mantelzorgondersteuning als intensieve vrijwilligerszorg. Dit is een toename van 16 procent in vergelijking met In bijna alle gevallen (93 procent) ging het om een combinatie van mantelzorgondersteuning en Vrijwillige Thuishulp. Ook het aantal organisaties dat Vrijwillige Thuishulp aanbiedt is gegroeid met 6 procent. Vriendendienst wordt vrijwel niet aangeboden in combinatie met andere vormen van intensieve vrijwilligerszorg en mantelzorgondersteuning. Mogelijk is het lastig om specifieke vormen van intensieve vrijwilligerszorg effectief en rendabel lokaal te organiseren. De inzet van vrijwilligers bij mensen met psychiatrische en psychische problemen vraagt bijvoorbeeld om een zorgvuldige match en begeleiding. Door de verschuiving naar brede, lokale organisaties staan de specifieke vormen van intensieve vrijwilligerszorg onder druk. Het aantal organisaties met 1 fte of minder is gedaald met 9 procent. Door het combineren van verschillende soorten ondersteuning werken organisaties met meer fte. Vooral zelfstandige organisaties en welzijnsorganisaties Onder de organisaties voor ondersteuning van informele zorg zijn veel welzijnsorganisaties (45 procent) en zelfstandige organisaties die alleen op de ondersteuning informele zorg zijn gericht (30 procent). Van de Vriendendiensten is 30 procent gelieerd aan een ggz-organisatie. Kwaliteit wordt inzichtelijk De komst van het kwaliteitssysteem Prezo Informele Zorg is een belangrijke stap in de verdere professionalisering van de ondersteuning van informele zorg. Met het kwaliteitssysteem kunnen organisaties hun werk inzichtelijker maken voor gemeenten en andere subsidieverstrekkers, mantelzorgers, vrijwilligers en cliënten. Eind 2010 was 72 procent van de organisaties bezig met enige vorm van kwaliteitsbeleid. Mezzo Branchemonitor 11

12 Praktijk Liever een maatje uit een ander dorp In Friesland werkt het Maatjesproject provinciaal, gefinancierd door bijna alle Friese gemeenten. Ondersteuning van psychisch kwetsbare mensen is niet altijd binnen de eigen dorps- of stadsgrenzen te regelen. In het Maatjesproject in Friesland helpen vrijwilligers mensen die psychisch kwetsbaar zijn en in een isolement verkeren. Ze gaan samen wandelen, winkelen, fietsen, naar de film, het buurthuis, of gewoon gezellig een praatje maken. Voor deze vorm van vrijwilligershulp is een provinciaal opgezette organisatie het meest geschikt, legt Janke Witting uit. Zij is directeur van AanZet, de stichting achter het Friese Maatjesproject. De onderlinge verbondenheid tussen inwoners van een dorp of stad is buitengewoon belangrijk. Daarom moet wat lokaal kan, ook in het dorp of de stad geregeld worden. Dat kan bij allerlei vormen van maatschappelijke ondersteuning, benadrukt ze. Maar psychische kwetsbaarheid door bijvoorbeeld verslaving, schizofrenie of manischdepressiviteit gaat gepaard met sociale schaamte. Daarom willen mensen een maatje dat niet uit het eigen dorp komt. Ook willen ze graag een maatje met dezelfde interesses. Om dat te kunnen bieden, heb je volume nodig. Vandaar de provinciale schaal. Overbodig Als de sociale veiligheid toeneemt, als mensen met psychische kwetsbaarheden gewoon geaccepteerd worden, dan zal een maatje uit de eigen buurt geen probleem meer zijn. Het provinciale Maatjesproject wordt dan geleidelijk overbodig. Janke Witting: We willen dat de samenleving die kant opgaat. Maar zover is nu eenmaal nog niet. Ze geeft het voorbeeld van iemand die niet lekker in zijn vel zit, zich daarvoor schaamt en niet naar de voetbalclub durft te gaan. Maatjes krijgen een training zodat ze goed erop voorbereid zijn om samen naar ontmoetingsplekken, zoals de voetbalclub, te gaan. Als het maatje uit een ander dorp komt, kent niemand hem of haar en lijkt het gewoon een vriend of vriendin, licht Witting toe. Het maatje is zo de steun in de rug om toch naar de voetbalclub te gaan. De belangstelling voor het Maatjesproject groeit sterk. Het moet volgens de beschikking 100 koppels hebben, dat zijn er 130. Bovendien staan er 140 mensen op de wachtlijst. Janke Witting: Er worden beduidend meer mensen doorverwezen vanuit de ggz en gehandicaptenzorg. Daar wordt bezuinigd. Beroepskrachten zeggen: We kunnen niks leuks meer met de mensen doen. En dan is de decentralisatie van de AWBZ nog niet eens op volle kracht. Vertrouwen AanZet heeft veel expertise en draagt die uit in de hele provincie. We geven bijvoorbeeld les op hogescholen, onder meer aan sociaal-psychiatrisch verpleegkundigen. Daar zitten studenten uit al die afzonderlijke gemeenten tussen. Zulk werk is niet goed in cijfers te vatten, daarom vragen we gemeenten om ons daarin te vertrouwen. We zijn bijvoorbeeld in Heerenveen betrokken bij een familiespreekuur. Dat helpt onder andere mantelzorgers van ggz-cliënten, vooral bij het aangeven van hun eigen grenzen. Je probeert zo het netwerk rond de cliënt meer steun te laten geven. De kennis die we daar opdoen, delen we straks met alle gemeenten. Best practices rollen we uit over heel Friesland. 12 Mezzo Branchemonitor

