Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever."

Transcriptie

1 Artikel: Armenië. Ark van Noach, zartonk, Nagorno Karabagh Auteur: Friso Wiersum Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 24.2, Stichting Skript Historisch Tijdschrift, Amsterdam ISSN Abstract: Not available. Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Skript Historisch Tijdschrift is een onafhankelijk wetenschappelijk blad dat vier maal per jaar verschijnt. De redactie, bestaande uit studenten en pas afgestudeerden, wil bijdragen aan actuele historische debatten, en biedt getalenteerde studenten de kans om hun werk aan een breder publiek te presenteren. Een abonnement op Skript kost 20 euro per jaar. U kunt lid worden door het machtigingsformulier in te vullen op Ook kunt u een sturen naar de redactie, dan krijgt u het machtigingsformulier thuisgestuurd. Losse nummers zijn verkrijgbaar bij de redactie. Artikelen ouder dan een jaar zijn gratis te downloaden op Skript Historisch Tijdschrift Spuistraat 134, kamer VB Amsterdam info@skript-ht.nl

2 Friso Wiersum Armenië Ark van Noach, zartonk, Nagomo Karabagh Afgelopen jaar waren er ineens drie tentoonstellingen over Armenië in Nederland te zien. In de literaire wereld was het sprookjesboek 'All en Nino' van Kurban Said een onverwacht succes; dit boek speelt afwisselend in Armenië, Azerbeidjan en Dagestan. De geschiedenis van Armenië terugbrengen tot een middeleeuws koninkrijk waar ze mooie religieuze afbeeldingen produceerden, of tot achtergrond van een spannend liefdesverhaal, zoals respectievelijk de tentoonstellingen en het boek doen, is niet de hele geschiedenis kennen. Die van Armenië is een stuk weerbarstiger dan de fictie erover. De auteur van het in 1928 uitgegeven boekwerkje "Armenië door de eeuwen heen"^ waagt de auteur de vraag "En verdient Armenië, als volk, den naam niet van martelaarsvolk bij uitstek?" te stellen. In die jaren lag de genocide waarvan de Armeniërs slachtoffer waren in de nadagen van het Osmaanse Rijk nog vrij vers in het geheugen van westerse Beobachters, en deze brochure staat er vol van. Pagina's lang weet de schrijver verhalen op te dissen van verschrikkelijke wreedheden begaan door de Turken tegenover dit heldhaftige volk. Tegenwoordig wordt de Armeense geschiedenis kritischer benaderd. Christendom Armenië was het eerste christelijke land. Nog voor de eerste vervolgingen in Rome werden georganiseerd, had het Armeense volk zich al bekeerd. Toen de Perzische koning Chahpour de Eerste in 260 Armenië, geregeerd door de arsacidische koning Khosró, binnenviel, kerstenden twee apostelen, Bartholomeus en Thaddeus al de bevolking. Koning Chahpour de Eerste slaagde erin Armenië te bezetten, waarop de Armeniërs de twee apostelen en hun familie uitmoordden. Slechts de zoon van Bartholomeus, Gregorius, ontkwam; hij werd door een dienstvrouw gered. Ook de troonopvolger van Khosró, Trdat, overleefde verschillende moordpartijen. Hij werd na gevangenschap naar het Rome van keizer Dioclelianus ( ) gebracht. Het waren de Romeinen die in 283 de Sassaniden versloegen en zo de weg vrijmaakten voor Trdat om de troon te bestijgen. Hij kwam in 298 onder de naam Trdat de Derde aan de macht.^ Ook Gregorius was teruggekeerd en raakte bevriend met de nieuwe koning. Deze raakte zo geïntrigeerd door het christendom dat hij zich in 301 liet bekeren - Armenië werd christelijk. Gregorius, als stichter van de christelijke gemeenschap, kreeg de benaming 'de Verlichter', en zijn titel werd 'Catholicos'.-' In de hierop volgende eeuwen werd de orthodoxe kerk één van de pijlers van de Armeense identiteit. Na enkele schisma's binnen de christelijke wereld over de vraag of Jezus' aard goddelijk en

3 menselijk, goddelijk dus menselijk of slechts menselijk, maar wel van God afstammend was, bleef de Armeense kerk alleen achter. Zij was en is de behchaming van de leer van het monophysisme, wat wil zeggen; door zijn goddelijke aard was Jezus ook menselijk. Dit in tegenstelling tot het nestorianisme (én ën) en arianisme (alleen God zelf is goddelijk) van de Alexandrijnse en Byzantijnse orthodoxie."'^ Hierdoor raakte Armenië niet alleen afgezonderd van het Perzische mazdaïsme-', maar ook van de christelijke wereld. Door het eigen Armeense schrift, dat begin vijfde eeuw door de priester Mesrop Masjlots werd opgesteld, geraakte Armenië nog meer in een isolement. Dit heilige alfabet van 38 letters begint met de eerste letter van het woord God en eindigt met de beginletter van Christus." Middeleeuwen In de Middeleeuwen raakte Armenië haar onafhankelijkheid kwijt. Nadat het koninkrijk in 390 door de Romeinen en de Parthen was verdeeld, werd het in 451 door de Perzen veroverd. Geïmponeerd door het heldhaftige verzet van de Armeniërs stonden de Perzen hen toe hun christelijke identiteit te behouden. Hierdoor werd de veldslag van Avararaïr tot een 'morele' overwinning voor de Armeniërs en speelde deze een belangrijk rol in de nationale mythologie, zoals de slag op het Merelveld die bijna een millennium later voor de Serviërs zou worden. Na de opkomst van de Islam in het Nabije Oosten en de opmars van Arabieren was het wachten op een nieuwe inval in Armenië. Armenië spreidde zich toen op een veel groter vlak uit dan tegemnwoordig (zie kaart pagina 18). Wat nu bekend staat als Anatolië behoorde tot 640 tot verschillende Armeense koninkrijken. Deze strategische landstreek op en langs de handelsroutes met het Oosten was een 'gewild object' voor verscheidene rijken. Ook de Byzantijnen hebben geregeld getracht Armenië te veroveren.aan het eind van de zesde eeuw na Christus in slagen zij daarin, maar werden een eeuw later door Arabische kaliefen verjaagd. Vanaf dat moment zou Armenië eeuwenlang het 'wisselgeld' in de strijd tussen Byzantium en verschillende Arabische kalifaten zijn. Slechts in de tiende eeuw verwierf het, onder leiding van koning Ashot II, onafhankelijkheid en kende het een nieuwe Gouden Eeuw.' Hierna viel het Armeense Rijk weer toe aan Byzantium. Seldjoekse aanvallen brachten ook daar verandering in, grote delen van de Armeense bevolking vluchtten weg van hun oorspronkelijke woongebied en vestigden zich in het koninkrijk Cilicië. Cilicië, geografisch het gebied waar nu Syrië en Turkije grenzen, werd Klein Armenië. Nog steeds vermalen tussen de verschillende grote mogendheden in de regio, speelde Klein Armenië tijdens de Eerste Kruistocht voor het eerst een rol in de (West) Europese geschiedenis. Europese legers op weg naar het zogenaamde Heilige Land om de Seldjoeken, een Turkse natie, te verjagen, konden er bijkomen van de vermoeienissen van de lange tocht. Gesterkt door de contacten met Westerse legers, kenden de Armeniërs een derde periode van grote economische en culturele bloei. Uit deze periode werden onlangs christelijke miniaturen tentoongesteld." In Groot Armenië werd tegelijkertijd een kleine kruistocht tegen de Seldjoeken georganiseerd. Maar ook dat kon de opmars van de Turkse troepen niet stoppen. In 1405 konden Ottomaanse Turken zowel het Grote als het Kleine gedeelte vrij makkelijk innemen.

