Rapport. Procesevaluatie Overbruggingsplan. De inzet van de schooldiëtist op Lekker Fit! scholen in de begeleiding van kinderen met overgewicht

Transcriptie

1 Rapport Procesevaluatie Overbruggingsplan De inzet van de schooldiëtist op Lekker Fit! scholen in de begeleiding van kinderen met overgewicht

2 Procesevaluatie Overbruggingsplan De inzet van de schooldiëtist op Lekker Fit! scholen in de begeleiding van kinderen met overgewicht. GGD Rotterdam-Rijnmond, juni 2009 Cluster Jeugdbeleid, sectie Jeugdmonitor & Onderzoek N. (Nandani) Cals W. (Wilma) Jansen

3 2

4 Samenvatting In vergelijking met landelijke cijfers zijn er in Rotterdam meer jeugdigen met overgewicht en obesitas. Gegevens uit de Jeugdmonitor Rotterdam-Rijnmond (JMR) laten zien dat ongeveer één op de zes kleuters en één op de vier à vijf leerlingen uit de brugklas en de derde klas van het voortgezet onderwijs te kampen heeft met (ernstig) overgewicht. Men denkt dat het ontstaan van overgewicht te maken heeft met een combinatie van ongezonde voedingsgewoonten en te weinig fysieke inspanning. Voor jeugdigen gaat (ernstig) overgewicht gepaard met een groot aantal gezondheidsrisico s, namelijk Een verhoogde kans op zwaarlijvigheid in de volwassenheid, hart- en vaatziekten, suikerziekten en Zelfs bepaalde vormen van kanker. Er ligt daarom een belangrijke taak in de preventie en vroegtijdige signalering van overgewicht. Vanwege het toegenomen overgewicht onder de Rotterdamse jeugd heeft de gemeente het actieprogramma Rotterdam Lekker Fit! (voorheen actieprogramma Voeding en Beweging) opgezet. Het bevorderen van een gezonde leefstijl staat hierin centraal. Het project Lekker Fit! vormt een onderdeel van het gemeentelijke actieprogramma. Basisscholen in wijken met een relatief hoge prevalentie van overgewicht komen in aanmerking om een Lekker Fit! school te worden. In de preventie van overgewicht speelt ook de Rotterdamse jeugdgezondheidszorg (JGZ) een belangrijk rol. Sinds 2006 is de JGZ gestart met het uitvoeren van het Overbruggingsplan Overgewicht. Hierbij wordt overgewicht gesignaleerd volgens de richtlijnen van het landelijke Signaleringsprotocol en worden de kinderen met een indicatie voor overgewicht of obesitas voor verdere begeleiding en behandeling doorverwezen naar de huisarts of diëtist. Door de JGZ worden kinderen alleen op vaste leeftijdsmomenten gezien. Om toch zoveel mogelijk kinderen te bereiken die wellicht baat hebben bij begeleiding bij overgewicht is het project De Schooldiëtist ontwikkeld. Vanwege de relatief hoge prevalentie van overgewicht op de Lekker Fit! scholen is in het schooljaar 2007/2008 op een aantal van deze scholen voor het eerst een diëtist ingezet die ouders van kinderen met overgewicht advies en begeleiding kan geven bij het veranderen van ongezonde leefgewoonten met als doel het verminderen van overgewicht. In de werkwijze is het Overbruggingsplan Overgewicht als uitgangspunt genomen en aangepast aan de situatie op de Lekker Fit! scholen. In de begeleiding door de diëtist wordt ingezet op gedragsverandering door middel van realistische doelen die samen met ouder en kind worden gekozen. Om het project De Schooldiëtist procesmatig te evalueren is in 2007/2008 op 21 Lekker Fit! scholen onderzoek gedaan naar de bruikbaarheid en doelmatigheid van het project. Met zowel kwantitatieve als kwalitatieve onderzoeksmethoden is onderzoek gedaan naar onder andere het bereik, het aantal kinderen met overgewicht voor en na de begeleiding door de diëtist is, de doorstroom gedurende de consulten, de ontwikkeling van Body Mass Index (BMI) en middelomvang en de waardering van het project door de deelnemende partijen, zoals scholen en de diëtisten. 3

5 Het procesonderzoek laat zien dat 507 kinderen één of meer consulten bij de schooldiëtist hebben gevolgd. Het totale bereik van de kinderen met overgewicht komt daarmee op gemiddeld 42%. Ondanks de tevredenheid over de opkomst, geven scholen en diëtisten beiden aan dat een meer persoonlijke benadering waarbij ouders gemotiveerd worden om deel te nemen aan het project zal bijdragen aan het vergroten van de opkomst. Gedurende de consulten is er een relatief grote uitval van kinderen ontstaan. Voor een deel heeft deze uitval te maken met de kinderen waarbij obesitas is vastgesteld door de diëtist. Deze kinderen moeten worden doorverwezen naar de huisarts en komen volgens de werkwijze niet in aanmerking voor vervolgconsulten bij de diëtist. Ook zijn veel kinderen die geen overgewicht (meer) bleken te hebben niet meer voor een vervolgconsult verschenen. Een ander deel blijft grotendeels onbekend. Uit kwalitatieve gegevens komt naar voren dat diëtisten het prettig vinden om met de vastgestelde speerpunten (gedragsdoelstellingen) uit het Overbruggingsplan Overgewicht te werken. Het project wordt door zowel diëtisten als scholen als positief gewaardeerd. Sterke punten zijn met name de laagdrempeligheid van het aanbod, advisering op het gebied van zowel voeding als beweging en de ervaring dat positieve resultaten op fysiek gebied ook leiden tot gunstige resultaten op psychosociaal gebied. Bij de deelnemende kinderen is er een gunstige verandering gevonden voor zowel de ontwikkeling van de BMI SDS (een score waarin BMI gerelateerd is aan referentiegegevens van kinderen van dezelfde leeftijd en geslacht) als middelomvang. In de ontwikkeling van gewichtstatus (normaal gewicht, overgewicht en obesitas) laten de resultaten zien dat 13% van de kinderen die aan het begin te dik waren en minstens twee consulten bij de diëtist hebben gehad na begeleiding een normaal gewicht hebben gekregen. Gezien de positieve verandering die gevonden is op de BMI-ontwikkeling is het mogelijk dat bij de groep kinderen die overgewicht houdt de BMI wel afneemt, maar dat de begeleidingsconsulten door de diëtist te weinig zijn om directe verandering op gewichtstatus (van overgewicht naar geen overgewicht) op te leveren. De hoofdconclusie is dat het project De Schooldiëtist veel draagvlak geniet en door de deelnemende partijen als een positieve interventie wordt gewaardeerd. Bij de deelnemende kinderen zijn gunstige veranderingen te zien in de ontwikkeling van BMI en middelomvang. Het bereik van kinderen met overgewicht stemt tot tevredenheid bij de partijen, maar kan verder worden verbeterd. Het evaluatieonderzoek heeft een aantal verbeterpunten aan het licht gebracht. Belangrijke voorwaarden voor succes blijken een goede communicatie tussen school en schooldiëtist, een duidelijke profilering van de schooldiëtist op school en een persoonlijke benadering van ouders door de school. Investering in voorgenoemde aspecten is van groot belang om het project verder te verbeteren. 4