13 Expertise en informatie Veel organisaties voor ondersteuning informele zorg leveren naast directe ondersteuning ook expertise en informatie. Daarmee dragen ze bij aan een klimaat waarin mensen de zorg voor een ander op zich willen en kunnen nemen. In 2010 deed 54 procent van de organisaties dit, iets minder dan in Zo onderhield 63 procent van de organisaties contact met de lokale Wmo-adviesraad. Van de organisaties die mantelzorgondersteuning bieden, nam 62 procent deel aan een lokaal of regionaal zorgnetwerk. En 70 procent van de organisaties stemde de ondersteuning af op, of werkte samen met andere vormen van (vrijwillige) zorg aan huis. Andere activiteiten waren onder meer: informele zorg onder de aandacht brengen, cursussen geven aan zorginstellingen of Wmo-loketten, nieuw ondersteuningsaanbod ontwikkelen, backoffice-functie vervullen en gespecialiseerde ondersteuning bieden. Personeel Betaalde medewerkers In 2010 werkten er gemiddeld zeven personen in een organisatie ondersteuning informele zorg. De gemiddelde personele bezetting bedroeg 4,4 fte. Dit is een lichte stijging van 0,4 fte ten opzichte Het aantal organisaties met 10 fte of meer is gedaald met 6 procent. Dit komt doordat het aantal grote, regionaal werkende organisaties afneemt. van De groei zit vooral bij (lokale) organisaties die functies als mantelzorgondersteuning, vrijwilligerszorg en aanverwante welzijnstaken combineren. Van alle organisaties had 8 procent zelfs 10 fte of meer; dit zijn vooral organisaties met een regionale of stedelijke functie. Daarentegen was er bij 14 procent van de organisaties een lichte daling in het aantal fte s te zien, met name bij de meer gespecialiseerde (regionale) organisaties voor ondersteuning mantelzorg of intensieve vrijwilligerszorg. Verder had 21 procent Meer organisaties bieden zowel mantelzorgondersteuning als vrijwilligerszorg aan. In 2008 deed 40 procent dat, in procent. van de organisaties 1 fte of minder. Dit zijn voornamelijk organisaties die alleen directe mantelzorgondersteuning bieden. Ziekteverzuim Het gemiddelde ziekteverzuim lag in 2010 op 4,85 procent, dat is iets hoger dan de 4,45 procent in Het percentage ligt boven het landelijk gemiddelde in 2010 van 4 procent voor alle sectoren (CBS) maar net onder het landelijk gemiddelde van 5 procent in de sectoren zorg en welzijn (CBS). Stagiaires Bij 62 procent van de organisaties zijn er in 2010 stagiaires ingezet. Deze waren vooral actief in de intensieve vrijwilligerszorg. Daar had 74 procent van de organisaties stagiaires (waarvan 49 procent Vrijwillige Thuishulp, 15 procent Buddyzorg en 36 procent Vriendendienst.) Stagiaires werkten vooral in de primaire werkprocessen van organisaties, zoals werving en scholing van vrijwilligers. Een kleiner deel deed algemene werkzaamheden, zoals de administratie bijhouden of een nieuwsbrief maken. Van de stagiaires volgde 64 procent een hbo-opleiding. Dit beeld komt overeen met de opleidingsachtergrond van de professionals bij de organisaties. Het aandeel stagiaires van vmbo, havo en vwo steeg door de komst van maatschappelijke stages van 4 procent in 2008 naar 22 procent in Maatschappelijke stage De maatschappelijke stage (MaS) is bedoeld om leerlingen uit het vmbo, havo en vwo kennis te laten maken met de samenleving en er een onbetaalde bijdrage aan te leveren. Bijna 10 procent van de organisaties bood MaS-stageplaatsen aan, gemiddeld met 15 MaSstagiaires per organisatie. Type organisatie dat ondersteuning van informele zorg biedt Welzijnsorganisatie 41% 45% Zelfstandige organisatie voor ondersteuning informele zorg 24% 30% Ggz-organisatie 10% 6% Thuiszorgorganisatie 9% 6% MEE 6% 4% Gemiddeld aantal fte per organisatie per functie Mantelzorgondersteuning 1,9 2,0 Vrijwillige Thuishulp 2,6 1,3 Buddyzorg 2,4 1,2 Vriendendienst 1,6 0,5 Indirect (management en directie, secretariaat, communicatie en voorlichting) 1,8 1,5 Humanitas 3% 3% Anders 7% 6% Het aantal fte voor expertise en vertegenwoordiging is niet opgenomen in deze tabel. Mezzo Branchemonitor 13

