Gesprekken bij begrijpend lezen

Transcriptie

1 Begrijpend lezen Lezen Gesprek Taal Woordenschat Team Gesprekken bij begrijpend lezen Sjouke Sytema & Resi Damhuis Over de auteurs De auteurs zijn respectievelijk oud-docent-onderzoeker en lector Interactie en Taalbeleid aan de Marnix Academie te Utrecht. We weten inmiddels dat het voeren van gesprekken belangrijk is voor het leren en voor de taalverwerving. Waarom doen we dat zo weinig bij het begrijpend lezen? Wie goed in de handleidingen kijkt en de leesteksten goed op zich in laat werken, ontdekt dat er veel mogelijkheden zijn om de kinderen door gesprekken aan het denken te zetten. En dat komt het begrijpend lezen ten goede. Eigenlijk kan begrijpend wel doorgestreept worden, want élke tekst moet begrepen worden. We bespreken drie mogelijkheden naar aanleiding van één tekst. 22 Gesprekken bij begrijpend lezen Begrijpend lezen Lezen Gesprek Taal Woordenschat

2 Mondelinge taalvaardigheid en lezen Mondelinge taalvaardigheid wordt door leesspecialisten genoemd als een van de voorwaarden voor begrijpend lezen (Ahlers & Koekebacker, 2009:26; Ahlers & Van de Mortel, 2009:25). Ook voor een goede leesstart in groep 3 wordt mondelinge taal als een essentiële zaak gezien, want kinderen met een goede mondelinge taalontwikkeling hebben minder kans op leesproblemen in groep 3 (Ahlers, 2009:23). Toch wordt mondelinge taalvaardigheid niet verder uitgediept. Dat is jammer, want volgens ons zijn er volop mogelijkheden om die taalvaardigheid door goede gesprekken te vergroten. Kwalitatief goede gesprekken Kwalitatief goede gesprekken zijn taalverwervingsgericht. Ze brengen de taalontwikkeling op gang. Dit houdt in dat er sprake moet zijn van goed en begrijpelijk taalaanbod, adequate feedback en voldoende gelegenheid voor eigen taalproductie van de leerling (Damhuis e.a., 2004). Om dit te bereiken daagt de leerkracht het kind uit. Damhuis (Damhuis, 2008) noemt dit uitgedaagde taalproductie. plaat of foto te zien is en als de kinderen kennis oplepelen die ze al bezitten. Waarom zijn gesprekken zo belangrijk bij lezen? En dan vooral die gesprekken die kinderen aanzetten tot denken? Allereerst vergroten ze de betrokkenheid van de kinderen. Deze betrokkenheid zorgt voor veel aandacht en bijdragen in het gesprek. Dat versterkt het begrip van de tekst en begrip stuurt het vlot lezen. Door deze gesprekken wordt ook de kennis van de wereld en de woordenschat vergroot. Zo n gesprek ziet er dan bijvoorbeeld als volgt uit: Meester Jos van groep 6: De zeespiegel stijgt door het klimaat. Dat betekent nogal wat voor onze stad. Ashruf: Misschien moeten we dan verhuizen naar de Veluwe. Meester Jos: De Veluwe? Nou ja, zeg! Eef: Ja, want daar is het hoger. Meester: Als we allemaal naar de Veluwe verhuizen, dan verdwijnen alle bossen! Arne: Ja dat is ook een probleem, want bossen zijn wel erg belangrijk. In deze gesprekken komen de denk- en kennisontwikkeling van kinderen tot hun recht. Hierbij gaat het niet om uitstorten van kennis over de hoofden van de kinderen, maar wordt er gezamenlijk nieuwe kennis gegenereerd. Als dat gebeurt, worden taalfuncties als redeneren, vergelijken en concluderen gestimuleerd. In een tekst over het verspreiden van bloemzaden kan de leerkracht bijvoorbeeld stellen: Al die zaadjes van de paardenbloem vallen af. Je zou verwachten dat het perkje voor school het volgend jaar vol zou staan. Toch is dat niet het geval. De kinderen reageren met opmerkingen als: Omdat ze in het water vallen en verdrinken. De zaadjes verdwijnen, want wij lopen erover heen. Zo gaan ze kapot. Deze taalfuncties zijn van een hogere orde dan die van benoemen en reproduceren, bijvoorbeeld als de leerkracht vraagt wat er op de Praxisbulletin jaargang 31 Nummer 3 november