6 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Inleiding 6 2 Het Overbruggingsplan Overgewicht: de interventie Het Overbruggingsplan op de Lekker Fit! scholen 8 De Eurofittest 8 De schooldiëtist 9 De consulten 9 3 Opzet van de procesevaluatie Doelstelling en onderzoeksvragen Onderzoekspopulatie Gegevensverzameling en meetinstrumenten 12 Kwantitatief onderzoeksdeel 12 Kwalitatief onderzoeksdeel 13 4 Onderzoeksresultaten procesevaluatie De onderzoekspopulatie Resultaten: beantwoorden onderzoeksvragen 15 5 Conclusies en bespreking 31 Referenties 34 Bijlagen 1 Stroomdiagram Rotterdams Overbruggingsplan door diëtisten 2 Te gebruiken materialen bij Overbruggingsplan door diëtisten 5

7 1 Inleiding Wereldwijd is de problematiek van overgewicht en obesitas (ernstig overgewicht) bij zowel kinderen als volwassenen de afgelopen jaren sterk gegroeid [1]. Ook in Nederland zijn er teveel dikke kinderen en volwassenen en de verwachting is dat dit aantal steeds verder zal toenemen. Uit recente metingen van de Jeugdmonitor Rotterdam-Rijnmond (JMR), een wetenschappelijk instrument dat de GGD Rotterdam-Rijnmond gebruikt om de gezondheid van kinderen en jongeren te meten, blijkt dat ongeveer één op de zes kleuters en één op de vier á vijf leerlingen uit de brugklas en de derde klas van het voortgezet onderwijs te kampen heeft met overgewicht [2]. In vergelijking met landelijke cijfers liggen de percentages van jeugdigen met overgewicht in Rotterdam hoger [3]. Overgewicht is ongezond. Met name voor kinderen en jongeren brengt overgewicht een groot aantal gezondheidsrisico s met zich mee, zowel op lichamelijk als op psychosociaal vlak [4,5]. Een eerste belangrijk risico van overgewicht op de kinderleeftijd is de verhoogde kans op zwaarlijvigheid in de volwassenheid. Daarbij neemt bij overgewicht de kans op hart- en vaatziekten, suikerziekte, bepaalde vormen van kanker en gewrichtsaandoeningen toe [5]. Dikke kinderen kunnen ook te maken krijgen met stigmatisering en mogelijke nadelige gevolgen daarvan op hun welbevinden. Het toegenomen overgewicht vormt niet meer alleen een individueel probleem, maar wordt ook steeds meer een maatschappelijk probleem. Doordat meer kinderen en volwassenen overgewicht of obesitas hebben zijn de kosten in de gezondheidssector fors gestegen. Overgewicht ontstaat wanneer de energie-inname gedurende langere tijd groter is dan het energieverbruik. Aangenomen wordt dat de ontwikkeling van overgewicht te maken heeft met een combinatie van ongezonde voedingsgewoonten en te weinig beweging. Omdat overgewicht een reële bedreiging vormt voor de gezondheid van kinderen en jongeren is het van belang om overgewicht vroegtijdig te onderkennen en aan te pakken. Daarbij geldt: hoe jonger een kind, hoe groter de kans dat het blijvend goede gewoontes aanleert [1,3,5]. Vanwege de hoge prevalentiecijfers van overgewicht en obesitas onder de Rotterdamse jeugd is de gemeente de strijd tegen overgewicht aangegaan om de gezondheid van kinderen en jongeren weer op peil te krijgen. Deze strijd tegen overgewicht heeft zich vertaald in het gemeentelijke actieprogramma Rotterdam Lekker Fit! (voorheen actieprogramma Voeding en Beweging) [6]. De hoofddoelstelling van het Actieprogramma is het bevorderen van gezonde voedingsgewoonten en het stimuleren van meer lichaamsbeweging bij jeugdigen. Drie stedelijke diensten werken hierin samen: de dienst Sport en Recreatie (SenR), Jeugd, Onderwijs en Samenleving (JOS) en de Gemeentelijke Gezondheidsdienst (GGD) Rotterdam-Rijnmond [6]. De ontwikkeling van het actieprogramma past tevens binnen het kader van het Grote Stedenbeleid (GSB) [7]. In het kader van het gemeentelijke Actieprogramma is de Rotterdamse jeugdgezondheidszorg (JGZ) in 2006 gestart met de uitvoering van de interventie Overbruggingsplan Overgewicht om overgewicht bij kinderen aan te pakken. Als tijdens de reguliere contactmomenten overgewicht wordt gesignaleerd 6

8 verwijst de jeugdverpleegkundige ouders door naar de huisarts of een diëtist voor verdere advisering en begeleiding bij de aanpak van het overgewicht bij hun kind [8]. Een ander onderdeel binnen het gemeentelijke actieprogramma Rotterdam Lekker Fit! is het project Lekker Fit! voor Rotterdamse basisscholen. De doelstelling van het Lekker Fit! programma is ervoor te zorgen dat een gezonde leefstijl weer vanzelfsprekend wordt. Dit wordt gedaan door een kwantitatieve en kwalitatieve impuls in het bewegingsonderwijs, buitenschoolse sport- en spelactiviteiten, een lespakket en individueel aanbod. Voor deelname aan het project worden scholen geselecteerd op basis van de relatief hoge prevalentie van overgewicht in de wijk als ook het draagvlak voor implementatie van Lekker Fit! op school. Wijken met een relatief hoge prevalentie van overgewicht zijn met name oudere stadswijken met relatief veel allochtone bevolkingsgroepen. In 2005/2006 zijn er dertig scholen begonnen als Lekker Fit! school en elk jaar worden vijftien nieuwe Lekker Fit! scholen geselecteerd om mee te doen [9]. Op de Lekker Fit! scholen wordt twee keer per jaar bij de kinderen uit groep 3 t/m 8 een fitheidstest afgenomen door medewerkers van de dienst Sport en Recreatie. Tijdens deze test worden ook lengte en gewicht gemeten. Gebleken is dat op de Lekker Fit! scholen meer dan een kwart (27%) van de kinderen uit groep 3 t/m 8 (ernstig) overgewicht heeft (bron: Fitmeter dienst Sport en Recreatie, augustus 2007). Alleen in groep 7 worden alle kinderen door de JGZ gezien, maar ook andere groepen hebben baat bij vroegtijdig advies of begeleiding. Daarom is besloten om de interventie Overbruggingsplan Overgewicht in te zetten bij kinderen uit groep 3 tot 8 op de Lekker Fit! scholen. Het belangrijkste kenmerk in de uitvoering van het Overbruggingsplan via de Lekker Fit! scholen is dat de interventie wordt uitgevoerd door een diëtist die op de school komt werken. Een beschrijving van de werkwijze van diëtisten op de Lekker Fit! scholen is opgenomen in dit rapport (zie hoofdstuk 2). Omdat er sinds het schooljaar 2007/2008 voor het eerst gewerkt wordt met diëtisten op Lekker Fit! scholen in Rotterdam is er een procesevaluatie uitgevoerd om vast te stellen in hoeverre de interventie succesvol is ingevoerd en of er in de toekomst bijsturing gewenst is. In dit rapport worden de resultaten van deze procesevaluatie beschreven. 7

