Bespreekdocument ten behoeve van het portefeuillehouderoverleg Zorg van de Peelgemeenten van 10 oktober 2013.

Transcriptie

1 Bespreekdocument ten behoeve van het portefeuillehouderoverleg Zorg van de Peelgemeenten van 10 oktober Cliëntondersteuning in de WMO Inleiding: Cliëntondersteuning? Waar hebben we het over? Een eenduidig antwoord op die vraag is er (nog) niet. Elke organisatie heeft daar zo een eigen beeld bij gevormd. Tijd om daar verandering in te brengen. Cliëntondersteuning wordt steeds belangrijker. Dit als gevolg van de toenemende vraag naar hulp en ondersteuning EN als gevolg van de op handen zijnde transities. De bekende zijn de transitie van de jeugdzorg, van de AWBZ en invoering van de Participatiewet. Nieuw is de per 1 januari 2015 aangekondigde transitie van de MEE-gelden. Gevolg daarvan is dat de gelden die nu vanuit een speciale subsidiemaatregel binnen de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten(Awbz) voor de MEE-organisaties worden ingezet, worden overgeheveld naar het gemeentefonds. Let wel het gaat om de overheveling van de gelden, het gaat niet om de overheveling van de financiering van de MEE-organisaties. Daarnaast komt er een nieuwe WMO-wet waarin cliëntondersteuning een nog prominentere rol krijgt. Gemeenten krijgen een extra verantwoordelijkheid op het gebied van het bieden van cliëntondersteuning. Opdracht en doel van deze notitie: Op 27 juni 2013 hebben de portefeuillehouders van de Peelgemeenten besloten om net als op andere terreinen binnen het sociale domein ook gezamenlijk op te trekken in de transitie van de MEE-gelden. Zij hebben de opdracht geformuleerd die er in voorziet dat er in oktober 2013 een visiedocument wordt voorgelegd op cliëntondersteuning. Op Peelniveau is een werkgroep in het leven geroepen die is samengesteld uit mensen die betrokken zijn bij Wmo-beleid, nulde lijn, informele zorg, jeugdbeleid, Wmoverstrekkingen. Met deze notitie wil de werkgroep invulling geven aan de geformuleerde opdracht. Na bespreking in het portefeuillehouderoverleg kan de notitie als onderlegger gebruikt worden voor de verdere invulling /uitwerking binnen de gestelde kaders en de nog te formuleren vervolgstappen. Cliëntondersteuning op dit moment: Cliëntondersteuning wordt op heel veel verschillende manieren vorm gegeven. Dit is afhankelijk van de specifieke vraag van de cliënt, de situatie en het onderwerp. Voorbeelden zijn: huisbezoeken, schriftelijk informatiemateriaal, themabijeenkomsten, praktische en sociaal-emotionele hulp door vrijwilligers, advies en voorlichting via internet, voorlichting door ervaringsdeskundigen, zelfhulpgroepen. Cliëntondersteuning wordt aangeboden door zowel professionele organisaties als vrijwilligers. Veelal maakt cliëntondersteuning onderdeel uit van een breder takenpakket. Dat geldt voor het algemeen maatschappelijk werk, sociale raadslieden, steunpunten mantelzorg en het Wmo-loket. De stichting MEE heeft het bieden van cliëntondersteuning als kerntaak en is daarin tamelijk uniek. Alle andere (zorg-)organisaties zijn naast cliëntondersteuner, ieder voor zich ook aanbieder van diensten en/of producten. De cliëntondersteuning wordt vooral geboden binnen het eigen aanbod. Er zijn ook tal van vrijwilligersorganisaties actief in het bieden van informatie en advies. In het vrijwilligerscircuit kunnen we denken aan ouderenadviseurs en dorpsondersteuners. 1