14 Financiering Organisaties voor ondersteuning informele zorg werden tot 2007 grotendeels gefinancierd vanuit de AWBZ. Sinds de invoering van de Wmo in 2007 zijn ze voornamelijk aangewezen op gemeenten. Voor regionaal werkende organisaties betekende dit dat ze te maken kregen met meerdere financiers, elk met eigen wensen en eisen. Sommige organisaties moesten met twintig gemeenten afspraken maken over hun financiën. Veel van deze regionale organisaties hebben inmiddels hun taken overgedragen naar lokale organisaties. Daardoor is het beeld veranderd: 63 procent van de organisaties voor ondersteuning informele zorg heeft nu slechts één financieringsbron. Van de organisaties heeft 37 procent te maken met meerdere financieringsbronnen. Gemiddeld hebben deze organisaties iets meer dan twee financieringsbronnen, met een enkele uitschieter tot boven de vijftien financiers. Sommige organisaties ontvangen aanvullende (project)subsidies voor specifieke doelgroepen. Gemeenten maken vooral subsidieafspraken over het aantal burgers dat ondersteund moet worden en over de te realiseren activiteiten. Uit onderzoek van Bureau HHM blijkt dat in de subsidieafspraken dikwijls niet wordt vastgelegd welke effecten bereikt moeten worden. Kwaliteitsontwikkeling bij organisaties Zijn er (nog) niet mee bezig 33% 28% Hebben een eerste aanvang gemaakt 28% 30% Hebben een kwaliteitsbeleid voor de organisatie vastgesteld en zijn bezig met de invoering 13% 10% De uitvoering van het kwaliteitsbeleid is goed en wij stellen bij indien nodig 10% 9% Wij zijn extern gecertificeerd 15% 23% 14 Mezzo Branchemonitor

15 Opleiding medewerkers in 2008 en % 66% % 20% % LBO 1% MBO HBO 7% WO 8% Opleiding stagiaires in 2008 en % % % % VMBO/HAVO/VWO 12% 12% MBO HBO 4% Overig 2% Mezzo Branchemonitor 15