9 2 Het Overbruggingsplan Overgewicht: de interventie Gezien de ernst en omvang van overgewicht bij Nederlandse jeugdigen is het Overbruggingsplan Overgewicht door het VU Medisch Centrum als tijdelijke interventie ontwikkeld totdat er evidencebased interventieprogramma s zijn gevonden. Het Overbruggingsplan Overgewicht is gericht is op de primaire en secundaire preventie van overgewicht bij kinderen op individueel niveau [8]. Het Overbruggingsplan is dus gericht op het voorkomen van verdere gewichtstoename bij kinderen die te kampen hebben met overgewicht. De jeugdigen bij wie obesitas wordt gesignaleerd moeten worden doorverwezen naar de huisarts, omdat er mogelijk medische factoren een rol spelen. In Rotterdam is de JGZ in 2006 gestart met het uitvoeren van het Overbruggingsplan Overgewicht. Hierbij werd tijdens de onderzoeken op indicatie en de periodieke gezondheidsonderzoeken (groep 2 en 7) overgewicht gesignaleerd volgens de richtlijnen van het Landelijk Signaleringsprotocol [10]. Wanneer overgewicht werd gesignaleerd kon de jeugdverpleegkundige ouders 3 tot 5 aanvullende consulten aanbieden die zich richtten op de aanpak van overgewicht bij het kind. Samen met de ouder werd er een keuze gemaakt uit één of meer doelstellingen (speerpunten) die verbeterd konden worden, namelijk: 1) regelmatig goed en gezond ontbijten, 2) vermindering van het gebruik van gezoete dranken, 3) minder televisiekijken of computeren en 4) meer buitenspelen en bewegen. Sinds 2008 voert de JGZ de begeleiding van kinderen met overgewicht niet meer zelf uit, maar wordt er tijdens de periodieke gezondheidsonderzoeken alleen nog maar overgewicht gesignaleerd en verwijst de JGZ ouder en kind door naar de huisarts of de diëtist voor verdere begeleiding. 2.1 Het overbruggingsplan op de Lekker Fit! scholen Voor de implementatie van het Overbruggingsplan op de Lekker Fit! scholen is de landelijke werkwijze aangepast [11]. Hieronder zal beschreven worden hoe de werkwijze op de Lekker Fit! scholen is vormgegeven. De Eurofittest Op de Lekker Fit! scholen vindt er voor alle kinderen uit groep 3 tot 8 aan het begin én aan het eind van het schooljaar een Eurofittest plaats. De test bestaat uit verschillende onderdelen en geeft informatie over de fitheid van het kind waarbij er onder andere gekeken wordt naar kracht, lenigheid en uithoudingsvermogen. De Eurofittest wordt afgenomen door vakleerkrachten en een professioneel testteam van de dienst Sport en Recreatie (SenR). De scores van de test worden door SenR voor ieder kind ingevoerd in de fitmeter, een leerlingvolgsysteem. Ook wordt tijdens de test de lengte en het gewicht van leerlingen gemeten, op grond waarvan de Body Mass Index (BMI) berekend wordt in de fitmeter. De BMI geeft de verhouding weer tussen lichaamslengte en gewicht en is een goede indicator om gewichtstatus (normaal gewicht, overgewicht en obesitas) vast te stellen. Om de gewichtstatus te bepalen wordt gebruik gemaakt van internationaal vastgestelde afkappunten voor geslacht en leeftijd [12]. De resultaten op de Eurofittest en de BMI-waarde worden door de school aan de ouders van elke leerling teruggekoppeld in de vorm van een Lekker Fit! rapport. 8

10 De schooldiëtist Wanneer de BMI van een leerling wijst op overgewicht of obesitas wordt het kind samen met zijn ouders uitgenodigd voor een eerste consult bij de diëtist op school. Omdat de BMI-waarde uit de Eurofittest een eerste screening voor overgewicht of obesitas vormt, bepaalt de diëtist tijdens het eerste consult of er daadwerkelijk sprake is van overgewicht of obesitas. De diëtist meet en weegt het kind opnieuw en past de klinische blik toe. Bij de klinische blik past de diëtist haar kennis en kunde toe om te bepalen of er daadwerkelijk sprake is van overgewicht. Er wordt hierbij rekening gehouden met lichaamsbouw, puberteitstadium, etniciteit en vetverdeling over het lichaam. Als overgewicht wordt vastgesteld biedt de diëtist ouders vervolgconsulten aan. Indien obesitas wordt gesignaleerd wordt het kind eerst doorverwezen naar de huisarts om onderliggende pathologie of co-morbiditeiten uit te sluiten. De diëtist biedt ouders maximaal vier consulten aan (zie bijlage 1). Indien ouders na vier consulten verdere begeleiding van de diëtist wensen is er een verwijsbrief van de huisarts nodig voor verdere vergoeding via de zorgverzekeraar. De consulten De diëtist werkt tijdens de consulten met de ouder en het kind aan de verbetering van het voedingsen bewegingspatroon. Om een eerste indruk te krijgen van de eet- en beweeggewoontes van het kind vult de ouder voorafgaand of tijdens het eerste consult een korte vragenlijst in, de anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging. Deze vragenlijst wordt niet standaard bij de consulten ingevuld, alleen in het schooljaar 2007/2008 ten behoeve van het evaluatieonderzoek. De vragenlijst is gebaseerd op de JMR oudervragenlijst. Net als de JMR oudervragenlijst bevat de anamnesevragenlijst vragen die gericht zijn op eet- en beweeggewoontes van het kind. De antwoorden op deze vragen kunnen belangrijke aangrijpingspunten bieden voor de inhoudelijke vormgeving van de consulten. De ouder kiest samen met de diëtist een of meer doelstellingen (speerpunten) waaraan gewerkt zal worden. De vier speerpunten zijn overgenomen uit het landelijke Overbruggingsplan Overgewicht. Op advies van diëtisten is er een vijfde, practice-based, speerpunt toegevoegd in de werkwijze op de Lekker Fit! scholen. De volgende speerpunten worden gebruikt: 1. regelmatig goed en gezond ontbijten; 2. vermindering van het gebruik van gezoete dranken; 3. minder televisiekijken of computeren; 4. meer buitenspelen en bewegen; met toegevoegd: 5. vermindering van het aantal tussendoortjes (snoep/snacks). Bij het begeleiden van kinderen met overgewicht is het doel om gedragsverandering binnen gezinnen te bewerkstellen. Voorwaarde is dat ouders zich bewust zijn van het overgewicht bij hun kind, de gevolgen van overgewicht en hun eigen rol hierin. Uit cijfers van de JMR blijkt dat de helft van de ouders zich niet bewust is van het overgewicht van hun kind [13]. Het creëren van bewustwording bij ouder en kind is dus een eerste vereiste voor begeleiding [14]. Tijdens de begeleiding maakt de diëtist dan ook gebruik van motiverende gesprekstechnieken (motivational interviewing), zoals in het Overbruggingsplan Overgewicht is voorgesteld. 9