4 Armenië in het Ottomaanse Rijk En daarmee begint de moderne geschiedenis van Armenië. In dit multi-etnische rijk bestond een soort van verzuiling {millet), waarin de toonaangevende zuil die van de Ottomaans-Turkse was. De Ottomanen stonden andere etnische en religieuze groepen toe hun eigen identiteit te bewaren. Wel hadden deze groepen een afwijkende status voor de gerechtshoven. De Armeense identiteit werd dus meer dan ooit bepaald door de eigen religie en taal, geconcentreerd in patriarchale kleine dorpsgemeenschappen op het Anatolische platteland." De catholicos oefende, in het deel van het Osmaanse Rijk wat voorheen Cilicië was, nog steeds de rol van spiritueel leider van de Armeniërs uit. In de overige gebieden van het Ottomaanse Rijk waar de Armeniërs rijkelijk vertegenwoordigd waren, Oost-Anatolië, Transkaukasië en in de steden was deze rol echter voorbehouden aan een door de sultan benoemd religieus leider. De Armeniërs in de steden speelden een belangrijke rol in het publieke leven. Daar zij eeuwenlang op en langs de handelsroutes met het oosten hadden gewoond, was handel een belangrijke inkomstenbron van de Armeense gemeenschap geworden. Enkele families werden zelfs de belangrijkste financiers van de pasja's en zelfs de sultan. De sultan op zijn beurt beloonde de Armeense gemeenschap met het recht belasting te heffen en handelshuizen te stichten. Wel benoemde hij wel een tweede geestelijk leider; de patriarch van Constantinopel. Zo bleef hij controle en invloed uitoefenen op de Armeniërs die hun patriarch door de sultan moesten laten goedkeuren. Voorts voorkwam de sultan invloed van de Griekse sultan - de religieuze opponent. De Armeense handelshuizen kregen in de 17e eeuw een belangrijke stimulans door een vredesverdrag tussen de Ottomanen en Perzen. Hoewel dit verdrag slechts een tijdelijke pauze in de voortdurende schermutselingen tussen beide naties vormde, gaf het wel aanleiding tot het stichten van een Armeense drukkerij in Isfahan, een tot dan toe ongekend recht. Hoe wijdverbreid de handelsroutes van de Armeniërs waren, moge blijken uit het volgende overzicht van drukkerijen: In 1512 werd in Venetië de eerste drukkerij geopend, gevolgd door Constantinopel (1567), Lov (1616), Milaan (1621), Parijs (1633), een groot aantal in andere Europese steden^*^, en uiteindelijk in de 18e eeuw zelfs in Sint Petersburg en Calcutta. Dit is van belang omdat de Armeniërs die in de diaspora leefden in de 18e de aanzet gaven tot een renaissance van de Armeense cultuur. In 1717 vestigde de monnik Mehkitar, die uit Constantinopel was verbannen vanwege zijn bekering tot het katholicisme, zich in Venetië. Daar wijdde hij zich samen met zijn volgelingen aan de "spirituele verlichting van het Armeense volk". Door middel van humanistische en educatieve actie wilde hij de Armeniërs uit hun tweederangs positie in het Ottomaanse Rijk verlossen. Daartoe schreef hij in 1749 het 'Woordenboek van de Armeense taal' dat; volledig was gericht op de verdediging van het Armeens en het Armeense gedachtegoed. Later stichtte hij enkele Armeense hoge scholen (Wenen, Parijs) en werd hij de grondlegger van de nationale opleving die de Armeense cultuur in de negentiende eeuw zou kennen. De negentiende eeuw De opkomst van Rusland als grote mogendheid in deze eeuw had verstrekkende gevolgen voor de Armeniërs. Nadat Peter de Grote eerst had getracht het

5 Russische Rijk in noordelijke richting uit breiden, was zijn tweede stap die in de richting van het zuiden; de Kaukasus. Met zijn troepen kwam hij in 1730 al zo zuidelijk als Bakoe, maar dat was slechts voor korte duur. Een belangrijk gevolg was dat de Armeniërs in het vacuüm dat door de weer vertrekkende Russen achterbleef, in opstand tegen de Turken en Perzen kwamen die tot dan aan toe dat deel van Armenië hadden gecontroleerd en onderling betwist. De Armeniërs keken vanaf dat moment met een nauwlettend oog naar Rusland. Zoals overal in de negentiende eeuw deden ook in het Ottomaanse Rijk de nieuwe ideologieën hun intrede. De nieuwe ideeën van het liberalisme en nationalisme riepen krachten in het leven die niet meer te beteugelen zouden zijn. Was het leven in het Osmaanse Rijk eerst inderdaad ingedeeld via een systeem van verzuiling, millet, waarin de Armeniërs een beschermde status hadden als dhimini^ -, de opkomst van het liberalisme bracht hier verandering in. Tijdens de periode van hervormingen van , ook wel tamzidat genoemd, werden door het rijk twee belangrijke decreten geproclameerd, die het ottomanisme moesten stimuleren. Ottomanisme hield in dit verband in dat er voor elke ingezetene van het Ottomaanse Rijk rechtsgelijkheid zou gelden. "Deze theoretische rechtsgelijkheid, die de legitimiteit van de Ottomaanse staat ondermijnde door te breken met het Islamitische recht en eeuwenoude Ottomaanse tradities, veroorzaakte ressentimenten en verzet bij het religieuze establishment en ambtenaren en ottomaanse Turken."^'^ Gevolg hiervan was weer een proces van islamisering bij delen van eerdergenoemde groepen en de moslimbevolking. Er ontstonden animositeiten tussen de christelijke, Armeense -, en de moslimbevolking. Het onvermogen van de nu seculiere leiders van het Ottomaanse Rijk om een antwoord te vinden op de expansie van Europese mogendheden zorgden ook nog eens voor de vereenzelviging van Armeniërs met de eveneens christelijke Britten en Russen. De Armeniërs werden door de Turken als een vijfde colonne avant la lettre, beschouwd.^-' Tegelijkertijd begon de zartonk, de Armeense renaissance op politiek vlak. Geïnspireerd door het Europees liberalisme en in Europa verblijvende Armeniërs, en in belangrijke mate op de taal steunend, begon de pers zich te ontwikkelen. Ook genoten meer en meer Armeniërs onderwijs. In 1863 werd zelfs een Nationale Armeense Constitutie opgesteld. Deze zorgde voor het onstaan van een publieke sfeer waar kritische debatten over onderwijskundige, sociale en politieke vraagstukken plaatsvonden. De traditionele voormannen van de Armeense dhimmi verloren hun status aan de opkomende middenklasse. Zo zien we hoe bij beide bevolkingsgroepen veranderingen in de machtsstructuur plaatsvinden. Meer dan ooit tevoren kwamen gevoelens van inferioriteit bij beide groepen voor. Bij de Ottomaanse Turken door een feitelijk verlies aan privileges, bij de Armeniërs door het achterblijven van de politieke werkelijkheid bij hun wensen.^"^ Na het congres van Berlijn (1878) waar de Europese mogendheden over de problemen in de twee multi-etnische rijken van Europa, het Ottomaanse en het Habsburgse, confereerden, verloor het Ottomaanse Rijk, de tweede zieke oude man, veel grondgebied en invloed. Op de Balkan werd Bosnië-Hercegovina een Habsburgs protectoraat. Noord-Armenië werd een deel van het Russische Rijk. De Armeense kwestie, ook op de agenda in Berlijn, werd dus niet opgelost. Het uitblijven van een oplossing versnelde het proces van politieke radicalisering bij de