3 Fragment uit de leesmethode Goed Gelezen!, groep 6, blok 5, les 2. Hoe zetten we gesprekken in bij het lezen? Voor we met die vraag aan de slag gaan, kunnen we ons eerst afvragen wanneer we gesprekken inzetten. Uit de didactiek van het lezen komt steeds de drieslag naar voren: vooraf, tijdens en achteraf. Het is aan de leerkracht om te kiezen wanneer de gesprekken plaatsvinden. We geven van elk moment een voorbeeld en gebruiken daarvoor steeds dezelfde tekst uit Goed Gelezen, leerlingenboek groep 6, blok 5, les 2. Gesprek voorafgaand aan het lezen De meeste leerkrachten volgen de didactiek waarin voorkennis wordt geactiveerd. Hiermee wordt bestaande kennis naar boven gehaald en worden de kinderen gestuurd in de richting van het thema. Maar vaak worden kinderen niet echt aan het denken gezet. Ze beschrijven hun ervaringen en geven aan wat ze al van het onderwerp weten. Er wordt dan geen beroep gedaan op de hogere taalfuncties. Dat gebeurt wel als de leerkracht diepe voorkennis activeert. Tijdens de voorbereiding zoekt de leerkracht twee of drie woorden of begrippen uit de tekst en gebruikt die om een dialoog aan te gaan met de kinderen. De bedoeling van de dialoog is om de kinderen aan het denken te zetten. Dit denken mag verder gaan dan de inhoud van de nog te lezen tekst. Het gesprek is beslist niet bedoeld als controle van kennis, maar ook niet alleen maar om bestaande kennis boven te halen: het gaat een stap verder, door verwondering en nieuwe ideeën op te roepen. Meester Jos wil met twee begrippen aan de slag: exotische huisdieren en opvangcentrum. In de tekst komen deze begrippen aan de orde op de volgende manier: In Oerle is een opvangcentrum voor exotische, papegaaiachtige vogels. Jos wil het in deze fase niet hebben over exotische vogels, maar heeft dat verbreed tot exotische huisdieren. Meester Jos: We hebben het weleens over huisdieren gehad. Nu zag ik gisteren op de tv iets over mensen die slangen, papegaaien of zelfs kleine krokodillen als exotische huisdieren hebben. Waarom zouden mensen dat willen? Eef: Dat vinden ze spannend, meester! Meester: Spannend!? (hier volgt een korte stilte) Ashruf: Want dan kunnen ze griezelen in hun eigen huis. Renske: Maar ik vind het zielig, omdat die dieren uit eh de jungle... worden gehaald en nu in een kleine ruimte moeten leven... dat zou je toch zelf ook niet leuk vinden? Het gesprek gaat nog even verder en mondt uit in allerlei argumenten waarom het beter is geen papegaaien, krokodillen of slangen als huisdieren te houden. De meester schrijft de argumenten even snel op het bord. Zo structureert hij op een eenvoudige wijze de opbrengsten van het gesprek. Hij vervolgt met: Voor de dieren waar de mensen genoeg van hebben, is er tegenwoordig een opvangcentrum. Hoe zou dat centrum 24 Gesprekken bij begrijpend lezen Begrijpend lezen Lezen Gesprek Taal Woordenschat

4 eruit moeten zien? De kinderen komen met voorstellen om de natuur van het land van herkomst na te bootsen, met ideeën over voedselvoorziening en hoe de dieren weer teruggebracht kunnen worden. Ook deze ideeën worden op het bord geordend. Wat doet de leerkracht hier en wat zet hij in werking bij de kinderen? De leerkracht begint met een open vraag. Als een kind daar op antwoordt dat het spannend is, vraagt hij niet verder, maar schetst hij verbazing, gevolgd door een stilte. Dit roept reacties op. Je ziet dat de kinderen hogere taalfuncties hanteren. Kijk maar naar de woorden want en omdat. Wat levert dit op voor het lezen? Doordat ze aan het denken gezet worden, worden de kinderen meegezogen in het thema van de tekst. Ze willen weten hoe er in de tekst over deze zaken gedacht wordt, het maakt ze gretig om de tekst zelf te lezen. Hun kennis, hun argumenten en hun gevoelens sturen het lezen in de richting van beleving, begrip en leestechniek. Gesprek tijdens het lezen Lezers stellen zich tijdens het lezen ook bepaalde vragen. Dit kunnen we bij kinderen benutten door korte denkgesprekken in te lassen. Bij een korte tekst volstaat één gesprekje. In de tekst staat: Omdat Van Meegen ontdekte dat zoveel papegaaien slecht verzorgd werden, stopte hij als handelaar. Meester Jos grijpt dit stukje tekst aan om de kinderen aan het denken te zetten. Arne: Het kan ook zijn dat het voer van zo n papegaai wel erg veel kostte en dat de mensen geen zin hadden om duur eten te kopen voor de vogel. Ashruf: Of dat ze geen geduld hadden. De leerkracht heeft geen vraag gesteld, maar een soort bewering ingebracht. Het sterke hiervan is dat de kinderen alle kanten op kunnen redeneren, en dat is precies wat de bedoeling is van zo n gesprek: allerlei ideeën en verklaringen opwekken. Wordt het leesplezier niet op het spel gezet door zo n onderbreking? Niet als de kinderen gretig worden naar de rest van de tekst en als het denken de kinderen na het lezen ook enthousiast maakt voor de problematiek van exotische huisdieren. Lezen staat niet op zichzelf, maar leidt ergens naartoe, bijvoorbeeld naar begrip voor een situatie, het oplossen van een probleem, willen weten wat je moet doen of ideeën voor Lezen staat niet op zichzelf, maar leidt bijvoorbeeld naar begrip voor een situatie of het oplossen van een probleem Meester Jos: Ik begrijp het niet! Mensen hebben voor veel geld een mooie papegaai gekocht en dan verzorgen ze dat dier slecht! Sam: Misschien viel het hun tegen. Joep: Ja, want ze dachten in de winkel: wat een gezellig dier... zo n papegaai, maar ze hadden niet verwacht dat het dier de hele dag aan het praten was. Ze waren... eh... teleurgesteld. Eef: Dat vind ik stom. Daar denk je toch van tevoren over na? een spreekbeurt. Hier is het voordeel van zo n denkgesprek dat kinderen meer betrokken raken en dat ze daardoor meer van de tekst zullen begrijpen en leren. Gesprekken tijdens het lezen hebben een andere functie dan gesprekken vooraf of na het lezen. Ze komen meer tegemoet aan vragen die de tekst oproept. Praxisbulletin jaargang 31 Nummer 3 november