11 3 Opzet van de procesevaluatie In dit hoofdstuk wordt de opzet van de procesevaluatie uiteengezet. Allereerst worden de doelstelling van het evaluatieonderzoek en de daarbij behorende onderzoeksvragen beschreven. Vervolgens komt de onderzoekspopulatie aan de orde en tot slot de wijze van gegevensverzameling en de gebruikte meetinstrumenten. 3.1 Doelstelling en onderzoeksvragen Het inzetten van een diëtist op de Lekker Fit! scholen heeft als doel om overgewicht bij kinderen in de basisschoolleeftijd tegen te gaan en een gezonde leefstijl te bevorderen. Om de invoering van het Overbruggingsplan op de Lekker Fit! scholen succesvol te laten verlopen en bij te kunnen sturen is het van belang om de bruikbaarheid en de doelmatigheid van het Overbruggingsplan te evalueren. Deze doelstelling is uitgewerkt in een aantal onderzoeksvragen, die hieronder genoemd staan. De cursief gedrukte vragen zijn vragen die kwalitatief zijn onderzocht. De overige vragen zijn kwantitatief onderzocht. 1. Wat is het aantal en percentage kinderen op de Lekker Fit! scholen met overgewicht en obesitas? 2. Wat is het aantal en percentage kinderen dat op de Lekker Fit! scholen voor een eerste consult bij de schooldiëtist is verschenen? 3. Wat is het aantal en percentage kinderen op de Lekker Fit! scholen met overgewicht en obesitas op het eerste consult? 4. Verloopt de signalering door diëtisten conform de richtlijnen van de werkwijze Overbruggingsplan Overgewicht (meten en wegen, BMI bepalen, klinische blik)? 5. Met welke elementen van het Overbruggingsplan wordt er tijdens de consulten gewerkt door diëtisten (zie ook bijlage 3 stappen per consult, stroomschema, anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging, ouder/kind contract, veranderplan, actie-adviezen, foldermateriaal) en waarom wel/niet? 6. Wat is op de Lekker Fit! scholen het aantal en percentage kinderen dat per consult doorstroomt volgens het stroomschema (zie bijlage 1)? 7. Wat zijn redenen voor uitval gedurende de consulten? 8. Welke speerpunten verbeteren in de begeleiding door de diëtist? 9. Wat is het aantal en percentage kinderen dat door diëtisten wordt doorverwezen en naar wie worden de kinderen doorverwezen? 10. Wat is de gemiddelde tijdsduur van de consulten (per consult) bij de diëtist? 11. Hoe ontwikkelen BMI en middelomtrek zich bij de deelnemende kinderen? 12. Treedt er door de interventie bij de deelnemende kinderen gedragsverandering op naar aanleiding van de vijf speerpunten die gebruikt worden door de diëtisten? 10

12 13. Wat vinden de diëtisten van de bruikbaarheid van het Overbruggingplan Overgewicht (sterke en zwakke elementen binnen de interventie)? 14. Wat vinden de schooldirecties¹ van de bruikbaarheid van het Overbruggingsplan Overgewicht (sterke en zwakke elementen binnen de interventie)? 3.2 Onderzoekspopulatie Het evaluatieonderzoek is gestart in september In het schooljaar 2007/2008 heeft de GGD 31 Lekker Fit! schoollocaties aangeboden om gebruik te maken van een schooldiëtist in het kader van het Overbruggingsplan. Uiteindelijk hebben 21 Lekker Fit! scholen ingestemd met de inzet van een diëtist op hun school om overgewicht aan te pakken. Van deze 21 Lekker Fit! scholen hebben een aantal scholen meerdere locaties. Verdeeld over de 21 deelnemende scholen (25 schoollocaties) zijn er achttien diëtisten werkzaam geweest. De procesevaluatie richt zich dan ook op de kinderen van de deelnemende Lekker Fit! scholen (N=21). In de periode september t/m december 2007 hebben de kinderen uit groep 3 t/m 8 van de Lekker Fit! scholen de eerste Eurofittest van dat schooljaar gehad. Op basis van de scores op de Eurofittest is bepaald welke kinderen op de deelnemende scholen in aanmerking komen voor een eerste consult bij de schooldiëtist. De onderzoekspopulatie bestaat verder uit: de diëtisten werkzaam op de Lekker Fit! scholen; de ouders die op consult zijn geweest bij de schooldiëtist; de directies van de deelnemende Lekker Fit! scholen. De diëtisten zijn tijdens de trainingsdag bij de GGD op de hoogte gesteld van het evaluatieonderzoek. Ouders zijn geïnformeerd door de diëtist. Via een informed consent konden zij toestemming geven voor overdracht van registratiegegevens van de diëtist aan de GGD. Via SenR heeft de GGD in het schooljaar 2007/2008 de beschikking gekregen over de resultaten van de Eurofittesten. Het uitvoerig opgestelde privacyreglement van de fitmeter heeft het mogelijk gemaakt om dergelijke gegevens uit te wisselen. 1 Door de opdrachtgevers is aangegeven dat voor het kwalitatieve onderzoeksdeel de prioriteit het meest uitgaat naar gesprekken met schooldirecties in plaats van oudergesprekken. Hiervoor is dan ook gekozen. 11

13 3.3 Gegevensverzameling en meetinstrumenten Het evaluatieonderzoek bevat zowel een kwantitatief als kwalitatief onderzoeksdeel. Voor het kwantitatieve onderzoeksdeel zijn meerdere meetinstrumenten gebruikt [15]. Voor het kwalitatieve onderzoeksdeel zijn semi-gestructureerde interviews afgenomen [16]. Kwantitatief onderzoeksdeel De Eurofittest Op de scholen wordt de Eurofittest uitgevoerd door testteams van SenR. De resultaten van de Eurofittest worden ook door hen ingevoerd in de fitmeter en worden via een databestand beschikbaar gesteld aan de GGD. Het bestand bevat schoolgegevens, gegevens over lengte en gewicht en de scores op de verschillende testonderdelen. Met deze gegevens kan per school het aantal en percentage kinderen met overgewicht en obesitas bepaald worden. Anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging De vragenlijst is gebaseerd op de JMR oudervragenlijst. Deze vragenlijst wordt voorafgaand of tijdens het eerste consult ingevuld door de ouder. Er wordt informatie verzameld over eetgewoonten, lichaamsbeweging, beoordeling van het gewicht van het kind en socio-demografische kenmerken. De antwoorden op de vragen kunnen als leidraad dienen voor de begeleiding door de schooldiëtist. Registratieformulier diëtist Met behulp van registratieformulieren zijn door de diëtist gegevens verzameld over BMI, middelomtrek, klinische blik, verwijzingen, inhoud van het veranderplan, wijzigingen in het veranderplan, de uitkomst van het consult en de tijdsduur van de consulten. Daarnaast is ook geregistreerd wat de eventuele redenen van ouders zijn geweest om tussentijds te stoppen met de begeleiding. Evaluatievragenlijst ouders Deze vragenlijst kon na elk consult bij de diëtist door de ouder ingevuld worden. Met de vragenlijst zijn gegevens verzameld over het standpunt van ouders ten aanzien van overgewicht, eetgewoonten, lichaamsbeweging als ook de bruikbaarheid, tevredenheid, haalbaarheid en nut van de begeleiding door de diëtist. Kwalitatief onderzoeksdeel Diëtisten De vijf deelnemende dieetpraktijken zijn benaderd om deel te nemen aan een groepsgesprek. Gevraagd is om per praktijk één diëtist aan te wijzen om deel te nemen aan het gesprek op de GGD. Met de afgevaardigde diëtisten (N=5) van de dieetpraktijken is er een evaluatiegesprek gevoerd waarin de bruikbaarheid en toepasbaarheid van en de tevredenheid over de werkwijze op de Lekker Fit! scholen is besproken. Ook zijn eventuele negatieve effecten en verbetermogelijkheden besproken. 12

