Foutloos leren. 29 januari 2013, Altrecht Hersenletselteam Utrecht

Transcriptie

1 Foutloos leren 29 januari 2013, Altrecht Hersenletselteam Utrecht Roos van Oort Klinisch Neuropsycholoog/Gedragstherapeut VGCt GGZ Centraal, loc. JulianaOord loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)

2 Neuropsychologische functies Bij hersenletsel stoornissen in verschillende cognitieve domeinen mogelijk Intelligentie Aandacht/tempo van informatieverwerking Geheugen Planning en regulatie Ruimtelijk inzicht en vaardigheden Spraak/begrip Waarneming Motoriek Emotie

3 Het geheugen Bij veel vormen van hersenletsel spelen geheugenproblemen Verschillende vormen Oude kennis kwijt anterograde amnesie Aanleren van nieuwe kennis gestoord retrograde amnesie aanleren-vasthouden-opdiepen/herkennen

4 Declaratief, expliciet Het geheugen Feiten uit eigen leven (autobiografisch) of kennis over de wereld (semantisch) Bewust toegankelijke informatie Procedureel, impliciet Onthouden van motorische handelingen Onbewust onthouden van zaken

5 Het geheugen Betrokkene hersenstructuren Declaratief geheugen Corticaal, temporaalkwab, hippocampus Procedureel geheugen Subcorticale delen, basale ganglia, motorische schors

6 Het geheugen Mensen leren dus vanuit expliciet en impliciet geheugen Afhankelijk van te leren informatie of vaardigheden Expliciet geheugen corrigeert voor tijdens het leerproces gemaakte fouten

7 Het geheugen Impliciet geheugen kan echter ook verstorend werken duivenexperiment Terrace (1963) Bij gestoord expliciet geheugen slaat impliciet geheugen fouten kritiekloos op -> fouten» Baddeley(1992)

8 Executieve functies Executieve functies Veel modellen voor Paraplubegrip, verschillende componenten Lezak, 2005 Motivatie Plan maken Succesvolle uitvoering Monitoring, checken (!)

9 Executieve functies Executieve stoornissen beïnvloeden dus ook leerproces M.n. door verstoorde foutmonitoring Foutloos leren compenseert voor dit tekort Foutloos leren zinvol bij geheugenstoornissen én executieve stoornissen Of bij combinatie van beide

10 Samenhang Expliciet en impliciet geheugen in de praktijk echter nauw verbonden Onderzoek naar leereffect op twee alledaags taken magnetron en Senseo bedienen (nieuw!) Groep met dementie, groep gezonden Impliciet leren: modeling, fouten voorkomen Expliciet leren: verbale instructie, fouten direct gecorrigeerd 5x15 min oefensessies, individueel Nameting 7-10 dagen na laatste sessie» Van Tilborg, 2011

11 Samenhang Expliciet en impliciet geheugen in de praktijk nauw verbonden (vervolg) Impliciet als expliciet aanleren even effectief bij dit onderzoek Vaardigheid nog onvoldoende ingeoefend? Bij impliciete taak spreken mensen zichzelf ook toe (inner speech, verbale zelfinstructie)

12 Foutloos leren Behandeling bij geheugenstoornissen Trainen van geheugenfuncties d.m.v. oefenen niet zinvol Aanleren van geheugenstrategieën/ compensatie technieken meer succesvol Interne en externe hulpmiddelen Psycho-educatie

13 Foutloos leren Hoe leer je nu effectief bij expliciete geheugenstoornissen? Trial-and-error leren vs foutloos leren Op een woordleertaak hele woord vs beginletter Amnesie patiënten scoren beter in foutloze conditie Baddeley & Wilson, 1994 Succesvol bij dementie, NAH, Korsakoff zie o.a. Kessels & De Haan,J Clin Exp Neuropsychol 2003

14 Aanleren van kennis Foutloos leren Bv namen, gezichten, dagprogramma, pincode Leiden tot een associatie tussen naam, gezicht, plaats, functie. Aanleren van vaardigheden Herhaald doorlopen van elke nauwkeurig gedefinieerde substap (handelingen)

15 Foutloos leren Het leerproces: start - Kies zorgvuldig welke vaardigheid iemand wil leren/je iemand wil aanleren - Ga na hoe dit past bij iemands leven/levensloop - Ga na wie er nog meer bij gebaat is als patiënt deze aardigheid aanleert - Zitten er ook nadelen aan het leren/geleerd hebben van de gekozen vaardigheid?

16 Foutloos leren Het leerproces: voorbereiding Taak in kleine, concrete stappen opdelen Beperk het aantal stappen, bv max. 10 Omgeving zodanig inrichten dat juiste gedrag gegeven moet worden» Geen afleidende zaken, slechts 1 looprichting, werk met borden/kleuren etc

17 Foutloos leren Het leerproces: de uitvoering Patiënt niet aanmoedigen om te gokken of raden Voordoen Verbale begeleiding per stap Visuele cues Fouten onmiddellijk verbeteren Indien taak eigen gemaakt: geleidelijk aanwijzingen laten afnemen ( vanishing cues )

18 Foutloos leren Het leerproces: aandachtspunten - Geen open vragen stellen, geef aanwijzingen - Juiste cues bieden - Structuur bieden, geen ruimte voor raden/falen geven