6 Armeniërs. Verschillende politieke partijen werden tussen 1885 en 1890 opgericht. Al snel resulteerde dit proces in enkele kleine opstanden, hardhandig neergeslagen door de sultan Abdul Hamid, zo hardhandig zelfs dat er sprake was van "massale moordpartijen, waarbij naar schatting driehonderd duizend Armeniërs omkwamen en honderdduizenden naar het buitenland vluchtten."^-' De genocide Het voorafgaande werd in 1915 nog eens overtroffen. Anderhalf miljoen Armeniers vonden toen de dood. In de twee decennia tussen deze moordpartijen was de sultan afgzet door een jonge generatie Turks nationalistische revolutionairen, de Jong Turken. Bij hun machtsovername in 1909 garandeerden zij dezelfde rechten aan alle inwoners van het rijk, maar in 1913 kwamen ze daar al weer op terug. De nieuwe ideologie was die van het panturkisme. De Armeniërs pasten hier niet in, de vele mouhadjirs, moslim vluchtelingen uit Europese voormalige delen van het Osmaanse Rijk, wel. De spanningen tussen de bevolkingsgroepen liepen hoog op, zowel in de steden als op het platteland, waar Koerden door de Turken tegen de Armeniërs werden opgezet. Ook in 1909, nog voor de Jong Turkse machtsovername, vonden grote onlusten plaats. Het leger, bastion van de Jong Turken, dat door de sultan was gestuurd om de onrust te beteugelen, deed volop mee aan de moordpartijen van de Armeense bevolking. Het leger was in de negentiende eeuw ingrijpend gemoderniseerd. De Duitser von Moltke, later bekend van de veldslagen die Pruisen in 1866 en 1870 won, had hier de leiding over. Onder de indruk van Napoleons tactieken en sterk beïnvloed door von Clausewitz was ook in het Osmaanse leger de strategie van de totale oorlog, leidend tot de vernietiging van de vijand, de geldende geworden. Volgens J. Reid is het samenkomen van de ideologie van het panturkisme en de strategie van de totale oorlog de sleutel tot verklaring van de genocide. "De doctrine van de totale oorlog en de ethiek van de vernietiging waren net zo'n belangrijk deel van de Jong Turkse officieren ideologie als het turkisme(..) Zonder deze oorlogsfilosofie zou de Armeense genocide geheel andere proporties hebben gekend."^^ Net als in eerdere anti-armeense geweldsuitbarstingen zouden er wellicht veel slachtoffers gevallen zijn bij bestormingen op Armeense steden en dorpen, maar zou geen planmatige volkerenmoord hebben plaatsgevonden. Wat tegenwoordig als etnische zuivering bekend staat, was vroeger het 'verplaatsen'van bevolkingsgroepen. Zo moeten we ook de aanvangsfase van de genocide zien. De Jong Turken hadden zich bij het uitbreken van de Eerste wereldoorlog aangesloten bij de Asmogendheden. Hun politieke denkraam kende slechts twee uitzichten; nieuwe eer en glorie voor het Ottomaans Turkse Rijk en de oplossing van de 'Armeense Kwestie'. Beide werden gevoed door het idee van het panturkisme, en werkten in wisselwerking met elkaar. Hoe desastreuzer de oorlog verliep, hoe meer rancune richting de Armeense bevolking. En de oorlog aan de verschillende fronten, in de Kaukasus en in Egypte, verliep desastreus. Vele soldaten deserteerdenl' en de legers moesten zich terugtrekken. Vanaf het front in de Kaukasus kwamen die dan in Armenië terecht. Daar was de verbanning begonnen. De Jong Turken hadden een gebied langs het spoor naar Damascus, Sultania en Dar-el-Zor, als nieuw vestigingsgebied

7 voor de Armeense bevolking gepland. Dit was een redelijk vruchtbaar gebied, echter wel omringd door gebergten en de woestijnen van wat nu noord Irak respectievelijk Syrië is. De verbanning zou van tijdelijke aard zijn, zo hadden de overheden afgekondigd. Voorbereiding op de reis, het inpakken van de nodige proviand en andere noodzakelijke levensbehoeften was overbodig, aldus de Jong Turken. De overheid zou zorg dragen voor de achtergelaten bezittingen. Dit cynisme preludeert het ontkennen van de genocide door het moderne Turkije. Hoe vond nu de genocide plaats? Ten eerste werden alle Armeniërs ontwapend, ook zij die in het leger dienst deden. Deze ontwapende soldaten werden naar werkkampen achter de fronten overgeplaatst. Daar kwamen zij nooit meer uit. Het decreet de wapens in te leveren gaf de Jong Turken aanleiding de mannen van middelbare leeftijd in Armeense steden en dorpen te arresteren; zij zouden wapens achter de hand hebben gehouden. Vervolgens werden de overigen verbannen; eerst per spoor en later te voet doorkruisten zij de onherbergzame vlakten. Degenen die deze dodenmarsen overleefden, kwamen om in de woestijnen. De getuigenissen van verschillende buitenlanders (meestens missionarissen) zijn nog altijd hartverscheurend om te lezen. ^" Twee derde van de Armeense bevolking kwam om in deze genocide, door de Armeniërs met Aghed (catastrofe) aangeduid. 24 April, de dag dat in Armeense leidende figuren werden gearresteerd, is nog altijd herdenkingsdag voor alle Armeniërs. Armenië in de USSR Tijdens de Eerste Wereldoorlog vochten zo'n 5000 Armeense vrijwilligers mee in de Russische legers. Dit was voor de Turken een extra reden om hen te vervolgen, het bood na afloop van de oorlog de Armeniërs wel de mogelijkheid een eigen republiek uit te roepen, zij het onder Russische voogdij. De republiek besloeg het grondgebied van het huidige Armenië, delen van Azerbeidjan (tot en met de Armeense exclave Nagorno-Karabach), Zuid- Georgië en een stuk van noord-oost Turkije. Cilicië viel, na twee jaar twee lang een Frans protectoraat te zijn geweest, aan Turkije toe. Het historische Armenië, Oost-Anatolië, bleef Turks, (zie kaartje) Deze onafhankelijke republiek bestond echter maar kort. In Turkije was Atatürk aan de macht gekomen, in Rusland de bolsjewieken. Toen Turkse legers in 1920 Armenië binnenvielen, besloten de Armeniërs geen weerstand te bieden aan de van de andere kant oprukkende communisten om een totale Turkse inname te voorkomen. De Sovjet-republiek Armenië was geboren. Het zijn deze jaren die de achtergrond vormen van Kurban Said's boek Ali en Nino. De ontwikkelingen rondom de hoofdpersonen en hun vrienden symboliseren de verschillende veranderingen in dit deel van de Kaukasus. Behoud van tradities tegenover de komst van westerse ideologieën als nationalisme en communisme. In het boek overwint de liefde (daar is het ten slotte een roman voor), in de loop van de geschiedenis overwint de grauwe realiteit. Armenië maakte eerst deel uit van de Transkaukasische Federale Socialistische Republiek, tezamen met Georgië en het olierijke Azerbaidjan. Vanaf 1936 was Armenië een zelfstandige republiek binnen de Sovjet-Unie. Net als eerder in het Osmaanse Rijk ontwikkelden de Armeniërs zich ook nu tot een loyale millet. ' 9 Met een groot verschil: Van de zes miljoen Armeniërs leefden er 3.5 miljoen in de diaspora, de spjuurk zoals