2 Cliëntondersteuning omvat: Informatie en advies verstrekking Kortdurende en kortcyclische ondersteuning Bij de ingeburgerde term cliëntondersteuning gaat het enerzijds om informatie en advies aan mensen over de mogelijkheden op het vlak van de maatschappelijke ondersteuning ten behoeve van het maken van een keuze of het oplossen van een probleem. Dit leidt tot regieversterking van de cliënt (en zijn omgeving) en bevordert de zelfredzaamheid en participatie. De informatie en het advies houden ook in uitgebreide vraagverheldering alsmede kortdurende en kortcyclische ondersteuning bij het maken van keuzes op diverse levensterreinen. Het gaat om informatie en advies aan mensen die voor een vraag of een situatie staan die zodanig complex is dat de persoon het niet zelf of met zijn omgeving kan oplossen. Anderzijds betreft het ondersteuning in de vorm van hulp bij het verkrijgen van maatschappelijke ondersteuning. Cliëntondersteuning gaat dus verder dan alleen informatie en advies en dit wordt door slechts een beperkt aantal geboden. In bijlage 1 treft u een overzicht aan van organisaties die actief zijn als cliëntondersteuner per gemeente. Opvallend is dat het aantal dat daadwerkelijk cliëntondersteuning in de brede zin biedt beperkt is, maar dat er veel relevante partijen actief zijn op het terrein van informatie en advies. Effecten Wat zijn de effecten van cliëntondersteuning? Waarom moeten en willen we dit goed organiseren? Persoonlijke baten, belangrijk voor de cliënt, draagt bij aan kwaliteit van leven, zich prettig en niet onzeker voelen. Versterken van de eigen kracht. Verminderd beroep op zwaardere geïndiceerde zorg. Voorkomen van escalatie en crisissituaties. Betere aanpak van multi-probleem situaties. Snellere indicatiestelling door goede voorbereiding (vraagverheldering). Grotere maatschappelijke participatie door betere toegankelijkheid van algemene voorzieningen. Ontlasten van mantelzorger. Minder speciaal, meer gewoon. Voorkomen van overlast, vandalisme en criminaliteit, huisuitzettingen en schulden. Voorkomen gespecialiseerde kinderopvang/ speciaal onderwijs. Wettelijk kader: De Wet maatschappelijke ondersteuning(wmo) is het wettelijk kader. Op dit moment is cliëntondersteuning als prestatieveld benoemd in de Wmo. Momenteel wordt het concept wetsvoorstel Wmo voorbereid. In de nieuwe Wmo 2015 wordt het belang van cliëntondersteuning nog nadrukkelijker ingebed dan in de huidige Wmo. Eigen verantwoordelijkheid is een belangrijke pijler van het wetsvoorstel. Burgers zijn in beginsel zelf verantwoordelijk, daarbij hoort ook het inschakelen van hun omgeving. Het wetsvoorstel beoogt niet dat burgers aan hun lot worden overgelaten. Indien noodzakelijk moeten zij gefaciliteerd worden om gebruik te maken van de aanwezige 1 Zie voor de memorie van toelichting op dit terrein bijlage 2 2

3 eigen kracht bij henzelf of in hun sociale netwerk. Cliëntondersteuning is daarbij noodzakelijk! In de Concept Wmo 2015 wordt in artikel cliëntondersteuning als volgt gedefinieerd: 1. Het college draagt er in ieder geval zorg voor dat voor ingezetenen: a. cliëntondersteuning beschikbaar is en b. op ieder moment van de dag telefonisch of elektronisch anoniem een luisterend oor en advies beschikbaar is. 2. Het college draagt er zorg voor dat bij de in het eerste lid bedoelde maatschappelijke ondersteuning het belang van betrokkene uitgangspunt is. In de toelichting staat cliëntondersteuning als volgt omschreven: Artikel De regering acht het wenselijk om met een tweetal specifieke bepalingen te waarborgen dat de cliënten die daaraan behoefte gevoelen, toegang hebben tot algemene voorzieningen die in de praktijk worden aangeduid als hulp op afstand en cliëntondersteuning. eerste lid: Onderdeel a draagt gemeenten op om in ieder geval een algemene voorziening voor cliëntondersteuning te realiseren, waar burgers informatie en advies over vraagstukken van maatschappelijke ondersteuning en hulp bij het verkrijgen daarvan kunnen krijgen. Ook uitgebreide vraagverheldering alsmede kortdurende en kortcyclische ondersteuning bij het maken van keuzes op diverse levensterreinen maken daarvan deel uit. De bepaling regelt niet in welke vorm de gemeente deze cliёntondersteuning moet gieten. Tot het tijdstip van invoering van het wetsvoorstel