16 16 Mezzo Branchemonitor

17 3. Mantelzorgondersteuning in cijfers Mantelzorgondersteuning is effectief. Ondersteuning helpt de belasting van mantelzorgers te verminderen. 83 procent kan de zorg beter aan en 75 procent voelt zich minder belast. Het aantal organisaties dat de basisfunctie praktische hulp aanbiedt, is gestegen met 18 procent. Meer mantelzorgers bereikt In 2010 gaf 73 procent van de organisaties voor ondersteuning informele zorg mantelzorgondersteuning. In 2008 was dit 38 procent. Een verdubbeling dus, waarschijnlijk doordat steeds meer organisaties oog krijgen voor de mantelzorger. Ook zijn er signalen dat bestaande activiteiten vaker worden aangeboden onder de noemer mantelzorgondersteuning. Gemiddeld bood elke organisatie in 2010 aan 760 mantelzorgers ondersteuning. Dit is een stijging ten opzichte van 2008, toen gemiddeld 679 mantelzorgers per organisatie werden ondersteund. Gecombineerd met het feit dat veel meer organisaties in 2010 mantelzorgondersteuning boden, betekent dit dat er in 2010 meer mantelzorgers zijn bereikt dan twee jaar eerder. Mantelzorgondersteuning is effectief Uit onderzoek (SCP, 2009) blijkt dat 92 procent van de ondersteunde mantelzorgers vindt dat deze ondersteuning positieve effecten heeft. 83 procent kan de zorg beter aan en 75 procent voelt zich minder belast. Bijna tweederde van de mantelzorgers ziet effecten bij degene aan wie zij hulp geven, zoals uitstel van een opname in een verpleeg- of verzorgingshuis. Verwijzing vaker via Wmo-loket In 2010 werd 18 procent van de mantelzorgers via het eigen sociale netwerk geattendeerd op ondersteuning. Doorverwijzing door het Wmo- of zorgloket gebeurde bij 16 procent. Via doorverwijzing door een zorgverlener kwam 15 procent van de mantelzorgers voor het eerst bij een Steunpunt Mantelzorg. Het aantal doorverwijzingen vanuit het Wmo-loket bedroeg in 2008 nog 10 procent en is dus gestegen met 6 procent. Wmo-loketten zijn belangrijke verwijzers naar mantelzorgondersteuning geworden. Ondersteuningsvormen Op initiatief van de toenmalige staatssecretaris Bussemaker hebben het Ministerie van VWS, de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) en Mezzo in 2009 basisfuncties voor mantelzorgondersteuning benoemd. Deze beschrijven waaraan een goed ondersteuningsaanbod voor mantelzorgers moet voldoen, ongeacht de gemeente waar zij wonen. De basisfuncties zijn: informatie, begeleiding en advies, emotionele steun, educatie, praktische hulp, respijtzorg, financiële tegemoetkoming en materiële hulp. Bij de organisaties die mantelzorgondersteuning bieden, waren in 2010 emotionele steun (83 procent) en het geven van informatie (84 procent) de meest voorkomende vormen van ondersteuning. In 2010 bood 22 procent van de organisaties alle basisfuncties aan, een stijging van 1 procent in vergelijking met Uit onderzoek van Mezzo naar de beschikbaarheid van de basisfuncties in gemeenten (Mezzo, 2011) blijkt dat in 59 procent van de gemeenten verbetering noodzakelijk is. Leeftijd ondersteunde mantelzorgers jaar 13% 4% Aantal ondersteunde mantelzorgers per organisatie Gemiddeld aantal mantelzorgers jaar 9% 2% jaar 12% 8% jaar 16% 15% jaar 18% 17% Ouder dan 65 jaar 32% 54% Mezzo Branchemonitor 17