8 m zij het noemen. En zoals vaker zijn het de buiten de eigen landsgrenzen verblijvenden die een nationalistisch beleid voorstaan. Tijdens de periode van glasnost en perestrojka deed dit zich gelden. Onder invloed van de spjuurk namen de Armeniërs van Nagorno-Karabach in 1988 een petitie aan, waarin zij om aansluiting bij Armenië vroegen. Zowel Bakoe (Azerbaidjan) als Moskou verwierpen dit voorstel. Demonstraties aan beide kanten volgden elkaar snel op. In Nagorno-Karabach ontstond uit het Comité Karabach de Nationale Armeense Beweging (HHS). Deze beweging zou het voortouw nemen bij het onafhankelijkhiedsstreven van Armenië. Op 21 september 1991 kiezen de Armeniërs in Armenië via een referendum (95 % deelname met 94 % van de stemmen) voor onafhankelijkheid. Levon Ter Petrossian, leider van de HHS, wordt op 16 oktober tot president gekozen.^'^ Armenië onafhankelijk; vloek of zegen? Daarmee was echter het probleem Karabach de wereld niet uit. Sterker nog, zonder de sussende aanwezigheid van de Sovjet-Unie ontaardden de demonstraties in een regelrechte oorlog tussen Armenië en Azerbeidjan. Azerbeidjan, gesteund door Rusland en Turkije, boycot Armenië sinds Dit zorgt voor een groot gebrek aan energie, ook al omdat de enige kerncentrale die Armenië rijk is vanwege veiligheidsredenen slechts op 40 % van haar capaciteiten draait. Met een hoge inflatie en een hrain drain door de diaspora is de economische situatie ook nu nog allerminst rooskleurig. Politieke stabiliteit is evenmin gegeven. De erfenis van de genocide zorgt voor veel onrust. De Azeri's worden in Armenië Turken genoemd, vanwege hun moslim achtergrond en nauwe banden met Turkije.^^ Politieke toenadering is dan ook een gevaarlijke stap. Dat moge blijken uit de moord op premier Sarkisian (die dit probeerde), de parlementsvoorzitter en andere politici door vijf terroristen in oktober Nog steeds zijn de achtergronden van deze moorden (in het parlement, live op televisie) niet opgehelderd. De pohtieke structuur van Armenië, met sterke patronage-banden en bijna maffiosi clans, tsavorkas op zijn Armeens, staat opheldering in de weg. Wellicht hebben eeuwen van slachtofferschap en het gevoel een minderheid te zijn, een speelbal van de omringende grote mogendheden, een vertekend zelfbeeld geschapen, waarin eigen verantwoordelijkheid minder zwaar telt. Toch zijn er ook enkele feiten die positief stemmen. De genocide, decennia lang taboe in de internationale politiek, lijkt na de erkenning ervan door de Franse president Chirac in februari 2001 bespreekbaar te zijn geworden. Zo vond eind maart vorig jaar een Turks-Armeense conferentie plaats over de genocide. De aanwezige wetenschappers kwamen samen tot de conclusie dat er inderdaad een genocide heeft plaatsgevonden. Nu dit jaar nieuwe onderhandelingen over Nagorno- Karabach gepland staan, onder leiding van de OVSE, en er eind mei een tweede donorconferentie vanuit de diaspora wordt georganiseerd, kan Armenië wellicht een stap in de toekomst zetten. Het zal minder feeërieke tentoonstellingen en boeken opleveren, maar het levenspeil van het land ten goede komen.

9 Kind van nieuw rijken in zijn speelgoed Mercedes. De samenleving kent grote verschillen in rijkdom. Noten 1. J. van Asch, "Armenië door de eeuwen heen" (Antwerpen, 1928) 2. M. Ohanian, "LArmenië fait de la resistance" in: 'Historia thématique', nr 75, feb. 2002, 58-63, aldaar idem, C. Mouradian, "LArménie", 'Que-sais-je?', (Parijs, 1996), Mazdaïsme: de Perzische leer van het manicheïsme, waar Ahura Mazda de godheid van het goede was. 6. 'En zo vormen God de Vader en en God de Zoon de wachtposten aan beide uiteinden van het alfabet', schrijven S. Vermeer en E. Zeynalian wellicht iets te romantisch in "Armenië" in de landenreeks van het Koninklijk Instituut voor de Tropen (Amsterdam, 2000), idem, Het Leidse Rijksmuseum van Oudheden en het Utrechtse Catharijneconvent organiseerden in samenwerking met het State History Museum van Jerevan, Armenië, deze tentoonstellingen van, zoals de catalogus stelt, 'verborgen rijkdom uit de bergen', resp. 'middeleeuwse miniaturen uit het christelijke oosten'. In de eveneens Leidse Lakenhal werden contemporaine kunstenaars uit de Armeense diaspora belicht. Deze tentoonstellingen waren te zien van 3 november 2001 tot en met 3 maart jl. 9. Mouradian, "L'Arménie", W/aaronder in 1658 Amsterdam, waar in 1666 de eerste Armeense bijbel werd gedrukt, gevolgd door de eerste geografische kaart en een handboek voor maten en gewichten. Idem, dhimmi: 'protected non Muslim monotheistic subject of a muslim state', S.IH. Astourian, "Genocidalprocess: reflections on the Armeno-Turkish polarization" R.G. Hovannisi (ed.), 'The

10 Armenian genocide' (Londen, 1992), 53-79, aldaar idem, J.J. Reid, "Total war, the Annihilation ethic, and the Armenian genocide, " In; R.G. Hovannisian, 'The Armenian genocide', 21-52, aldaar Austorian, "Genocidalprocess", Vermeer, Zeynalian, "Armenië", Reid, "Total war", Waarbij kan worden opgemerkt dat het percentage bij de Armeniërs in het leger aanzienlijk lager lag dan het gemiddelde. En dit ondanks het feit dat zij tot 1908 nooit dienst hadden gedaan in het leger, dat was voorbehouden aan de moslims. De nieuwe gelijkheid van de Jong Turken had hier wél verandering in gebracht. Cf. Mouradian, "Armenië", Zie onder meer van Asch, "Armenië", Mouradian, "Armenië". 19. N. Dudwick, "Political transformations in postcommunist Armenia: images and realities", in: K.Dawisha, B. Parrot (eds.) 'Conflict, cleavage and change in Central Asia and the Caucasus', (Cambridge 1997), , aldaar Mouradian, "Armenië", N. Dudwick, "The cultural construction of political violence in Armenia and Azerbaidjan" in; 'Problems of postcommunism', julilaug. 1995, vol. 42, nr 4, p. 19.

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam

Leerlingen hand-out stadswandeling Amsterdam Leerlingen handout stadswandeling Amsterdam Groep 1: de Surp Hoki Armeens Apostolische kerk Adres: Kromboomsloot 22, Amsterdam Namen leerlingen: In deze handout staat alle informatie die je nodig hebt

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2

Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting Geschiedenis Hoofdstuk 2 Samenvatting door S. 1030 woorden 18 mei 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Geschiedenis samenvatting H2 1: Wetenschappelijke Revolutie 17 e eeuw Kenmerken: Observeren

Nadere informatie

Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten?

Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten? Onderzoeksvraag; welke motieven leidden in de middeleeuwen tot de kruistochten? Rond 1080 bedreigen de minder tolerante Seldjoeken Constantinopel. Het werd voor christelijke pelgrims steeds moeilijker

Nadere informatie

Dagboek Sebastiaan Matte

Dagboek Sebastiaan Matte Vraag 1 van 12 Dagboek Sebastiaan Matte Uit het dagboek van Sebastiaan Matte: "Ik ben vandaag bij een hagenpreek geweest, in de duinen bij Overveen. Wel duizend mensen uit de stad waren bij elkaar gekomen

Nadere informatie

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.!