14 Directie scholen Alle scholen met een schooldiëtist (N=21) zijn telefonisch en/of per mail benaderd voor een individueel evaluatiegesprek. Uiteindelijk hebben veertien directies van de deelnemende Lekker Fit! scholen ingestemd met een individueel gesprek om informatie te verzamelen over het nut, de bruikbaarheid en haalbaarheid van en tevredenheid over de interventie. Ook zijn eventuele negatieve effecten en verbetermogelijkheden besproken. 13

15 4 Onderzoeksresultaten procesevaluatie In dit deel wordt allereerst de onderzoekspopulatie verder beschreven. Vervolgens zullen de onderzoeksvragen, zoals gesteld in paragraaf 3.1, worden beantwoord. 4.1 De onderzoekspopulatie De onderzoeksgegevens hebben betrekking op de kinderen uit groep 3 t/m 8 van de 21 deelnemende Lekker Fit! scholen, verdeeld over 25 locaties. In het schooljaar 2007/2008 zijn er in totaal 507 kinderen op een eerste consult geweest bij de schooldiëtist. In tabel 1 zijn een aantal kenmerken weergegeven van de deelnemende kinderen. De onderzoekspopulatie bestaat verder uit: 1) de diëtisten werkzaam op de Lekker Fit! scholen, 2) de ouders die samen met het kind op consult zijn geweest bij de schooldiëtist en 3) de directies van de deelnemende Lekker Fit! scholen. Tabel 1 Kenmerken van de deelnemende kinderen (N=507) Percentage Geslacht Jongen Meisje Etniciteit Nederlands Surinaams Antilliaans/ Arubaans Marokkaans Turks Overige Gemiddelde leeftijd in jaren

16 4.2 Resultaten: beantwoorden onderzoeksvragen In deze paragraaf worden de onderzoeksvragen ieder afzonderlijk beantwoord. Om de privacy van scholen te waarborgen zijn de deelnemende scholen in de tabellen met een nummer weergegeven. Wat is het aantal en percentage kinderen op de Lekker Fit! scholen met overgewicht en obesitas? Op basis van de Eurofittest, waarbij lengte en gewicht wordt gemeten, wordt door SenR in de fitmeter de BMI berekend. In dit onderzoek worden de scores van de eerste Eurofittest gebruikt, afgenomen in de periode september t/m november 2007/2008. In tabel 2 is per school het aantal en percentage kinderen met overgewicht en obesitas weergegeven. Van 1961 jongens en 1909 meisjes (88%) uit groep 3 t/m 8 van de 21 deelnemende scholen zijn gegevens beschikbaar over lengte en gewicht (bron: Fitmeter Sport en Recreatie, 2008). Van dit aantal is bij 382 jongens en 442 meisjes (21%) overgewicht en bij 196 jongens en 187 meisjes (10%) obesitas vastgesteld². Op basis daarvan zouden in totaal 1207 (31%) kinderen uitgenodigd moeten zijn voor een eerste consult bij de schooldiëtist. Tabel 2 Aantal en percentage kinderen met overgewicht en obesitas uit de eurofittest School Aantal gemeten/gewogen Overgewicht (%) Obesitas (%) Totaal (%) (21) 8 (5) 42 (26) (16) 22 (11) 55 (27) (19) 10 (6) 39 (25) (19) 18 (9) 56 (28) (20) 6 (5) 32 (25) (27) 51 (11) 179 (38) (18) 6 (6) 25 (24) (22) 5 (10) 16 (32) (23) 11 (8) 45 (31) (24) 28 (11) 92 (35) (23) 14 (11) 42 (34) (23) 11 (10) 37 (33) (24) 24 (12) 67 (36) (20) 18 (10) 56 (30) (19) 38 (19) 76 (38) (16) 17 (14) 37 (30) (23) 30 (11) 94 (34) (18) 12 (5) 54 (23) (20) 9 (9) 30 (29) (15) 12 (6) 44 (21) (27) 33 (16) 89 (43) Totaal (21) 383 (10) 1207 (31) 2 De etnische samenstelling van deze groep kinderen is niet bekend omdat deze gegevens niet worden bijgehouden in de fitmeter. 15

17 Wat is het aantal en percentage kinderen dat op de Lekker Fit! voor een eerste consult bij de schooldiëtist is verschenen? Wanneer op basis van de Eurofittest overgewicht of obesitas wordt gevonden, worden deze kinderen door school uitgenodigd voor een eerste afspraak bij de schooldiëtist. Ouders maken zelf de keuze of ze willen deelnemen aan de begeleiding door de diëtist. Wanneer ouders een eerste afspraak hebben gepland en verschijnen op het consult wordt dit door de diëtisten genoteerd op een registratieformulier. In tabel 3 is per deelnemende school de opkomst op het eerste consult weergegeven. In totaal hebben 507 kinderen een eerste consult bij de schooldiëtist gehad. De totale opkomst komt daarmee op gemiddeld 42%. In de tabel is te zien dat er een grote spreiding in het opkomstpercentage op de scholen bestaat. Per school wisselt het percentage van 3% tot 181%. Het opkomstpercentage boven de 100% op één school kan verklaard worden doordat deze school aan meer kinderen consulten heeft aangeboden dan aan alleen de kinderen die volgens de eurofittest overgewicht/obesitas hebben. Tabel 3 Opkomst voor het eerste consult bij de schooldiëtist School Aantal uit te nodigen Aantal kinderen Opkomstkinderen op consult 1 percentage Totaal