18 Praktijk Het Gooi krijgt meer oog voor mantelzorg worden vraagverheldering en maatwerk de sleutelbegrippen. Tot voor kort vroeg de zorgvrager voorzieningen aan bij het Wmo-loket en ging de mantelzorger naar het mantelzorgsteunpunt, vertelt Van der Want. Zo kreeg je geen totaalbeeld. Als je de totale situatie bekijkt, kun je de hulp beter aanpassen aan de vraag van de zorgvrager en mantelzorger samen. Komend jaar start een pilot waarin het Wmo-loket dat gaat doen. We richten het intakegesprek op beiden en vragen: wat kunt u zelf doen en wat is onze rol? Dat is een andere benadering dan: dit hebben wij aan voorzieningen, daar is de mantelzorgondersteuning, en daar moet u het mee doen. Doordat ze met elkaar samenwerken hebben de gemeenten in het Gooi de mantelzorgondersteuning goed op orde. Een volgende stap is dat de Wmo-loketten bij hulpvragen ook naar de mantelzorg kijken. Negen gemeenten in het Gooi werken samen op het terrein van de Wmo en mantelzorgondersteuning. Een kleine gemeente als Naarden komt zo gemakkelijker tot een breed ondersteuningsaanbod, vertelt wethouder Marcel Adriani, in Naarden verantwoordelijk voor de Wmo. En je kunt bijvoorbeeld administratieve zaken gezamenlijk doen, dat bespaart kosten. Zijn Hilversumse collega, wethouder Eric van der Want, onderschrijft de voordelen van samenwerking. Ook een gemeente als Hilversum met inwoners krabt zich wel eens achter de oren: hoe gaan we dat doen? Voor gemeenten zijn de Wmo en mantelzorgondersteuning sinds 2007 nieuwe werkterreinen. Je kunt van elkaar leren. Gezamenlijk kun je ook beter het publiek informeren. Maatwerk Na vier jaar Wmo hebben overal in Nederland gemeenten het beleid voor de komende jaren bijgesteld. In het Gooi Effectiever Alle gemeenten in Nederland hebben te maken met forse bezuinigingen. Maatwerk moet ook helpen het beschikbare geld effectiever te benutten. We gaan meer dan voorheen na welke mogelijkheden iemand in zijn eigen netwerk heeft om problemen op te lossen. De mantelzorg krijgt daardoor een belangrijkere rol, zegt Adriani. Tegelijkertijd zorgen we ervoor dat mantelzorgers goed ondersteund worden want mantelzorg is zwaar. Het geld effectiever besteden kan samengaan met betere hulp, benadrukt Van der Want: Iemand vroeg een speciale rolstoel met een sta-hulpmiddel om zelf in de keuken eten te kunnen maken. Nee, zei het oude Wmo-beleid, u komt alleen in aanmerking voor een aangepaste keuken. Alleen omdat de cliënt voet bij stuk hield, kreeg hij wat hij vroeg. Die speciale rolstoel was zelfs duizenden euro s goedkoper dan de aanpassing van de keuken. En met die rolstoel kon de cliënt zichzelf niet alleen in de keuken maar ook in andere situaties beter redden. 18 Mezzo Branchemonitor

19 Leeftijd ondersteunde mantelzorgers % % % 4% % 2% % 8% % 15% % 17% > Percentage organisaties dat basisfunctie aanbiedt % 83% 77% 78% 79% 84% 60% 54% 54% 72% 67% 76% % 34% 20 26% 24% 10 0 Informatie Advies en begeleiding Emotionele steun Educatie Praktische hulp Respijtzorg Financiële tegemoetkoming Materiële hulp Mezzo Branchemonitor 19