De renaissance!! Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis.! De renaissance Waarschijnlijk heb je al eens van deze term gehoord bij het bezoeken van museums of tijdens lessen geschiedenis. Deze term betekent letterlijk de wedergeboorte, en is een kunststroming uit

Nadere informatie

De Islamitische Staat

De Islamitische Staat De Islamitische Staat De Islamitische Staat Kalifaat van de Waanzin Marcel Kramer Schrijver: Marcel Kramer Coverontwerp: Marcel Kramer ISBN: Marcel Kramer Het enige dat het Kwaad nodig heeft om te kunnen

Nadere informatie

DINGEN DIE JE MOET WETEN

DINGEN DIE JE MOET WETEN 50 Maar wat gebeurde er precies? Welke landen en mensen waren belangrijk? Dit boek staat vol met weetjes, landkaarten en foto s over een tragische periode in de wereldgeschiedenis. JIM ELDRIDGE ISBN 978

Nadere informatie

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten

Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Jagers & boeren Waarvan leefden de jagers-verzamelaars? Jagers & boeren Waarvan leefden de boeren? Van de jacht en van vruchten en planten Van de oogst van hun land en van hun dieren Jagers & boeren Wat

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 2: tijd van Grieken en Romeinen Verslag door Lotte 1570 woorden 19 juni 2017 3 4 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van Grieken

Nadere informatie

De klassieke tijdlijn

De klassieke tijdlijn De klassieke tijdlijn In de lessen geschiedenis heb je waarschijnlijk al gehoord over de tijdlijnen, of de historische periodes en waarschijnlijk ook over exacte datums zoals 476. In dit documentje kom

Nadere informatie

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus

Tijdwijzer. Het begin. Voor en na Christus 138 Tijdwijzer Het begin Op deze tijdbalk past niet de hele geschiedenis van de mens. Er lopen namelijk al zo n 100.000 jaar mensen rond op aarde. Eigenlijk zou er dus nog 95.000 jaar bij moeten op de

Nadere informatie

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht

SO 1. Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014. Historisch Overzicht SO 1 Tijdvak II AVONDMAVO 2013-2014 Historisch Overzicht 1. Welke doelstelling had Wilhelm II bij zijn aantreden als Keizer van Duitsland? 2. Welk land behoorde niet tot de Centralen tijdens de Eerste

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 3 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis Toelatingstoets Pabo. Tijdvak 3 Toetsvragen Tijdvak 3 Toetsvragen 1 Op veel afbeeldingen wordt de Romeinse keizer Constantijn als een heilige afgebeeld met een stralenkrans om zijn hoofd. Welke reden was er om Constantijn als christelijke heilige

Nadere informatie

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel

Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Naam: VAN WILLIBRORD tot Statenbijbel Willibrord Willibrord werd geboren als zoon van pas bekeerde ouders en werd als zevenjarige jongen door zijn vader Wilgis toevertrouwd aan het klooster van Ripon nabij

Nadere informatie

Abstract: Not available.

Abstract: Not available. Artikel: In de wortel gespleten. De historische mythe van de ongedeelde kerk Auteur: Peter-Ben Smit Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 22.4, 75-79. 2014 Stichting Skript Historisch

Nadere informatie

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3)

Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Vervolg en einde van De Koude Oorlog: 1953-1995 (10.1 & 10.3) Na de dood van Stalin leek de Sovjet greep op het Oost Europa wat losser te worden. Chroesjtsjov maakte Stalins misdaden openbaar (destalinisatie),

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties

Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Samenvatting geschiedenistoets hoofdstuk 6: Een tijd van revoluties Dit hoofdstuk gaat over opstand in Amerika, Frankrijk en Nederland. Deze opstanden noemen we revoluties. Opstand in Amerika (1775). De

Nadere informatie

De Iraanse revolutie (1979) en zijn gevolgen

De Iraanse revolutie (1979) en zijn gevolgen Geschiedenis van de laatste 50 jaar De Iraanse revolutie (1979) en zijn gevolgen Bas Levinsohn 1 Inleiding Overzicht colleges Titel college Thema college Tijdsperiode 1 De Cubaanse rakketencrisis Beslissingen

Nadere informatie

Resultaten en conclusies Israël onderzoek (uitgebreid)

Resultaten en conclusies Israël onderzoek (uitgebreid) Resultaten en conclusies Israël onderzoek (uitgebreid) Hieronder volgen de resultaten van het Israël onderzoek wat de EO in de afgelopen weken heeft laten uitvoeren. Veel stellingen zijn in een 5- puntsschaal

Nadere informatie

TIJDLIJN VAN DE MIDDELEEUWEN TIJDLIJN

TIJDLIJN VAN DE MIDDELEEUWEN TIJDLIJN e-book Deze serie bestaat uit... 978-94-6175-209-3 (HB) 978-94-6175-153-9 (HB) 978-94-6175-963-4 (e-book) 978-94-6175-967-2 (e-book) 978-94-6175-210-9 (HB) 978-94-6175-155-3 (HB) 978-94-6175-154-6 (HB)

Nadere informatie

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen

Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie. Kenmerkende aspecten. Begrippen Tijd van jagers en boeren? 3000 v. Chr. Prehistorie 1. De levenswijze van jager-verzamelaars. 2. Het ontstaan van landbouw en landbouwsamenlevingen. 3. Het ontstaan van de eerste stedelijke gemeenschappen.

Nadere informatie

Battle over History. (kijk vanaf 01min00 tot en met 7min39)

Battle over History. (kijk vanaf 01min00 tot en met 7min39) Battle over History (kijk vanaf 01min00 tot en met 7min39) De Armeense genocide, 1915 Wat is er gebeurd met de Armeniërs? De Armeense genocide, 1915 Wat is er gebeurd met de Armeniërs? Nabespreking Opdracht

Nadere informatie

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom. Naam:

Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom. Naam: Een weg door de geestelijke stromingen vragenlijst voor het Christendom Naam: Het Christendom Hallo, dit is de vragenlijst die hoort bij de website over geestelijke stromingen. Je kunt de website vinden

Nadere informatie

Opstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie

Opstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie Opstel Aardrijkskunde Conflicten in Syrie Opstel door een scholier 1690 woorden 17 januari 2016 7,6 20 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde Conflicten in Syrie mijn onderzoek Syrische bootvluchtelingen,

Nadere informatie

Verspreiding christendom vmbo12

Verspreiding christendom vmbo12 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 12 july 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 4.0 Internationale licentie https://maken.wikiwijs.nl/62161 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

3. Door de kruistochten werden de wegen naar het Oosten weer bekend en werd

3. Door de kruistochten werden de wegen naar het Oosten weer bekend en werd Samenvatting door M. 1059 woorden 9 december 2013 6 13 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 3.2 Waardoor de handel herleeft in de hoge middeleeuwen 1. Handelaren gingen zicht weer organiseren en gingen samenwerken

Nadere informatie

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1

GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 GROTE-LIJN-OVERZICHT VAN TIJDVAKKEN BEHANDELD IN LEERJAAR 1 Tijdvak Jagers en boeren; van de eerste mensen 3000 v. C. prehistorie; van de eerste mensen - 3000 v.c. Samenlevingstype: eerst jagers/verzamelaars,

Nadere informatie

Zafer Aydogdu Hoogeveen, 31 januari 2012

Zafer Aydogdu Hoogeveen, 31 januari 2012 Zafer Aydogdu Hoogeveen, 31 januari 2012 Overzicht 1. Inleiding Geografische en historische verkenning: Overgangen binnen de geschiedenis van Islam Islamitisch denken naar de historische achtergrond toe

Nadere informatie

China. - De geschiedenis en cultuur van Peking -

China. - De geschiedenis en cultuur van Peking - Pagina 1 Groep 8 Colofon China - De geschiedenis en cultuur van Peking - Leerling - informatie Inleiding In deze les gaan wij het hebben over de Chinese stad Peking. We kijken met elkaar naar een stukje

Nadere informatie

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk).

germaans volk), een sterke Franse groepering. Ze verkochten haar aan de Engelsen die haar beschuldigden van ketterij (het niet-geloven van de kerk). Jeanne d'arc Aan het begin van de 15de eeuw slaagden de Fransen er eindelijk in om de Engelsen uit hun land te verdrijven. De strijd begon met een vrouw die later een nationale heldin werd, van de meest

Nadere informatie

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting

7,2. 1 Wetenschappelijke revolutie. 2 Gevolgen van de wetenschappelijke revolutie. 3 Kenmerken van de verlichting Samenvatting door een scholier 1776 woorden 11 december 2007 7,2 240 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Sprekend verleden Geschiedenis samenvatting Hoofdstuk 2; Wetenschappelijke revolutie, verlichting

Nadere informatie

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00.

Tijdvak I. 31 oktober 2013 8: 30-10:00. 1 SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS 31 oktober 2013 8: 30-10:00. Dit onderzoek bestaat uit 38 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad.