ontvingen de MEE-organisaties gelden van het Zorginstituut voor het bieden van cliёntondersteuning aan mensen met lichamelijke, verstandelijke of zintuiglijke beperkingen. Dit vormt een tijdelijke afwijking van de verantwoordelijkheidsverdeling zoals die in de Wmo ten principale was neergelegd. Er is voor gekozen aan die afwijking een einde te maken en de desbetreffende middelen te decentraliseren naar gemeenten. Dit draagt ook bij aan het succesvol implementeren van de wet. Op grond van dit wetsvoorstel is de gemeente immers verantwoordelijk voor maatschappelijke ondersteuning en de cliёntondersteuning voor mensen met een beperking hoort daar nadrukkelijk bij. Mensen die te maken hebben met eenzaamheid of psychische problemen hebben, maar niet terecht kunnen of willen bij de reguliere hulpverlening of die problemen ervaren als gevolg van een life event, hebben behoefte aan een mogelijkheid om daarover eventueel anoniem met een ander te kunnen spreken of overleggen (onderdeel b). In de Wmo was anonieme psychosociale hulp op afstand niet expliciet geregeld. In de praktijk wordt deze vorm van eenvoudig toegankelijke hulpverlening met subsidie van de provincies geboden door vrijwilligers. De behoefte aan zo n luisterend oor (klankbordfunctie) bestaat op ieder moment van de dag. Daarbij kan het ook gaan om het verstrekken van informatie en advies, waaronder het bieden van ondersteuning bij het formuleren van een hulpvraag voor de eerste of tweede lijn en, waar nodig en mogelijk, doorverwijzen naar professionele hulp of zorg. Anonieme psychosociale hulp op afstand kan de best passende hulp zijn, waarbij de eigen kracht van de gebruiker wordt verstrekt en kan hulp- en zorgverlening in de eerste en tweede lijn ontlasten. 3

4 Het aanbod lijkt sterk op dat van de Kindertelefoon, waarvoor in het kader van de Jeugdwet een financiële en bestuurlijke verantwoordelijkheid bij gemeenten is neergelegd. Die lijn is voor hulp op afstand aan volwassenen overgenomen. Vanwege het anonieme karakter is het lastig om het gebruik van de hulpverlening door te berekenen aan gemeenten waar de gebruikers gevestigd zijn. Om die reden, en om een landelijke dekking te kunnen garanderen, zal voor dit onderwerp in de algemene maatregel van bestuur, bedoeld in artikel 2.6.1, tweede lid, een samenwerkingsverplichting worden neergelegd. tweede lid: Het tweede lid benadrukt de aandacht die het college moet hebben voor het belang van betrokkene bij het verlenen van cliëntondersteuning en het bieden van een luisterend oor. Het college moet ervoor zorg dragen dat het belang van betrokkene leidend is bij de bedoelde maatschappelijke ondersteuning. Definitie cliëntondersteuning In de wet worden informatie, advies, vraagverheldering en cliëntondersteuning in een adem genoemd. Cliëntondersteuning omvat al deze disciplines. Er zijn diverse organisaties, gelukkig maar, die informatie en advies geven. Veelal over hun eigen productenrange. Dat maakt ze nog niet tot cliëntondersteuners. In dit stuk is van belang te er- en onderkennen dat cliëntondersteuning meer omvat dan informatie en advies. Cliëntondersteuning is de ondersteuning van een cliënt bij het maken van een keuze of het oplossen van een probleem. Cliëntondersteuning heeft de regieversterking van de cliënt (en zijn omgeving) tot doel ten einde de zelfredzaamheid en maatschappelijke participatie te bevorderen. Cliëntondersteuning is hierbij uit te splitsen in: 1. Informatie en advies 2. Verduidelijken ondersteuningsbehoefte: Een persoon met een beperking kunnen helpen bij het verduidelijken van zijn/haar ondersteuningsbehoefte, met oog voor en kennis van het verband tussen de ondersteuningsbehoefte en de beperking van die persoon. 