18 Wat is het aantal en percentage kinderen op de Lekker Fit! scholen met overgewicht en obesitas op het eerste consult? Tijdens de eerste afspraak meet en weegt de diëtist het kind en past de diëtist de klinische blik (zie p. 10) toe om te onderzoeken of er daadwerkelijk sprake is van overgewicht dan wel obesitas. De diëtist berekent op basis van de lengte- en gewichtmeting zelf de BMI en bepaalt daarmee de gewichtstatus van het kind. In tabel 4 is de gewichtstatus weergegeven voor alle verschenen kinderen op de deelnemende scholen (N=487). Gewichtstatus is berekend aan de hand van geslachts- en leeftijdsspecifieke internationale BMI afkappunten [13]. Hierbij is dus geen rekening gehouden met de klinische blik. Uit de gegevens komt naar voren dat 13% van de kinderen waarbij overgewicht/ obesitas is gevonden tijdens de Eurofittest een normaal gewicht blijkt te hebben bij de meting door de diëtist. Van de kinderen die zijn verschenen op het eerste consult hebben de diëtisten bij iets meer dan de helft van de kinderen (57.1%) overgewicht vastgesteld en bij bijna eenderde (29.6%) van de kinderen stelden zij obesitas vast. Kinderen waarbij de diëtist obesitas heeft vastgesteld komen volgens de werkwijze Overbruggingsplan Overgewicht niet in aanmerking voor verdere consulten en moeten worden doorverwezen naar de huisarts. Tabel 4 Aantal en percentage kinderen gesignaleerd met overgewicht en obesitas door de diëtist op het eerste consult Gewichtstatus Aantal Percentage Normaal gewicht Overgewicht Obesitas Verloopt de signalering door diëtisten conform de richtlijnen van de werkwijze Overbruggingsplan Overgewicht (meten en wegen, BMI bepalen, klinische blik)? Bij het signaleren van overgewicht door de diëtist is in de werkwijze Overbruggingsplan opgenomen dat het kind wordt gemeten en gewogen volgens de richtlijnen van het landelijke Signaleringsprotocol. De diëtist berekent de BMI en bepaalt na het toepassen van de klinische blik of er sprake is van overgewicht of obesitas. Deze gegevens heeft de diëtist bij ieder consult voor elk kind apart op een registratieformulier genoteerd. Uit de registratiegegevens van de diëtisten blijkt dat niet tijdens alle consulten lengte- en gewicht gemeten is, omdat het kind zelf niet aanwezig was. Dit had verschillende redenen, bijvoorbeeld ziekte, een schooluitje of ouders wilden eerst alleen naar de diëtist komen. Doordat lengte en gewicht niet altijd gemeten konden worden, konden er ook niet in alle gevallen gegevens over BMI en gewichtstatus gerapporteerd worden. In tabel 5 is te zien dat tijdens alle consulten de grote meerderheid van de kinderen gemeten en gewogen is. Het grote verschil in aantal 17

19 kinderen dat gemeten en gewogen is tussen het eerste en tweede consult kan verklaard worden doordat bij het tweede consult niet gemeten en gewogen hoefde worden, omdat al na twee tot drie weken na het eerste consult een tweede afspraak wordt gepland volgens het Overbruggingsplan. In onderstaande tabel is te zien dat dit toch is gedaan. Tabel 5 Aantal en percentage kinderen waarbij BMI en gewichtstatus is vastgesteld per consult Consult 1 Consult 2 Consult 3 Consult 4 N (%) 487 (96) 208 (73) 141 (89) 56 (88) Met welke elementen van het Overbruggingsplan wordt er tijdens de consulten gewerkt door diëtisten (zie ook bijlage 3) en waarom wel/niet? Uit het interview met de diëtisten komt naar voren dat diëtisten het prettig vinden om te werken volgens de speerpunten van het Overbruggingsplan. Daarbij wordt wel aangegeven dat er signalen zijn dat sommige kinderen te snel/te veel eten en dat dit mogelijk een nieuw speerpunt zou kunnen vormen. Het meten en wegen van de kinderen gebeurt volgens de richtlijnen uit het Overbruggingsplan. Alleen het meten van de middelomtrek werd door enkele kinderen niet als prettig ervaren. Daardoor werd middelomtrek niet altijd gemeten ofwel gemeten met onderhemd aan. Diëtisten hebben regelmatig folders meegegeven aan ouders voor extra informatie over gezonde eetgewoontes en beweging. De meest gebruikte folders zijn de folders van het Voedingscentrum, maar ook de folders van de GGD werden vaak meegegeven. Met name de GGD Folder Wat zullen we drinken werkte volgens diëtisten goed. Hierin wordt een visualisatie getoond met suikerklontjes die een eye-opener blijkt te zijn voor veel ouders. Wel wordt opgemerkt dat folders wat betreft taalgebruik soms moeilijk te begrijpen zijn voor ouders van allochtone afkomst. De suggestie was om folders of informatie met meer visuele ondersteuning te gaan gebruiken. Daarnaast merkten diëtisten op dat ze ook graag een folder zouden willen zien over tussendoortjes en calorieën. De folders van het zuivelbureau werden nauwelijks gebruikt. Tijdens de consulten kon gewerkt worden met een Lekker Fit! ouder-kind contract en een eet-en beweegdagboekje. Op het ouder-kind contract konden de gemaakte afspraken en eventuele afspraken over beloning worden genoteerd. In het eet-en beweegdagboekje kon door het kind op een aantal aaneengesloten dagen worden bijgehouden hoe het gaat met ontbijten, tussendoortjes, het gebruik van gezoete dranken en (in)actief gedrag. Veel diëtisten gaven aan het ouder-kind contract te hebben ingevuld en ook het eet- en beweegdagboekje werd door veel diëtisten gebruikt in de begeleiding. Wel was hierbij de opmerking van diëtisten dat het eet-en beweegdagboekje niet voldoende concreet was. Wat betreft de verwijzing naar de huisarts bij obesitas (om pathologie uit te sluiten) geven diëtisten aan dat veel ouders weer terug zijn gekomen bij de diëtist zonder verwijsbrief van de huisarts. In het interview is niet duidelijk naar voren gekomen hoe diëtisten vervolgens hiermee zijn omgegaan. Het lijkt er wel op dat een bezoek aan de huisarts in geval van obesitas voor sommige ouders een te hoge drempel is. 18