Nadere informatie

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN

ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN STUDIONLINE JAARGANG 2, NR. 10 ONLINE BIJBELSTUDIE VOOR JONGEREN DL 2 D O M I N E E O N L I N E. O R G Vierhonderd jaar geleden vergaderde de synode in Dordrecht. Je weet inmiddels wat een synode is: een

Nadere informatie

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen

Toetsvragen Geschiedenis toelating Pabo. Tijdvak 7 Toetsvragen Tijdvak 7 Toetsvragen 1 In de Tijd van Pruiken en Revoluties hielden kooplieden uit de Republiek zich bezig met de zogenaamde driehoekshandel. Tussen welke gebieden vond deze driehoekshandel plaats? A

Nadere informatie

Het Christendom in Rome

Het Christendom in Rome Het Christendom in Rome Paragraaf 1: De weg van het Christendom naar Rome Het Christendom is ontstaan doordat men ging geloven dat jezus uit de dood opstond en de zoons van god was. De laatste woorden

Nadere informatie

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk

Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk Samenvatting geschiedenis H2 wetenschappelijke revolutie, verlichting en Franse Revolutie 2tm5 2 De verlichting De samenleving wetenschappelijk De samenleving moest op dezelfde manier worden onderzocht

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme

Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk Geschiedenis Frankrijk in de tijd van het absolutisme Werkstuk door een scholier 1970 woorden 12 oktober 2005 6,7 72 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Hoofdvraag: Hoe beschrijven en verklaren we

Nadere informatie

7. Het ontstaan van het nationalisme

7. Het ontstaan van het nationalisme 7. Het ontstaan van het nationalisme Artikel 3 uit de Verklaring van de rechten van de mens en de burger, 1789. De oorsprong van iedere soevereiniteit ligt wezenlijk bij het volk/de natie. Geen instantie,

Nadere informatie

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer

Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag Geschiedenis Tijdvakkendossier tijdvak 10: tijd van televisie en computer Verslag door Lotte 1361 woorden 19 juni 2017 6,2 10 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Feniks Tijdvak: Tijd van televisie

Nadere informatie

Geschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2015-2016-2017

Geschiedenis en Staatsinrichting TL Bohemen, Houtrust, Kijkduin 2015-2016-2017 Exameneenheden geschiedenis GS/K/1 Oriëntatie op leren en werken GT GS/K/2 Basisvaardigheden GT GS/K/3 Leervaardigheden in het vak geschiedenis en staatsinrichting GT GT GS/K/4 De koloniale relatie Indonesië

Nadere informatie

5,6. Werkstuk door een scholier 1133 woorden 12 oktober keer beoordeeld. Levensbeschouwing. Inhoudsopgave:

5,6. Werkstuk door een scholier 1133 woorden 12 oktober keer beoordeeld. Levensbeschouwing. Inhoudsopgave: Werkstuk door een scholier 1133 woorden 12 oktober 2004 5,6 36 keer beoordeeld Vak Levensbeschouwing Inhoudsopgave: Voorwoord Het Christendom Het ontstaan van het Christendom Christelijke stromingen Video

Nadere informatie

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten

De kruistochten. God wil het! Steden en Staten prehistorie 42 oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Steden en Staten De kruistochten In de woonkamer van familie Vos hangt een klok met Romeinse cijfers. Jos en Mirthe willen graag

Nadere informatie

Tijd van monniken en ridders (500 1000 n. Chr.) 3.4 De islam in Europa. Allah. Het ontstaan en de verspreiding van de islam.

Tijd van monniken en ridders (500 1000 n. Chr.) 3.4 De islam in Europa. Allah. Het ontstaan en de verspreiding van de islam. 570 n Chr Profeet Mohammed geboren in Mekka 610 n Chr Openbaringen Allah via de aartsengel Gabriël, De woorden worden opgeschreven in de Koran 622 n Chr Vlucht Mohammed naar Medina, begin islamitische

Nadere informatie

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording.

Tijd van burgers en stoommachines 1800 1900. 8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek maatschappelijke stromingen nationalisme, liberalisme,

Nadere informatie

Voor Israël en voor de palestijnen!

Voor Israël en voor de palestijnen! Voor Israël en voor de palestijnen! Door Dr. Ir. F. van der Rhee Connectie van de geschiedenis van Israël met de Bijbel De Bijbel is niet het bestaansrecht van Israël! De staat Israël ontleent haar recht

Nadere informatie

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7

Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Toelichting beelden tijdbalk Argus Clou Geschiedenis groep 7 Hierbij treft u een toelichting aan bij de beelden die in de tijdbalk van Argus Clou Geschiedenis groep 7 zijn opgenomen. Inhoud Thema 1 Boze

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis vwo II

Eindexamen geschiedenis vwo II Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen Vanaf de zomer van 1789 trokken veel Franse vluchtelingen naar Oostenrijk. 1p 1 Waarom vormde dit voor het Franse revolutionaire

Nadere informatie

7. Het imperialisme De dominantie van het westen p

7. Het imperialisme De dominantie van het westen p 7. Het imperialisme 7.1. De dominantie van het westen p. 167-179 Deel 1 Restauratie en transformatie, Europa in de 19de eeuw congres van Wenen ondermijning van het congres van Wenen: liberalisme, nationalisme,

Nadere informatie

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich

Het Congres van Wenen hertekent Europa (1815) (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW VTI Kontich (les 03 5des) Geschiedenis 5MEVO-5EM-5EI-5IW --- www.degeschiedenisles.com --- VTI Kontich 1. Voor het Congres van Wenen a. Rond 1750: het Ancien Regime komt ten einde => Enkele kenmerken van het Ancien

Nadere informatie

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-11-1-b

Bijlage VMBO-KB. geschiedenis en staatsinrichting CSE KB. tijdvak 1. Bronnenboekje. KB-0125-a-11-1-b Bijlage VMBO-KB 2011 tijdvak 1 geschiedenis en staatsinrichting CSE KB Bronnenboekje Staatsinrichting van Nederland bron 1 Een mening over het bijzonder onderwijs (rond 1900): Kinderen leren al op jonge

Nadere informatie

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I

maatschappijwetenschappen pilot vwo 2015-I Opgave 1 Kroatië toegetreden tot de EU Bij deze opgave horen de teksten 1 tot en met 3 en figuur 1. Inleiding Kroatië is een van de staten in de Balkan die voorheen tot Joegoslavië behoorden. In 1991 verklaarde

Nadere informatie

Verspreiding christendom vmbo12

Verspreiding christendom vmbo12 banner Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 juni 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62161 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van

Nadere informatie

De krachtige gemeente. De krachtige gemeente Handelingen 2:42-47 en 4:32-35

De krachtige gemeente. De krachtige gemeente Handelingen 2:42-47 en 4:32-35 De krachtige gemeente Hand. 2:41-47 Degenen die zijn woorden aanvaardden, lieten zich dopen; op die dag breidde het aantal leerlingen zich uit met ongeveer drieduizend. 42 Ze bleven trouw aan het onderricht

Nadere informatie

Tijdsplanning. Opdracht 5: Islamitische vlakvullingen

Tijdsplanning. Opdracht 5: Islamitische vlakvullingen Iran project 2011-2012 Inleiding Iran het Land van de Ariërs schrikt de ene af door de verschrikkelijke verhalen die we in het nieuws horen. De ander wordt er juist door geboeid. Wat is het nu werkelijk

Nadere informatie

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen.

SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013. Staat en Natie. Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. SO 2 Tijdvak I AVONDMAVO 2012-2013 Staat en Natie Dit SO bestaat uit 37 vragen. 29 openvragen en 8 meerkeuze vragen. In de 17 e en de 18 e eeuw ontstond er in Europa een politieke en filosofische stroming,

Nadere informatie

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats?