3. Ondersteunen naar eigen regie: Een persoon kunnen ondersteunen bij het inpassen van de beperking in zijn/haar leven met als doel zelfredzaamheid en eigen regie. Cliëntondersteuning kan gericht zijn op individuen, gezinnen of systemen. Minder bekend zijn groeps- of gebiedsgerichte ondersteuning. Afbakening begrip Cliëntondersteuning is GEEN zorg maar er is wel sprake van overlap. Cliëntondersteuning omvat evenmin het behartigen van collectieve belangen van (groepen van) zorgvragers. Anderzijds kunnen signalen van de cliëntondersteuners waardevolle informatie leveren voor het collectief belang en de te maken beleidskeuzes. Het is WEL het bieden van ondersteuning aan cliënten in de brede zin van het woord. Hierbij gaat ook het compensatiebeginsel op, want ook cliëntondersteuning heeft tot doel het vergroten van de zelfredzaamheid en bevorderen van de participatie aan de samenleving en het versterken van de regie van de cliënt. Dus ook de functie cliëntondersteuning is aanvullend op de zelfredzaamheid en eigen kracht van cliënten. 4

5 Met andere woorden ook het bieden van cliëntondersteuning is het leveren van maatwerk. En maatwerk leveren vraagt impliciet om verschil durven en kunnen maken. De complexiteit en de intensiteit in de behoefte aan ondersteuning zal dus verschillen. Een uitdaging is ook om ervoor te zorgen dat we vooral gebruik gaan maken van het informele circuit. Hiervoor is het noodzakelijk dat professionele en vrijwilligersorganisaties van elkaar weten wat ze doen en elkaars activiteiten en expertise kennen, kortom een brede kennis van de sociale kaart is een vereiste. Eigen kwaliteiten, een eigen functie? Zeker voordat de Wmo haar intrede deed was de gemeentelijke dienstverlening vooral gericht op het leveren van diensten en producten waar mensen recht op hadden. Met komst van de Wmo is daar verandering in gekomen. Aan het proces van afhandelen van aanvragen zijn ook informatie- en adviesrollen en voor een stuk het bieden van cliëntondersteuning gekoppeld. Dit laatste veelal vanuit de eigen productenrange. Een werkwijze die zich in vele varianten aandient. Dit geldt overigens ook voor andere aanbieders zowel binnen het welzijnswerk als binnen de zorg. Zoals hiervoor al geconstateerd gaat cliëntondersteuning verder dan de informatie- en adviesfunctie. Bovendien vergt de nieuwe Wmo dat bij het bieden van cliëntondersteuning het belang van de klant leidend is. Het is dan ook de vraag of koppeling van de functies cliëntondersteuning en afhandeling van aanvragen/toegang tot voorzieningen, gecombineerd kunnen blijven worden. Dat heeft te maken met: Competenties Vaardigheden Expertise Positie Door de gekantelde werkwijze hebben de Wmo consulenten een brede vraaganalyse ontwikkelt waarbij niet de beperkingen maar de mogelijkheden van de klant centraal staan. In dit proces wordt de vraag van de klant in een breed perspectief benaderd. Dit vergt een ommekeer voor zowel de Wmo consulent als voor de klant. De cliëntondersteuning van de Wmo consulent richt zich dus ook voornamelijk op de vraagverheldering. Aangezien de Wmo consulent in deze ook de rol van poortwachter vervult, kan een onafhankelijke cliëntondersteuning in dit proces noodzakelijk worden geacht door de klant. Deze onafhankelijke cliëntondersteuning kan vervolgens ook ingezet worden om de eigen kracht van de cliënt en zijn sociale netwerk verder te versterken. Dit vraagt ook om een brede scope op de vragen die zich aandienen. Belangrijkste competenties: - methodisch handelen - cliëntgericht werkt - daarin de sociale omgeving van een cliënt betrekt - ondersteuningsvragen kan herkennen - de aard en omvang daarvan kan inschatten - de invloed van de ervaren beperking op individueel, sociaal en maatschappelijk niveau kan inschatten op meerdere leefgebieden - daarin resultaatgericht kan werken - eigen regie van cliënten kan versterken 5