19 Foutloos leren * Ondersteunende benadering - 4 K s - Kort - Konkreet - Konsequent - Kontinu

20 Foutloos leren Ondersteunende benadering mensen zijn gewend zijn aan de vrijheid om fouten te mogen maken Kan spanningsveld met zich meebrengen Empathisch directieve benadering (Noppen e.a., 2006) Directief = aanwijzing O.a. aansluiten bij visie/levenswijze van patiënt

21 Samenvattend. Foutloos leren Mensen leren m.b.v. hun expliciete en impliciete geheugen Het expliciete geheugen corrigeert voor tijdens het leerproces gemaakte fouten Geheugenstoornissen t.g.v. NAH bestaan echter vaak uit expliciete geheugenstoornissen Ook vaak bij NAH voorkomende executieve stoornissen beïnvloeden het aanleren negatief, door een beperkte fout-monitoring Bij foutloos leren kan het beperkt werkende expliciete geheugen en beperkte fout-monitoring worden omzeild Foutloos leren is dan effectiever dan trial-and-error leren Voldoende foutloos inoefenen van nieuwe vaardigheden is belangrijk, waarbij verbale zelfinstructie werkzaam kan zijn Aanleren m.b.v. foutloos leren van kennis of vaardigheden kost tijd en inspanning; kies de aan te leren zaken daarom zorgvuldig Foutloos leren ook effectief bij niet al te ernstige geheugenstoornissen, mogelijk zelfs meest effectief dan

22 Voorbeelden Dagopening/-sluiting 1. Herinner patiënten aansluitend aan het moment stilte na het eten hun agenda en pen mee te nemen naar de dagopening 2. Heet als opening iedereen welkom, noem dag en datum en nodig mensen uit hun agenda open te slaan bij de genoemde dag. 3. ter bevordering van de sfeer wordt ter opening door de ST iets over de dag genoemd. Dit kan zijn het bespreken/voorlezen van een krantenberichtje, iets zeggen over het seizoen, sport, politiek etc.), 4. algemene mededelingen (niet individueel gerelateerd, die komen als betreffende patiënt aan het woord is). Nodig patiënten uit wijzigingen in hun programma direct in hun agenda te noteren

23 Voorbeelden (Vervolg dagopening/-sluiting) 5. Als trainer aanwezig is: ST geeft het woord aan de trainer (noemt naam en functie trainer). Trainer noemt bijzonderheden/wijzigingen programma voor die dag en beantwoordt eventuele vragen van patiënten. Het streven is dat er, in het kader van continuïteit in het programma aanbod, geen onderdelen komen te vervallen maar er voor alternatieven wordt gezorgd. Als trainer niet aanwezig is noemt ST zelf eventuele wijzigingen op. 6. Als behandelaar aanwezig is: ST geeft het woord aan behandelaar (noemt naam en functie behandelaar). ST vraagt behandelaar of er mededelingen zijn en behandelaar beantwoordt eventuele vragen. 7. Rondje maken: let op: voorkom de mogelijkheid tot fouten maken

24 Voorbeelden Wasmachine bedienen 1. Was selecteren 2. Wastablet halen bij de begeleiding 3. Druk op oranje knop (deur gaat open) 4. Was in de machine doen 5. Wasblok in de wasmachine boven op de was leggen 6. Deur sluiten 7. Zet grote ronde knop op 40 graden witte/bonte was 8. Druk op start. Het groene lampje brandt nu 9. Was klaar: knop einde licht op 10 Druk op oranje knop deur 11 Was uit de machine halen

25 Voorbeelden Koffiezetten 1. Zet de spullen klaar volgens de checklist (koffiezetapparaat, filterhouder, thermoskan) 2. Vul het koffiezet apparaat (met filter, koffie, water) 1 kan water, juiste aantal schepjes (1 afgestreken schepje per kopje) 3. Zet de thermoskan onder de filter 4. Zet het apparaat aan 5. Zet kopjes, lepeltjes, suiker, melk en zoetjes klaar op een blad 6. Als de koffie klaar is, filter legen en dop op de kan draaien 7. Zet het apparaat uit 8. Breng het blad met de koffie naar de huiskamer

26 Literatuur Dirkse et al., (Op)nieuw geleerd, oud gedaan. Kosmos Uitgevers, Utrecht. Kessels, R.P.C. (2005). Geheugentraining van patiënten met het syndroom van Korsakov: Het belang van foutloos leren. In M. van Noppen, M. Ficken, W. van der Weide, & R. van Haaften (red.), Bijzondere zorg in De Lozerhof: Een aparte benadering voor mensen met niet aangeboren hersenletsel. Den Haag: Saffier. Kessels, R.P.C. (2005). Impliciet leren als revalidatiemethode: Procedurele vaardigheden, afnemende cues en foutloos leren. In H. Eilander, L. de Vos, & K. Beers (red.), Verder kijken: Ontwikkelingen in de revalidatiepsychologie(pp ). Amsterdam: Harcourt. Kessels, R.P.C., & Joosten-Weyn Banningh, L. (2008). Het impliciet geheugen en de effectiviteit van foutloos leren bij dementie. Gedragstherapie, 41,

27 Oefening Kies zorgvuldig de aan te leren vaardigheid Wat maakt dat jij als hulpverlener het aanleren van deze vaardigheid van belang vindt? Wie heeft er (nog meer) baat bij dat patiënt deze vaardigheid aanleert? Formuleer max 10 substappen Bedenk welke verbale en visuele cues je zou kunnen gebruiken bij het aanleren loc. Juliana-Oord, Laren (N-H)