Het begin van staatsvorming en centralisatie. Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Onderzoeksvraag; Hoe vond de staatsvorming van Engeland, Frankrijk en het hertogdom Bourgondië plaats? Voorbeeld 1: Engeland De bezittingen van de Engelse koning Hendrik II in Frankrijk rond 1180 zijn

Nadere informatie

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-I

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-I LET OP: De cursieve regel achter de vraagzin kan afhankelijk van de feitelijke vraag bijvoorbeeld vermelden: dat een verklaring een situatiebeschrijving en een algemene regel (= verklarend principe) moet

Nadere informatie

De Eerste Ingenieur. Image not found or type unknown. Image not found or type unknown

De Eerste Ingenieur. Image not found or type unknown. Image not found or type unknown De Eerste Ingenieur. Vanaf de 9e eeuw verschenen er in Europa plotseling grote kathedralen. Deze grote godshuizen of basilieken werden in eerste instantie in de romaanse bouwstijl opgetrokken en pas naderhand

Nadere informatie

Tijdvakken en kenmerkende aspecten.

Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvakken en kenmerkende aspecten. Tijdvak 1: Tijd van Jagers en Boeren. Periode: Prehistorie 1 De levenswijze van jagers-verzamelaars (Hoe zag deze samenleving eruit?) 2 Het ontstaan van landbouw en

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis pilot havo 2009 - II

Eindexamen geschiedenis pilot havo 2009 - II Door de tijd heen De volgende historische verdragen staan in willekeurige volgorde: 1 Door de Vrede van Brest-Litovsk tussen het Duitse keizerrijk en het communistische Rusland kunnen de Duitse generaals

Nadere informatie

Deze PowerPoint presentatie gaat over Kerk en Israël, in het bijzonder over de Protestantse Kerk (in Nederland) en Israël. Met de naam Israël wordt

Deze PowerPoint presentatie gaat over Kerk en Israël, in het bijzonder over de Protestantse Kerk (in Nederland) en Israël. Met de naam Israël wordt Deze PowerPoint presentatie gaat over Kerk en Israël, in het bijzonder over de Protestantse Kerk (in Nederland) en Israël. Met de naam Israël wordt bedoeld: het Israël dat wij ontmoeten in de bijbel en

Nadere informatie

Het land op de kaart

Het land op de kaart Eritrea Het land op de kaart Indeling Geografie Geschiedenis De bevolking Godsdienst Onafhankelijkheidsoorlog Politiek Oorlog met Ethiopië 1998 Eindeloze dienstplicht Geografie. Eritrea ligt in de hoorn

Nadere informatie

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS

SCHOOLONDERZOEK GESCHIEDENIS SCHOOLONDERZOEK Tijdvak I GESCHIEDENIS Dit onderzoek bestaat uit 40 vragen. Bij dit onderzoek behoort een antwoordblad. Beantwoord de antwoorden uitsluitend op het antwoordblad. Meerkeuze antwoorden worden

Nadere informatie

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800

Tijd van pruiken en revoluties 1700 1800 Onderzoeksvraag: Op welke gebieden wilden de Verlichtingsfilosofen de bestaande maatschappij veranderen? Rationalisme = het gebruiken van gezond verstand (rede/ratio) waarbij kennis gaat boven tradities

Nadere informatie

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt.

Als bij een vraag een verklaring of uitleg gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring of uitleg ontbreekt. Examen VWO 2009 tijdvak 2 woensdag 24 juni 9.00-12.00 uur geschiedenis Bij dit examen hoort een bijlage. Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 76 punten te behalen. Voor elk vraagnummer

Nadere informatie

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede

WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede WEBQUEST L6-02 oorlog & vrede 2.3.1. Wereldoorlog I INHOUD OEFENBOEK De Eerste Wereldoorlog 02-03 2.3.2. Wereldoorlog II De Tweede Wereldoorlog 04-05 La Vita è Bella 06-07 3.1. Geweldige personen Jezus

Nadere informatie

Hoop op democratie in het Midden Oosten

Hoop op democratie in het Midden Oosten De Toestand in de Wereld 3 Hoop op democratie in het Midden Oosten Egypte: De kater na de Arabische lente Bas Levinsohn 1 Inleiding Vraagstelling Wat wordt bedoeld met de Arabische lente? Wat is de betekenis

Nadere informatie

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict

Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk Geschiedenis Vlaams Waals conflict Werkstuk door een scholier 1470 woorden 25 oktober 2003 6,8 41 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Memo-dossier Vlaams nationalisme. Hoofdvraag: Hoe ontwikkelde

Nadere informatie

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.

Niets uit deze uitgave mag worden gereproduceerd en/of vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Artikel: Leger en leger: Interview H. Amersfoort Auteur: Emmanuelle Los en Arjan Terpstra Verschenen in: Skript Historisch Tijdschrift, jaargang 19.4, 327-330. 2014 Stichting Skript Historisch Tijdschrift,

Nadere informatie

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I

Eindexamen geschiedenis havo 2009 - I Ten oorlog! Europese oorlogen 1789-1919. Oorlog als maatschappelijk fenomeen In de Coalitieoorlogen voerde de Franse regering de dienstplicht in. 2p 1 Leg uit dat zij hiermee de betrokkenheid van Franse

Nadere informatie

Oorlog in Syrië en de internationale context

Oorlog in Syrië en de internationale context Oorlog in Syrië en de internationale context Binnenlandse en internationale (geopolitieke) factoren - Historisch: koloniale en postkoloniale politiek - Autoritair regime - Socio-economische en milieufactoren

Nadere informatie

De tijd van: Wereldoorlogen

De tijd van: Wereldoorlogen De tijd van: Wereldoorlogen WoI Interbellum WoII Wereldoorlog I Casus Belli (Latijn, de oorzaak van de oorlog) Wereldoorlog I Tweefronten oorlog: Oostfront/Westfront Tannenberg 1914: Bewegingsoorlog: Verdun

Nadere informatie

1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...

1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN... HET CONGRES VAN WENEN 1. WAT VOORAFGING...1 2. HET CONGRES VAN WENEN...2 2.1. BESLISSINGEN...3 2.2. GEVOLGEN...6 2.3. BELANG VAN HET CONGRES VAN WENEN...7 3.1. Het Congres van Wenen en de restauratie Het

Nadere informatie

De dood van Joegoslavië ( )

De dood van Joegoslavië ( ) Geschiedenis van de laatste 50 jaar De dood van Joegoslavië (1990-1995) Bas Levinsohn 1 Inleiding Overzicht colleges Titel college Thema college Tijdsperiode 1 De Cubaanse rakketencrisis Beslissingen tijdens

Nadere informatie

Geschiedenis hoofdstuk 3

Geschiedenis hoofdstuk 3 Geschiedenis hoofdstuk 3 Romeinse rijk 500 v Christus 500 na Christus Rome de eeuwige stad : deze stad bestaat al eeuwenlang. De tijdlijn Het Romeinse rijk begint 500v Chr. En eindigt 500 na Christus.

Nadere informatie

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon

Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon. les 1: Wie waren de graven van Loon Limburg tussen staf en troon 1000 jaar graafschap Loon les 1: Wie waren de graven van Loon Na deze les kan je de geschiedenis van het graafschap Loon aanduiden op je tijdbalk; kan je informatie opzoeken

Nadere informatie

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt)

Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting Geschiedenis Kenmerkende aspecten (1 t/m 7 zijn uitgewerkt) Samenvatting door S. 850 woorden 25 maart 2017 0 keer beoordeeld Vak Geschiedenis 01 De levenswijze van jagers-verzamelaars Het

Nadere informatie

Soms denk je wel eens dat gerechtigheid in deze wereld misschien helemaal niet meer bestaat.