20 20 Mezzo Branchemonitor

21 4. Intensieve vrijwilligerszorg in cijfers Organisaties voor intensieve vrijwilligerszorg ondersteunen jaarlijks naar schatting hulpbehoevenden en mantelzorgers. Dit cijfer laat zien hoeveel mensen er zijn geholpen, maar de behoefte is groter. Gemiddeld stonden er in 2010 bij elke organisatie 36 zorgvragers op de wachtlijst voor een zorgvrijwilliger. Veranderingen in de vrijwilligerszorg Van de organisatie voor ondersteuning informele zorg bood 77 procent in 2010 intensieve vrijwilligerszorg, in 2008 deed 63 procent van de organisaties dat. Het landschap in de vrijwilligerszorg is de afgelopen jaren sterk veranderd. De invoering van de Wmo heeft gezorgd voor een nieuwe dynamiek. Nieuwe initiatieven maken dat er nieuwe typen vrijwilligerszorg ontstaan, met name gericht op kortdurende hulpvragen. In de intensieve vrijwilligerszorg is niet langer een duidelijk onderscheid te maken tussen de functies Vrijwillige Thuishulp, Buddyzorg en Vriendendiensten. Deze functies werden voorheen hoofdzakelijk door regionale organisaties aangeboden die zich uitsluitend op één functie richtten. Nu worden deze functies meer en meer ondergebracht bij brede lokale vrijwilligersorganisaties. Zij nemen vooral de functie Vrijwillige Thuishulp over. Daarnaast is er sprake van begripsvervaging. De term Vriendendienst wordt bijvoorbeeld voor veel vormen van vrijwillige inzet toegepast terwijl deze voorheen specifiek de ondersteuning van mensen met psychische of psychiatrische problemen aanduidde. Door deze ontwikkelingen is een algemeen landelijk beeld moeilijk te geven. Toch lijkt het erop dat de ondersteuning aan specifieke kwetsbare groepen onder druk staat. Zo is bij Vriendendiensten wel het gemiddeld aantal koppelingen van vrijwilliger en zorgvrager per organisatie licht gegroeid, maar het aantal organisaties dat Vriendendiensten in zijn originele vorm aanbiedt, is sterk afgenomen. Bovendien is het gemiddeld aantal uren per koppeling afgenomen. Vrijwilligers Gemiddeld had een organisatie voor intensieve vrijwilligerszorg 129 vrijwilligers in het bestand in Kijken we naar de specifieke functies, dan laat de Vrijwillige Thuishulp een hoger gemiddelde zien: 145 vrijwilligers. Buddyzorg en Vriendendiensten hadden gemiddeld respectievelijk 44 en 51 vrijwilligers per organisatie. Dit komt waarschijnlijk omdat de werving en begeleiding van vrijwilligers bij dit type vrijwilligerszorg intensiever is. Vrijwillige Thuishulp nam met 68 procent het grootste gedeelte van het totaal aantal vrijwilligers voor zijn rekening. Vrijwillige Thuishulp wordt dan ook door meer organisaties aangeboden dan Buddyzorg en Vriendendiensten. groei van vrijwilligers was vooral te zien bij Buddyzorg. Het aantal vrijwilligers bij de Vrijwillige Thuishulp bleef stabiel. De Vriendendiensten krompen met gemiddeld 2 vrijwilligers per organisatie. Uit aanvullend onderzoek (Mezzo, 2011) blijkt ook dat van de Vriendendiensten en Buddyzorgorganisaties 7 procent met opheffing worden bedreigd en 32 procent te maken heeft met een krimp van het werkgebied. Slechts een klein deel van hun werkzaamheden wordt opgepakt door anderen en meer lokaal werkende organisaties. Van de Vriendendiensten en Buddyzorgorganisaties die een onveranderd werkgebied zullen hebben in 2012, heeft 35 procent te maken met budgetkorting. Dit zal bijvoorbeeld zijn weerslag hebben in de begeleiding die de vrijwilligers ontvangen of het aantal koppelingen tussen hulpvrager en vrijwilliger die de organisaties kunnen coördineren. Koppelingen Het aantal koppelingen van vrijwilligers aan zorgvragers bleef, gemiddeld per organisatie, stabiel bij de Vrijwillige Thuishulp. Bij Buddyzorg nam het gemiddelde aantal koppelingen per organisatie in 2010 af ten opzichte van 2008, terwijl het bij de Vriendendiensten een lichte stijging liet zien. Wachtlijsten Gemiddeld stonden er in 2010 bij elke organisatie voor intensieve vrijwilligerszorg 36 zorgvragers op de wachtlijst. Bij de Vrijwillige Thuishulp lag dit gemiddelde hoger; bij Buddyzorg en Vriendendiensten stonden er gemiddeld minder zorgvragers op de wachtlijst. Wervingsbronnen In hun top 3 van wervingsbronnen noemden de organisaties het vaakst werving via het eigen netwerk van de organisatie (20 procent), direct gevolgd door aandacht in de media (19 procent) en werving via een eigen publiciteitscampagne (19 procent). Gemiddeld beëindigden bij een organisatie voor intensieve vrijwilligerszorg ongeveer 31 vrijwilligers hun inzet. Daartegenover meldden zich gemiddeld 34 vrijwilligers per organisatie nieuw aan. De Mezzo Branchemonitor 21