5 Literatuur L. Ahlers, Basisstructuur Doorgaande leeslijn, CPS, L. Ahlers & E. Koekebacker, Voortgezet technisch lezen, omgaan met verschillen ter voorkoming van leesproblemen, CPS, L. Ahlers & K. van de Mortel, Begrijpend lezen, een doorgaande lijn van groep 1 tot en met 8, CPS, L. Ahlers & K. van de Mortel, Aanvankelijk technisch lezen, preventie van leesproblemen, CPS, Amersfoort, R. Damhuis e.a., Combilist, een instrument voor taalontwikkeling via interactie, Expertisecentrum Nederlands, Nijmegen, R. Damhuis, Gesprekken zijn de spil van onderwijs. Taalbeleid in uitvoering, lectorale rede, Marnix Academie, Utrecht, PDF-bestand via marnixacademie.nl. Gesprek na het lezen Gesprekken na het lezen doen een beroep op het begrip: hebben de kinderen begrepen waar de tekst over ging? Een gesprek achteraf kan ook aansluiten bij een doelstelling van de les: wat zijn nu feiten en wat zijn meningen? Zulke gesprekken hebben min of meer een controlefunctie: is de tekst goed begrepen, kunnen de kinderen met het doel van de les uit de voeten? Stel je echter het denken centraal om zo de taalontwikkeling te bevorderen, dan zijn er alternatieven voor de invulling van de gesprekken achteraf. De klas gaat nadenken over de verbreding van het thema. Van dat laatste geven we een voorbeeld. Meester Jos: We hebben gelezen over het hebben van papegaaien als huisdier. Renske en anderen vonden dat we exotische dieren hier niet mogen opsluiten in onze huizen. Er zijn mensen die grote stallen willen bouwen op industrieterreinen. Daar kunnen dan zes- tot zevenhonderd koeien verblijven. Wat is het verschil met het hebben van papegaaien? Mirjam: De mensen weten niet hoe ze met papegaaien om moeten gaan. Boeren weten heel goed hoe ze met koeien om moeten gaan. Sam: Precies! Het is het beroep van de boeren. Papegaaien vinden mensen cool om te hebben en dan... eh... valt het tegen. Daarom ging die meneer uit Oerle een opvanghuis organiseren. De leerkracht laat de kinderen nadenken over de verschillen. Ze nemen in hun gesprek de inhoud van de tekst mee en doen meer dan reproduceren. Suggesties voor goede gesprekken bij lezen Met de voorbeelden hebben we laten zien hoe goede gesprekken ingepast kunnen worden in het leesonderwijs. Gaat u dat in uw eigen praktijk toepassen, dan bieden deze suggesties houvast: Bereid een uitdagend gesprek goed voor. Het helpt als u uitgaat van uw eigen nieuwsgierigheid. Stel niet altijd vragen aan de kinderen, maar breng ook eens een stelling in. Stel vooral denkvragen in plaats van weetvragen. Geef kinderen de ruimte om na te denken: laat hen in twee-, drie-of viertallen even nadenken voordat u met het gesprek verdergaat. Geef kinderen tijd en ruimte om hun antwoord te formuleren. Wees blij als kinderen moeite hebben met formuleren: ze denken na over taal en over inhoud. Geef ze rustig die gelegenheid. Orden de gedachten van de kinderen door de uitkomsten van het gesprek op het bord noteren. Sluit gespreksrondes duidelijk af. Gebruik ook hiervoor het bord. Het helpt als u uitgaat van uw eigen nieuwsgierigheid 26 Gesprekken bij begrijpend lezen Begrijpend lezen Lezen Gesprek Taal Woordenschat