20 Wat is op de Lekker Fit! scholen het aantal en percentage kinderen dat per consult doorstroomt volgens het stroomschema (zie bijlage 1)? In het kader van het Overbruggingsplan biedt de schooldiëtist ouders maximaal vier afspraken aan. Indien er bij kinderen op het eerste consult overgewicht wordt vastgesteld, biedt de diëtist vervolgconsulten aan. Wanneer op het eerste consult obesitas wordt vastgesteld dan wordt het kind doorverwezen naar de huisarts. Dit heeft dus invloed op de doorstroom per consult. Daarnaast kan het zo zijn dat kinderen niet alle consulten hoeven te doorlopen, wanneer blijkt dat verdere begeleiding niet meer nodig is. Ook kunnen zowel ouders als de diëtist de begeleiding tussentijds stoppen, omdat blijkt dat de motivatie van ouders of het kind ontbreekt of doordat er sprake is van andere onvoorziene omstandigheden. In tabel 6 is de doorstroom per consult weergegeven met een uitsplitsing naar een drietal demografische factoren, namelijk geslacht, etniciteit en gewichtstatus. In de tabel is te zien dat uiteindelijk 65 kinderen overblijven die alle consulten hebben doorlopen. Tabel 6 Aantal en percentage kinderen dat per consult doorstroomt, uitgesplitst naar geslacht etniciteit en gewichtstatus bij de eerste meting. Consult 1 Consult 2 Consult 3 Consult 4 aantal (%) aantal (%) aantal (%) aantal (%) Geslacht 228 (45) 118 (42) 63 (40) 22 (34) Jongen 279 (55) 165 (58) 96 (60) 43 (66) Meisje Etniciteit 34 (7) 19 (7) 13 (8) 3 (5) Nederlands 37 (7) 20 (7) 12 (8) 3 (5) Surinaams 32 (6) 17 (6) 7 (4) 1 (2) Antilliaans/ Arubaans 132 (26) 72 (25) 34 (21) 20 (31) Marokkaans 141 (28) 77 (27) 45 (28) 18 (28) Turks 131 (26) 78 (28) 48 (30) 20 (31) Overige Gewichtstatus bij de eerste meting Normaal gewicht 65 (13) 27 (5) 17 (3) 5 (1) Overgewicht 278 (57) 200 (39) 121 (24) 52 (10) Obesitas 144 (30) 44 (9) 19 (4) 8 (2) Totaal aantal kinderen op consult 507 (100) 283 (56) 159 (31) 65 (13) 19

21 Wat zijn redenen voor uitval gedurende de consulten? Uitval is met name te zien na het eerste consult. Deze uitval na het eerste consult kan deels verklaard worden doordat er tijdens het eerste consult zowel kinderen met een normaal gewicht, overgewicht als obesitas zijn gesignaleerd door de diëtist. Echter alleen de kinderen waarbij overgewicht is gevonden (N=278) komen volgens de werkwijze in aanmerking voor vervolgconsulten. Kinderen zonder overgewicht hoeven niet meer voor een vervolgafspraak te verschijnen en kinderen met obesitas worden doorverwezen naar de huisarts. Uitval kan ook zijn ontstaan doordat de begeleiding bij de diëtist is gestopt omdat ouders geen gebruik willen maken van het aanbod bij de diëtist. Een andere reden voor beëindiging van de begeleiding is dat het gewenste resultaat is bereikt. Bij een deel van de kinderen is onduidelijk gebleven waarom zij geen vervolgconsult hebben gekregen. Dit komt omdat deze gegevens door diëtisten niet geregistreerd zijn zoals bedoeld. Aan uitval tijdens de consulten kunnen verschillende redenen ten grondslag liggen. Indien ouders niet zijn verschenen op een afgesproken consult, is met diëtisten afgesproken dat ouders zouden worden nagebeld om de reden na te vragen voor het niet-verschijnen. Dit hebben diëtisten genoteerd op een apart registratieformulier (belschema). Het belschema is ook ingevuld wanneer ouders telefonisch niet bereikt konden worden. Dan registreerde de diëtist het aantal keer dat de ouder is nagebeld. In figuur 1 is per consult te zien bij hoeveel procent van de ouders, die niet zijn verschenen, een belschema is ingevuld. Figuur 1 Het percentage ouders waarbij een belschema is ingevuld, per consult % Percentage ouders waarbij een belschema is ingevuld 10 0 Consult 1 Consult 2 Consult 3 Consult 4 Consulten Uit de registraties van de diëtisten en het evaluatiegesprek met diëtisten is naar voren gekomen wat de redenen zijn voor het niet-verschijnen van ouders in het geval er een duidelijke afspraak was gemaakt. Hieronder staan in volgorde de meest voorkomende redenen voor het niet verschijnen op afgesproken consulten: 1. ouder is niet verschenen zonder bericht. Dat wil zeggen dat ouders een of meerdere keren zijn nagebeld, maar niet bereikt konden worden om de reden na te vragen; 2. ouder is afspraak vergeten; 3. ouder of kind is ziek of moet naar tandarts/huisarts; 20

22 4. ouder vindt begeleiding door de diëtist niet noodzakelijk omdat hij/zij het gewicht van het kind in orde vindt; 5. ouder wist niet dat er een afspraak gepland was (bijvoorbeeld omdat het kind de uitnodigingsbrief voor het eerste consult vergeten is door te geven aan de ouders). Welke speerpunten verbeteren in de begeleiding door de diëtist? In de begeleiding wordt samen met de ouders gekozen voor één of meer speerpunten waaraan gewerkt zal worden om het overgewicht bij het kind aan te pakken. Diëtisten hebben per consult geregistreerd voor welk(e) speerpunt(en) in de begeleiding is/zijn gekozen en aangegeven of er volgens hen verbetering is opgetreden. Wat betreft de gekozen speerpunten in de begeleiding zijn de registraties onvolledig en kan er geen duidelijk beeld geschetst worden van de doelstellingen waaraan gewerkt zou worden. In tabel 7 is wel gerapporteerd op welke speerpunten volgens de diëtisten in totaal de meeste verbetering is opgetreden. Te zien is dat op het speerpunt gezoete dranken het vaakst een verbetering is geregistreerd door diëtisten. Opvallend is dat op de voedingscomponenten het vaakst verbetering lijkt op te treden. Het is lastig om een duidelijke conclusie te formuleren over het gebruik van de speerpunten in de werkwijze omdat er een incompleet beeld bestaat over de speerpunten die aan het begin van de begeleiding zijn vastgesteld. Tabel 7 Speerpunten die verbeterd zijn gedurende de consulten (N=351) Speerpunt Aantal (%) Regelmatig goed en gezond ontbijten 67 (19) Vermindering gebruik van gezoete dranken 100 (29) Vermindering van het aantal tussendoortjes 79 (23) Minder televisie kijken of computeren 30 (9) Meer buitenspelen en bewegen 63 (18) 21