22 Praktijk Lokale inbedding maatjesprojecten heeft voor- en nadelen Een trend is dat regionale vrijwilligersorganisaties voor specifieke doelgroepen worden gedecentraliseerd en opgaan in brede lokale vrijwilligersorganisaties. Dat gebeurt bijvoorbeeld met het Maatjesproject Drenthe. Ruim tien jaar heeft het Maatjesproject Drenthe bestaan. Het behoort tot de Vriendendiensten en brengt psychisch kwetsbare mensen in contact met een vrijwilliger om samen plezierige activiteiten te ondernemen. Aanvankelijk werd het Drentse maatjesproject betaald via de CVTM-gelden (Coördinatie Vrijwillige Thuiszorg en Mantelzorg) aangevuld door gemeenten. Met de invoering van de Wmo kwam de financiering geheel in handen van de Drentse gemeenten. Deze gemeenten willen in plaats van de provinciale opzet liever lokaal ingebedde maatjesprojecten. Na april 2012 bestaat het Maatjesproject Drenthe niet meer. Er is de afgelopen tien jaar veel veranderd, vindt Aaffien de Vries, provinciaal coördinator van het Maatjesproject Drenthe. Tien jaar geleden moest ik praten als Brugman om de gemeenten warm te krijgen voor het maatjesproject. Nu stáát deze activiteit. Gemeenten vinden het belangrijk. Dat heeft me echt positief verrast. Armslag Lokale inbedding van maatjesprojecten heeft zowel voor- als nadelen, meent Aaffien de Vries. Als grote, provinciale organisatie heb je meer armslag. We gaven de Maatjeskrant uit, hadden zomeractiviteiten en kerstbijeenkomsten. Ook konden we over gemeentegrenzen heen maatjes en cliënten koppelen. We hadden een duidelijk gezicht in Drenthe. We waren bekend bij ambtenaren en politici, en in de vrijwilligerswereld. Mensen vonden het fijn erbij te horen. Ook sponsoring vanuit het bedrijfsleven lukt makkelijker als je groter bent. Van groot belang is de expertise in matching en begeleiding. Onze begeleiding was intensief, zegt De Vries. Cliënten kunnen zich soms sociaal onhandig gedragen. Wij waren als coördinatoren ggz-beroepskrachten, dus we begrepen dat er veel begeleiding nodig is. Als bijvoorbeeld een cliënt vaak een afspraak niet nakomt, kan het idee ontstaan dat hij het maatjescontact niet wil, terwijl dat niet zo is. Het is een heel specifieke doelgroep; dat is wel een punt van zorg bij de lokale opzet. Meer mensen bereiken In een aantal Drentse gemeenten zullen nu lokale maatjesprojecten gecoördineerd worden door vrijwilligers van Humanitas. De gemeenten subsidiëren Humanitas specifiek voor deze activiteit. Sommige gemeenten financieren daarnaast aanvullende ondersteuning door ggz-beroepskrachten. In andere gemeenten nemen de lokale welzijnsorganisaties het lokale maatjesproject op zich. Zij werken met betaalde coördinatoren. We bekijken met hen hoe het maatjesproject het beste in hun organisatie ingepast kan worden en of er nog ondersteuning vanuit de ggz nodig is, licht Aaffien de Vries toe. Het voordeel van lokaal organiseren is dat je via je eigen lokale netwerk meer mensen kunt bereiken, vindt De Vries. Ik hoop dat dat ook echt lukt. Er zijn veel meer mensen die een maatje kunnen gebruiken dan wij nu bedienen. Er ik ben ervan overtuigd dat er meer vrijwilligers zijn te vinden. Maar het blijft een vorm van vrijwilligerswerk die duur lijkt: er is soms een intensieve begeleiding nodig, met name voor mensen die niet zo makkelijk in de omgang zijn. Niet omdat ze niet willen maar als gevolg van hun psychische kwetsbaarheid. Daarop bezuinigen geeft een groot afbreukrisico. 22 Mezzo Branchemonitor

23 Gemiddeld aantal hulpvragen per organisatie Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Gemiddeld aantal uren geleverde zorg per organisatie Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Gemiddeld aantal zorgvragers op de wachtlijst per organisatie Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Gemiddeld aantal koppelingen tussen zorgvrager en vrijwilliger per organisatie Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Gemiddeld aantal vrijwilligers per organisatie Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Gemiddeld aantal vertrokken en nieuwe vrijwilligers per organisatie vertrokken nieuw vertrokken nieuw Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Mezzo Branchemonitor 23