6 - ondersteuningsvraagstukken integraal kan benaderen Cliëntondersteuning vraagt om kennis en expertise op zowel de leefgebieden waarop cliëntondersteuning zich richt als op de diversiteit van de doelgroepen. Hierover verder op in dit stuk nog een toelichting. Daarnaast moet de cliëntondersteuner goed bekend zijn met de lokale sociale infrastructuur. Als je optimaal gebruik wilt maken van de eigen kracht van cliënten, hun sociale netwerk en preventieve en informele zorg dan is kennis van de lokale sociale infrastructuur, naast de vaardigheden om die aan te kunnen spreken, een vereiste. Kortom is ook vanuit de inhoud het speelveld waarop de cliëntondersteuning zich bevindt groot en complex. Cliëntondersteuning wordt geboden in het belang van de cliënt. Het college moet er voor zorgen dat bij het bieden van cliëntondersteuning het belang van de cliënt leidend is. Daarmee is niet gelijk gezegd dat deze functie los moet staan van partijen die belangen hebben in de wereld van welzijn, wonen en zorg. Cliëntondersteuning kan een onderdeel zijn van het werk van professionals en vrijwilligersorganisaties. Zoals al eerder gesteld leveren tal van organisaties in enige mate en vorm een stukje cliëntondersteuning. Als dat volstaat dan zijn aanvullende interventies of ondersteuning niet nodig. Vanuit het compensatiebeginsel kan met die specifieke ondersteuning worden volstaan. Echter daar waar zaken complexer worden of cliënten om welke reden dan ook een intensievere vorm van ondersteuning nodig hebben moeten we als gemeente onze verantwoordelijkheid nemen en die ondersteuning ook daadwerkelijk organiseren. Let wel daarmee niet gezegd ook zelf uitvoeren. Op het moment dat zich een intensievere vraag naar cliëntondersteuning aandient, wordt ook het belang van de onafhankelijke positie van de cliëntondersteuning groter. Doelgroepen en leefgebieden: Doelgroepen Over het algemeen kan gesteld worden dat cliëntondersteuning vooral van belang is voor kwetsbare cliëntgroepen, denk daarbij aan : mensen met een lichamelijke beperking; mensen met chronische psychische problemen; mensen met een verstandelijke beperking; mensen met psychosociale of materiële problemen; mensen met meervoudige problematiek; mensen die mantelzorg verlenen. Echter, het is niet zo dat alle mensen van deze doelgroepen cliëntondersteuning nodig hebben. Cliënten of hun mantelzorgers kunnen het in een groot aantal gevallen ook goed zelf. Aan de andere kant zijn er ook mensen buiten deze doelgroepen die juist wel ondersteuning nodig hebben. De verschillen tussen de doelgroepen die de gemeenten op zich af zien komen zijn groot. Dat geldt zowel tussen doelgroepen onderling als binnen de doelgroepen zelf. Dus ook vraag naar cliëntondersteuning zal erg variëren. Dus ook daarin kun je het compensatiebeginsel doorvoeren en dus maatwerk leveren. Dat kan alleen als de ondersteuner vanuit een onafhankelijke positie zijn werk kan doen. 6

7 Leefgebieden: MEE hanteert voor het invullen van de cliëntondersteuning een zestal leefgebieden. Dat zijn: jeugd en gezin wonen en samenleven leren en werken regelgeving en geldzaken vrije tijd en sport vrienden en relaties Cliëntondersteuning vraagt in basis om een generalistisch benadering. Uitgangspunt is dat professionele cliëntondersteuners in basis alle doelgroepen kunnen bedienen. Echter gelet op de diversiteit van zowel de doelgroepen als de leefgebieden zullen we er ook niet aan ontkomen bepaalde specialismen te organiseren. Er is dus sprake van gradaties. Dit impliceert dat de taak cliëntondersteuning in zijn volle omvang nooit bij één persoon kan worden neergelegd. Daar is het speelveld te groot voor. Bij de verdere invulling moet ook een keuze gemaakt worden of bij de inrichting van de cliëntondersteuning doelgroepen of de leefgebieden leidend moeten zijn. Dit kan ook een mix zijn. Soms moet je veel weten over doelgroep (hoe je hen beste kunt benaderen) en soms moet je veel weten over bepaald leefgebied (specifieke expertise op onderwerp). Kortom dit is maatwerk. 