23 Wat is het aantal en percentage kinderen dat door diëtisten wordt doorverwezen en naar wie worden de kinderen doorverwezen? Bij verwijzing kan het gaan om kinderen met aanwijzingen voor obesitas. Wanneer de diëtist op grond van de BMI obesitas vaststelt wordt het kind doorverwezen naar de huisarts. Bij het eerste consult is er bij 144 kinderen obesitas gevonden. Door diëtisten werd bij 64 kinderen (44%) een doorverwijzing naar de huisarts geregistreerd. Er waren drie ouders die geen verwijzing naar de huisarts wilden en twee kinderen zijn gestopt met begeleiding door de diëtist en zijn doorverwezen voor andere zorg. Uit de registratiegegevens blijft onduidelijk wat er gebeurd is met het overige deel van de kinderen met obesitas (46%). Conform de werkwijze zou in het geval van obesitas in 100% van de gevallen een doorverwijzing naar de huisarts geregistreerd moeten zijn. Uit gesprekken met de diëtisten komt naar voren dat obesitas en een doorverwijzing naar de huisarts voor veel ouders een gevoelig onderwerp lijkt te zijn. In het kader van deze gevoeligheid is het daarom mogelijk dat niet altijd geregistreerd is dat ouders geen verwijzing naar de huisarts wilden of dat diëtisten ouders wel doorverwezen hebben, maar dit vervolgens niet geregistreerd hebben. Wat is de gemiddelde tijdsduur van de consulten bij de diëtist? De diëtist registreert per consult de tijdsduur van elk consult op het registratieformulier. In figuur 2 is de gemiddelde tijdsduur per consult weergegeven. Te zien is dat de gemiddelde tijdsduur van de consulten binnen de voorgeschreven tijd in de werkwijze Overbruggingsplan blijft. Wel geven diëtisten aan dat sessies van vijftien minuten aan de korte kant zijn. Diëtisten hebben ervaren dat ouders graag hun verhaal kwijt willen en het blijven motiveren van ouders blijft een belangrijk aandachtspunt in de begeleiding. Diëtisten zijn van mening dat hier te weinig tijd voor overblijft. Figuur 2 Geplande en gebruikte tijdsduur per consult door de schooldiëtist Voorgeschreven tijdsduur consult Gemiddeld gebruikte tijdsduur Minuten Consult 1 Consult 2 Consult 3 Consult 4 Consult Hoe ontwikkelen BMI en middelomtrek zich bij de deelnemende kinderen? Tijdens de consulten wordt door de diëtisten lengte, gewicht en middelomtrek gemeten. Lengte en middelomtrek worden beiden gemeten in centimeters. Gewicht wordt gemeten in kilogram. Op basis van de lengte- en gewichtmeting kan de BMI worden berekend. De BMI wordt berekend door het gewicht in kilogram te delen door het kwadraat van de lengte in centimeters. Om de invloed van de 22

24 begeleiding door de diëtist op BMI en middelomtrek te laten zien, wordt de verandering tussen de gemiddelde score op de eerste en de laatste meting door de diëtist onderzocht. Body Mass Index is afhankelijk van leeftijd en geslacht. Om rekening te houden met voorgenoemde componenten kan op basis van de BMI score een BMI SDS score (standaard deviatie score) berekend worden. De BMI SDS score is een score waarin BMI gerelateerd is aan referentiegegevens voor kinderen van dezelfde leeftijd en geslacht. Zowel voor de eerste meting als de laatste meting van de deelnemende kinderen is er een gemiddelde BMI SDS score berekend. Figuur 3 laat de gemiddelde BMI SDS score en de gemiddelde score op middelomtrek bij de eerste en laatste meting zien. Er is een positief significante³ verandering gevonden voor zowel de ontwikkeling in BMI SDS als middelomtrek. Dat wil zeggen dat BMI en middelomtrek beiden afnemen. Voor zowel BMI SDS als middelomtrek geldt dat er bij de tweede meting al een positieve verandering te zien is. Op basis van de BMI kan de gewichtstatus (normaal gewicht, overgewicht en obesitas) berekend worden. Resultaten laten zien dat 13% van de kinderen die aan het begin te dik waren en minstens twee consulten bij de diëtist hebben gehad na de begeleiding een normaal gewicht hebben gekregen. Ruim driekwart van de kinderen die begeleiding heeft gehad, blijft als gewichtstatus overgewicht houden. Gezien de gevonden positieve verandering op de BMI-ontwikkeling is het goed mogelijk dat bij de groep kinderen die overgewicht houdt de BMI wel afneemt, maar dat de begeleidingsconsulten te weinig zijn om directe verandering op gewichtstatus (van overgewicht naar geen overgewicht) te zien. Figuur 3 Verandering in BMI SDS (N=271) en middelomtrek (N=234) bij de deelnemende kinderen. score 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1,79 1,69 Eerste meting Laatste meting Metingen Gemiddelde score BMI SDS score ,1 73,8 Gemiddelde score middelomtrek in centimeters Eerste meting Laatste meting Metingen 3 Significantie is bepaald met behulp van de statistische McNemar-test (voor gewichtstatus) en de gepaarde t- toets (voor BMI SDS en middelomvang). 23

25 Treedt er door de interventie bij de deelnemende kinderen gedragsverandering op naar aanleiding van de vijf speerpunten die gebruikt worden door de diëtisten? Voorafgaand of tijdens het eerste consult (intake) bij de diëtist hebben ouders een vragenlijst over voeding en beweging (anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging) ingevuld. Deze vragenlijst fungeert als anamneselijst waarin vragen gesteld worden over de eet- en beweeggewoontes van het kind, maar ook over demografische gegevens van het gezin. De antwoorden op de vragen kunnen de diëtist helpen bij het vormgeven van de begeleiding van ouders en kind. Naast deze anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging is ouders gevraagd naar aanleiding van elk consult een evaluatievragenlijst in te vullen. Hierin zijn vragen gesteld over het gewicht van het kind, de begeleiding door de diëtist als ook vragen over eten en bewegen. In de anamnesevragenlijst en de evaluatievragenlijsten zijn dezelfde vragen opgenomen die gedrag meten ten aanzien van de vijf speerpunten die gekozen kunnen worden in de begeleiding (zie p.9). Hieronder zijn per speerpunt de vragen weergegeven zoals opgenomen in de vragenlijsten. 1. Ontbijten Vraag: hoeveel dagen per week ontbijt uw kind? Antwoordmogelijkheden: 0 dagen elke dag per week 2. Gezoete dranken Vraag: hoeveel bekers, glazen, flesjes frisdrank of andere dranken waar suiker in zit drinkt uw kind meestal per dag (gezoete dranken)? Antwoordmogelijkheden: nooit 4 of meer per dag 3. Televisie kijken/computeren Vraag: hoeveel uur kijkt uw kind gemiddeld per dag televisie, video of dvd? Vraag: hoeveel uur zit uw kind gemiddeld per dag (buiten schooltijd) voor de (spel)computer of het internet? Antwoordmogelijkheden: 1 uur of minder per dag 5 uur per dag of meer 4. Buitenspelen bewegen Vraag: hoeveel dagen speelt uw kind na schooltijd buiten? Vraag: hoeveel dagen per week doet uw kind buiten schooltijd aan sport? Antwoordmogelijkheden: 0 dagen elke dag 5. Tussendoortjes Vraag: hoe vaak eet uw kind gewoonlijk iets tussen de maaltijden door? Antwoordmogelijkheden: 1 keer per dag of minder 5 keer per dag of meer Op de verschillende gedragsvragen in de vragenlijsten zijn vijf tot zeven antwoorden mogelijk op een oplopende schaal. Aan elk antwoord kan een score van 0 tot 7 toegekend worden. Van iedere vraag kan vervolgens een gemiddelde score uitgerekend worden voor zowel de eerste meting (anamnese oudervragenlijst Voeding & Beweging) als de laatste meting (de laatst ingevulde evaluatievragenlijst). Door het verschil tussen de eerste en laatste meting met elkaar te vergelijken kan bepaald worden of er gedragsverandering plaatsvindt ten aanzien van de vijf speerpunten. Bij het speerpunt buitenspelen/bewegen en het speerpunt televisie kijken/computeren konden er twee vragen worden ingevuld door ouders. Omdat het bij het speerpunt televisie kijken/computeren gaat om het aantal 24