24 24 Mezzo Branchemonitor

25 5. Conclusie De sector ondersteuning informele zorg is sterk in beweging. Het aantal organisaties dat mantelzorgondersteuning aanbiedt, is in twee jaar tijd verdubbeld en het gemiddelde aantal mantelzorgers dat per organisatie werd ondersteund nam toe. Dat betekent dat Mezzo in een relatief korte periode via haar lidorganisaties aanzienlijk meer mantelzorgers heeft bereikt en ondersteund. Steeds meer organisaties combineren mantelzorgondersteuning met vrijwilligerszorg, meestal in de vorm van Vrijwillige Thuishulp. Dit blijkt ook uit de toename van het aantal organisaties dat aan mantelzorgers de basisfunctie praktische hulp aanbiedt. Ook zien we systeemgericht werken zijn intrede doet, mede door de invoering van de Kanteling en Welzijn Nieuwe Stijl. Het beter aansluiten van ondersteuning op mensen die het nodig hebben staat hierbij centraal. Meer en meer wordt de gehele zorg rondom de zorgvragers in kaart gebracht. Ondersteuningsorganisaties kijken vanuit een breder perspectief naar de informele zorg rond een zorgvrager. De hulp aan zorgvragers en ondersteuning van mantelzorgers raken daardoor meer met elkaar verweven. Het onderscheid in verschillende functies van intensieve vrijwilligerszorg wordt door deze ontwikkelingen diffuser. Ook is er sprake van begripsvervaging. De term Vriendendienst wordt bijvoorbeeld voor meerdere vormen van vrijwilligerszorg gebruikt. Langdurige en intensieve vrijwilligerszorg lijkt bovendien uit de gratie te zijn, terwijl kortdurende hulp in opkomst is. Het risico bestaat dat specifieke vormen van intensieve vrijwilligerszorg die zich richten op specifieke doelgroepen, waaronder Buddyzorg en Vriendendienst, hierdoor onder druk komen te staan. Door het combineren van functies worden organisaties voor ondersteuning informele zorg in omvang iets groter. Anderzijds worden de meer specialistische, regionaal werkende organisaties in hun voortbestaan bedreigd. Ze worden gemiddeld genomen kleiner. Sommige zijn zelfs opgeheven. In de komende jaren zal het beroep op de informele zorg verder toenemen. Dit vraagt om een goede ondersteuning van zowel mantelzorgers als vrijwilligers. Organisaties in de informele zorg zijn steeds beter in staat om mantelzorgers in hun eigen omgeving te bereiken en meer vrijwilligers in te zetten. We zijn er echter nog niet. De ondersteuning van specifieke kwetsbare doelgroepen behoeft extra aandacht. Een uitdaging waar Mezzo zich de komende jaren graag voor inzet. Mezzo Branchemonitor 25

26 26 Mezzo Branchemonitor

27 6. Over Mezzo Mezzo is de landelijke vereniging voor mantelzorgers en zorgvrijwilligers. Mezzo zet zich in voor mensen die langdurig en onbetaald voor een ander zorgen: als familielid, vriend, buur of gewoon uit solidariteit, als mantelzorger of vrijwilliger. Mezzo geeft steun, informatie en advies. Bij Mezzo zijn zo n 8000 mantelzorgers en 265 lokale en regionale organisaties voor vrijwilligerszorg en mantelzorgers aangesloten. Deze lidorganisaties zijn onder te verdelen in: Platforms belangenbehartiging mantelzorg Steunpunten Mantelzorg Vrijwillige Thuishulp Buddyzorg Vriendendiensten Georganiseerde Burenhulp Verantwoording cijfermateriaal De cijfers in deze branchemonitor zijn verzameld met een digitale vragenlijst. Mezzo heeft al haar 265 lidorganisaties gevraagd via deze vragenlijst gegevens over 2010 aan te leveren. Uiteindelijk hebben 79 organisaties de vragenlijst ingevuld. De gegevens over 2008 komen uit de vorige branchemonitor. Toen vulden 73 van de 244 lidorganisaties de vragenlijst in. De vragenlijst wordt elke twee jaar opnieuw aan lidorganisaties voorgelegd zodat trends en verschuivingen in de ondersteuning informele zorg zichtbaar worden. Georganiseerde Burenhulp was in 2010 nog geen aparte werksoort bij Mezzo en is derhalve niet meegenomen in de cijfers van deze branchemonitor. Publicaties Basisfuncties Lokale ondersteuning Vrijwilligerswerk en mantelzorg. Ministerie van VWS, Mantelzorg. Een overzicht van de steun van en aan mantelzorgers. SCP, Informele zorg in Nederland. Mezzo, Op weg met de Wmo. SCP, Barometer Basisfuncties. Mezzo, Mantelzorg uit de doeken, SCP, Websites Deze branchemonitor is tot stand gekomen dankzij subsidie van het Ministerie van VWS. Mezzo Branchemonitor 27

28 Mezzo Postbus CD Bunnik T F info@mezzo.nl Branchemonitor Ondersteuning informele zorg 2010/2011 Deze branchemonitor geeft een beeld van de stand van zaken en de ontwikkelingen in de sector ondersteuning informele zorg in Nederland over 2010 en Een sector die volop in beweging is door maatschappelijke ontwikkelingen en veranderingen in de wet- en regelgeving voor zorg en welzijn. Mezzo, de Landelijke Vereniging voor Mantelzorgers en Vrijwilligerszorg, biedt betrokkenen met deze branchemonitor cijfers waarmee beleid gemaakt kan worden om de zorgondersteuning te organiseren, stimuleren en verstevigen. A