80% van het succes van de inzet wordt bepaald door de bejegening van de cliënt. Zeker omdat we te maken hebben met kwetsbare burgers is die bejegening cruciaal. Om toch recht te kunnen doen aan het leveren van maatwerk en bieden van integraliteit is ook van belang dat expertise op de afzonderlijke leefgebieden en in samenhang met elkaar beschikbaar is voor alle doelgroepen. Los van de concrete uitvoering zal een matrixmodel moeten ontstaan. Lokaal versus regionaal: Bij het bieden van cliëntondersteuning is het belangrijk om op de hoogte te zijn van de lokale situatie en de partijen die daar actief zijn. Dit onderdeel dient zo lokaal mogelijk ingericht te worden. Iemand die vanuit zijn of haar competenties en expertise als cliëntondersteuner goed zou kunnen functioneren schiet tekort als hij of zij de lokale sociale netwerken niet kent. Dit vraagt in elk geval om lokale inzet en kennis van de lokale situatie. Op dit terrein zijn en blijven er grote verschillen tussen gemeenten. Zo kent de ene gemeente wel dorpsondersteuners of sociaal raadslieden, een ander niet. Doel van deze notitie is een gezamenlijke visie over cliëntondersteuning op te zetten. De uiteindelijke invulling kan en zal per gemeente verschillend zijn. In alle gevallen moet de cliëntondersteuning drempelloos bereikbaar zijn voor elke burger, dus zonder indicatie of enig toetscriterium. De cliëntondersteuner zal vervolgens bezien of inzet gedaan kan worden. Daarbij worden de principes van de kanteling gehanteerd. Indien de cliënt op eigen kracht of met hulp van zijn directe omgeving zelf zijn/haar probleem op kan lossen dan vind geen ondersteuning plaats. De nieuwe wettekst legt dit de gemeente al min of meer op. Doch los daarvan is de werkgroep van mening dat daar ook nu al sprake van zou moeten zijn. 7

8 Het tweede aspect van cliëntondersteuning is een zwaardere vorm, namelijk het bieden van ondersteuning, ook bij complexe gevallen. Hiervoor zijn vaardigheden en expertise nodig. Om toch maatwerk te kunnen leveren in een omgeving waar we voortdurend met veranderingen in wet- en regelgeving en sociale kaart worden geconfronteerd, is een volume aan cliënten nodig. Zowel binnen de onderscheiden leefgebieden als de doelgroepen levert dit veel vragen op. Een gedeelte kan lokaal geregeld worden, maar veel zal ook regionaal georganiseerd moeten en kunnen worden. De kracht van de regio is het beschikbaar hebben van specialisme. Dit kan overigens door vrijwilligers en professionals. Een ander aspect is dat het aantal cliënten met een bepaalde beperking of aandoening dusdanig klein kan zijn, dat lokale organisatie van de te bieden cliëntondersteuning niet mogelijk is. Daarmee niet gezegd dat de benodigde hulp en ondersteuning niet lokaal geboden kan worden. Relatie met jeugd. Een belangrijk punt van aandacht is ook de relatie met Jeugd en kaders die daar al gesteld zijn/ keuzes zie al gemaakt zijn. Binnen Jeugd is ervoor gekozen dat de O&O-ers en J&G-ers zowel cliëntondersteuning als hulpverlening bieden. Dit in het kader van één persoon, één plan. Cliëntondersteuning is hier dus nadrukkelijk al onderdeel van het proces maar ook hierbij geldt dat als specialisme ingeschakeld dient te worden deze mogelijkheid er is/ moet zijn. Financiering: Per 1 januari 2015 worden de MEE-gelden die landelijk worden ingezet overgeheveld naar de (individuele) gemeenten. Voor 2015 geldt dat de middelen nog beschikbaar worden gesteld aan MEE. Vanaf 2016 kunnen er nieuwe afspraken gemaakt worden. De middelen die nu aan MEE beschikbaar gesteld worden maar naar de gemeenten toe komen worden nu alleen gebruikt voor cliëntondersteuning voor de doelgroepen van MEE. Echter de gemeenten is verantwoordelijk voor een vele bredere doelgroep. 8