Soms denk je wel eens dat gerechtigheid in deze wereld misschien helemaal niet meer bestaat. Soms denk je wel eens dat gerechtigheid in deze wereld misschien helemaal niet meer bestaat. De wereld op z'n kop en het bizarre is dat iedereen het ook nog heel gewoon schijnt te vinden. Voor de zoveelste

Nadere informatie

Inleiding geschiedenis Griekenland

Inleiding geschiedenis Griekenland Europa rond de Middellandse Zee rond 500 v. Chr. Sint-Janslyceum s-hertogenbosch, Theo Manders Inleiding geschiedenis Griekenland Rond 2000 v. Chr. Stedelijke centra: Op Kreta, Minoische cultuur Op Griekse

Nadere informatie

Karel de Grote en het feodale stelsel. Rilana Kuiters. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.

Karel de Grote en het feodale stelsel. Rilana Kuiters. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. Auteur Rilana Kuiters Laatst gewijzigd 09 May 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/73905 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.

Nadere informatie

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis

Napoleon. bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon bekendste persoon uit de geschiedenis Napoleon behoort tot de meest bekende personen uit de geschiedenis. Hij wist zich van eenvoudige komaf op te werken tot keizer van Frankrijk en heerser over

Nadere informatie

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn

Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Naam: DE BEELDENSTORM Ketters Luther en Calvijn Filips II In 1566, meer dan vierhonderd jaar geleden, zijn veel mensen boos. Er is onrust in de Nederlanden. Er zijn spanningen over het geloof, veel mensen

Nadere informatie

De nieuwe landen in het oosten

De nieuwe landen in het oosten De nieuwe landen in het oosten Sinds het einde van de Koude Oorlog is de kaart van Europa ingrijpend gewijzigd. Sommige staten zijn verdwenen om op te gaan in een groter geheel ( denk aan de DDR), maar

Nadere informatie

Samenvattingen Geloof ABC

Samenvattingen Geloof ABC Samenvattingen Geloof ABC Info 1ABC: Wat is geloof? Het gaat in dit project om de belangrijkste wereldgodsdiensten: jodendom, christendom, islam, hindoeïsme en boeddhisme. Deze godsdiensten geven antwoorden

Nadere informatie

De Franse keizer Napoleon voerde rond 1800 veel oorlogen in Europa. Hij veroverde verschillende gebieden, zoals Nederland en België. Maar Napoleon leed in 1813 een zware nederlaag in Duitsland. Hij trok

Nadere informatie

Rassenleer. Nog lager stonden volgens hem de zigeuners en vooral de joden. Dat waren geen mensen maar ongedierte, dat uitgeroeid moest worden.

Rassenleer. Nog lager stonden volgens hem de zigeuners en vooral de joden. Dat waren geen mensen maar ongedierte, dat uitgeroeid moest worden. De Holocaust Rassenleer Lang voordat Hitler de leider van Duitsland werd, schreef en vertelde hij over de rassenleer. Dat was een theorie die beweerde dat mensen waren verdeeld in rassen: zwakke, minderwaardige

Nadere informatie

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten

Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten Verenigde Staten Ontwikkeling van de burgerrechten 1.2-2.3-3.3 Inleiding Deze opdracht gaat over de ontwikkeling van de burgerrechten. Hierbij staat de status van de zwarte bevolking in de Verenigde Staten

Nadere informatie

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden?

8.3 Nationalisme en Duitse eenwording. Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? 17-9-2017 Onderzoeksvraag: Hoe zorgden nationalistische gevoelens ervoor dat de Duitstalige gebieden één staat werden? Kenmerkende aspect: De opkomst van de politiek-maatschappelijke stromingen nationalisme,

Nadere informatie

KOUDE OORLOG. Opgavenblad

KOUDE OORLOG. Opgavenblad ARUBA SE 3 MIDDAGMAVO AVONDMAVO GESCHIEDENIS 2018-2019 Tijdvak-1 KOUDE OORLOG Opgavenblad Dit School Examen (SE) bestaat uit 42 vragen. Voor dit SE zijn maximaal 70 punten te behalen. Dit SE bestaat uit

Nadere informatie

5,4. Werkstuk door een scholier 2713 woorden 13 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Inhoud

5,4. Werkstuk door een scholier 2713 woorden 13 juni keer beoordeeld. Geschiedenis. Inhoud Werkstuk door een scholier 2713 woorden 13 juni 2007 5,4 34 keer beoordeeld Vak Geschiedenis Inhoud Inleiding Hoofdstuk 1 De oorzaken van de Eerste Wereldoorlog voor Oostenrijk-Hongarije Hoofdstuk 2 De

Nadere informatie

Tijd van Grieken en Romeinen. 2.4 De late oudheid. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen

Tijd van Grieken en Romeinen. 2.4 De late oudheid. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen De ontwikkeling van het jodendom en het christendom als de eerste monotheïstische godsdiensten Pax Romana = Romeinse vrede, in 3 e eeuw n. Chr. onder druk door: 1. Invallen door Germaanse stammen 2. Conflicten

Nadere informatie

Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1

Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1 Toespraak 4 mei 2010 dodenherdenking Ds. A.J. Haak 1 Beste mensen, De meimaand is een mooie maand. Mei betekent zon en voorjaar, het betekent weer buiten kunnen zitten. Maar de maand mei betekent ook denken

Nadere informatie

Les 2 voor 13 oktober 2018

Les 2 voor 13 oktober 2018 Les 2 voor 13 oktober 2018 God wil dat zijn volk verenigd is. Gehoorzaamheid aan Gods wil is essentieel om eenheid te bereiken. Wanneer we verenigd zijn, vullen vreugde en voorspoed de kerk en wordt het

Nadere informatie

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913

HONDERD JAAR GELEDEN. Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 HONDERD JAAR GELEDEN aflevering 12 Nieuws uit de krant van 10 tot 15 maart 1913 Een vast onderwerp waaraan in de kranten aandacht werd besteed, was de oorlog op de Balkan. Turkije was er bij betrokken

Nadere informatie

Naam: FLORIS DE VIJFDE

Naam: FLORIS DE VIJFDE Naam: FLORIS DE VIJFDE Floris V leefde van 1256 tot 1296. Hij was een graaf, een edelman. Nederland zag er in de tijd van Floris V heel anders uit dan nu. Er woonden weinig mensen. Verschillende edelen

Nadere informatie

Preek Kerstnacht 2018

Preek Kerstnacht 2018 Lieve mensen, Eigenlijk gaat het al fout aan het begin van het geboorteverhaal van Jezus in de Bijbel zoals we dat zopas gelezen hebben. Want het verhaal begint met te vertellen dat er een volkstelling

Nadere informatie

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën

TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën TIJDVAK 7 Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Bepoederde pruiken, bruisende ideeën Tijd van Pruiken en Revoluties 1700-1800 Vroegmoderne Tijd Kenmerkende aspecten Uitbouw van de Europese overheersing,

Nadere informatie

Achtergrondinformatie bij Vastenoffer 2008

Achtergrondinformatie bij Vastenoffer 2008 Achtergrondinformatie bij Vastenoffer 2008 De Missie St. Paulus en de Dochters van de Heilige Maria De Missie St. Paulus ondersteunt sinds 1994 het werk van de Koptische communiteit Daughters of St. Mary.

Nadere informatie

Wie was keizer Nero? Wat zijn de successen die Nero heeft geboekt tijdens zijn regeerperiode als keizer van het Romeinse Rijk?

Wie was keizer Nero? Wat zijn de successen die Nero heeft geboekt tijdens zijn regeerperiode als keizer van het Romeinse Rijk? Keizer Nero Inleiding Deze PO gaat over keizer Nero, een zoon van Gnaeus Domitius Ahenobarbus en opvolger van Claudius als keizer van het Romeinse Rijk. Maar dit is lang niet alles wat er te zeggen valt

Nadere informatie

Tijd van Grieken en Romeinen. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen

Tijd van Grieken en Romeinen. Romeinen. Romeinen. 1. Invallen door Germaanse stammen Pax Romana = Romeinse vrede, in 3 e eeuw n. Chr. onder druk door: 1. Invallen door Germaanse stammen 2. Conflicten om de macht (235 284 meer dan 50 soldatenkeizers ) 3. Waardevermindering van het geld

Nadere informatie