Adviesmodel Geboorte[t]huis

Transcriptie

1 Adviesmodel Geboorte[t]huis Architectonische middelen voor het creëren van het thuisgevoel voor de gebruikers van het GeboorteHuis. Auteur: Nathalie Rabouille April 2013

2 Het adviesmodel Dit adviesmodel is tot stand gekomen op basis van mijn afstudeeronderzoek Geboorte[t]huis: Architectonische middelen om het thuisgevoel te creëren voor de gebruikers van het GeboorteHuis, aan de Technische Universiteit Delft, faculteit Bouwkunde. Dit adviesmodel kan een rol spelen bij het ontwikkelen en ontwerpen van een GeboorteHuis, of bij het evalueren van een reeds in gebruik genomen GeboorteHuis. De implementatie van het adviesmodel bevindt zich dan ook in de initiatief-, voorbereidings- en beheerfase van het GeboorteHuis: - In de initiatieffase kan het adviesmodel het besluitvormingsproces van het ontwikkelen van een GeboorteHuis ondersteunen. - In de voorbereidingsfase ondersteunt het adviesmodel het maken van ontwerpkeuzes en kan daarnaast als toetsingsmiddel gebruikt worden tijdens het ontwerpproces. - Het adviesmodel dient in de beheerfase als evaluatiemiddel om de ingezette architectonische middelen ten behoeve van het thuisgevoel te koppelen aan de mate waarin de gebruikers van het GeboorteHuis zich er thuis voelen. Het doel van het adviesmodel is om de opdrachtgever en architect bewust te maken van de architectonische middelen die ingezet kunnen worden om het thuisgevoel te creëren voor de gebruikers van het GeboorteHuis. Het adviesmodel geeft hierbij inzicht in de consequenties die bepaalde (ontwerp)keuzes hebben op het thuisgevoel van de gebruikers. Het doel van het adviesmodel is om opdrachtgever en architect te ondersteunen en handvatten te bieden bij besluitvormingsproces en hen met behulp van dit adviesmodel tot betere afwegingen te laten komen. Het adviesmodel kan tijdens dit proces als communicatietool fungeren tussen opdrachtgever en architect. Beheerfase probleem initiatief Initiatieffase Het adviesmodel bevat twee onderdelen: de architectonische middelen en de checklist. De architectonische middelen die in dit adviesmodel uiteengezet worden zijn middelen die de mentale, sociale, fysieke en ruimtelijke behoeften van de gebruikers van het GeboorteHuis vervullen zodat zij zich er thuis kunnen voelen. Dit deel van het adviesmodel kan voornamelijk de initiatief- en voorbereidingsfase dienen. De checklist dient als evaluatiemiddel voor de beheerfase van het GeboorteHuis. Het bevat over een overzicht van factoren die de mate van het thuisgevoel van de gebruikers van het GeboorteHuis beïnvloeden. Met dit schema kunnen reeds in gebruik genomen GeboorteHuizen of soortgelijke zorginstellingen worden geanalyseerd en geëvalueerd. Ook kan het gebruikt worden in de voorbereidingsfase om het (voorlopig) ontwerp te toetsen aan volledigheid. Uitvoeringsfase gebruik uitvoering voorbereiding uitvoering definitief ontwerp programma voorlopig ontwerp Voorbereidingsfase 2 Implementatie van het adviesmodel in de huisvestingscyclus van het GeboorteHuis. Het adviesmodel biedt ondersteuning in de initiatief-, voorbereidings- en beheerfase.

3 Inhoudsopgave Context Geboorte[t]huis Doelgroep Gebruik adviesmodel Thema 1 Thema 2 Thema 3 Thema 4 Thema 5 Checklist Literatuurlijst Locatie & Natuur Schaal & Menselijke maat Gebouwvorm Rangschikking openbaar - privé Interieur & Afwerking

4 Context Wereldwijd is het babysterftecijfer de afgelopen vijftig jaar sterk gedaald, ook in Nederland. Toch presteert Nederland relatief slecht vergeleken met andere Europese landen. Van de vrouwen die jaarlijks bevallen in Nederland overlijden er ongeveer kinderen rond de geboorte (perinatale sterfte). Ook overlijden er jaarlijks ongeveer tien tot vijftien vrouwen aan complicaties rond de zwangerschap en geboorte (maternale sterfte). Een nog grotere groep moeders en kinderen houdt aan de zwangerschap en/of geboorte blijvende negatieve (medische) gevolgen over (Stuurgroep zwangerschap en geboorte, 2007:7). Nederland heeft een uniek verloskundig systeem vergeleken met andere landen. Zwangeren die een gezonde zwangerschap doormaken, zonder medische of sociale indicatie, mogen zelf bepalen waar zij willen bevallen. Zwangeren met een verhoogd risico mogen dit niet. Het uitgangspunt is in de eerste lijn wat kan, in de tweede lijn wat moet. Volgens de Stuurgroep vallen onder een verhoogd risico onder andere: complicaties in deze of een eerdere zwangerschap, een ongunstige woonsituatie (bijvoorbeeld drie hoog achter ), ongunstige leefomgeving, de geografische ligging van de woning en/of de kans op risico s van een eventuele verplaatsing tijdens de bevalling (2009:42). Voor vrouwen met een medische indicatie is de enige mogelijkheid om in het ziekenhuis te bevallen onder de verantwoordelijkheid van een gynaecoloog. 4 Medische indicatie van bevallen Eerstlijns verloskundige zorg Eerstelijns verloskundige zorg met sociale indicatie Tweedelijns verloskundige zorg (medische indicatie) Voorgenomen locatie Thuis GeboorteHotel Poliklinisch Andere thuislocatie GeboorteHotel Poliklinisch Klinisch Verantwoordelijke Eerstelijns professional Eerstelijns professional Tweede- of derdelijns professional Verschillende lijnen verloskundige zorg met mogelijke bevallocaties. In het buitenland is de thuisbevalling vaak ondenkbaar en soms zelf verboden. De combinatie van het hoge perinatale sterftecijfer in Nederland en de unieke keuze om thuis te mogen bevallen, schept bij veel mensen onterecht het idee dat dit de oorzaak is van het relatief hoge percentage perinatale sterfte. Uit een grootschalig onderzoek van TNO, het Academisch Medisch Ziekenhuis (AMC) en Maastricht Universitair Medisch Centrum (MUMC) blijkt dat de Nederlandse thuisbevalling geen rol speelt in dit hoge percentage (Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, 2009). Voor dit onderzoek werd er in de periode tussen 1 januari 2000 en 31 december zwangeren geanalyseerd. De conclusie op basis van dit onderzoek is dat een thuisbevalling even veilig is als een ziekenhuisbevalling voor de zwangeren uit de eerste lijn. De baby s van vrouwen die thuis bevallen overlijden niet vaker tijdens of vlak na de geboorte dan kinderen die poliklinisch worden geboren. Ook worden zij niet vaker opgenomen op de intensive case (Koninklijke Nederlandse Organisatie van Verloskundigen, 2009). De oorzaak van het hoge perinataal sterftecijfer is te vinden bij de reistijd naar het ziekenhuis en het tekort aan professionals. Volgens Stichting Perinatale Registratie Nederland bestaat er een verband tussen de reistijd naar het ziekenhuis (20 minuten of meer) en de mortaliteit (2011:80). Verder is er in Nederland sprake van een groot tekort aan professionals, met name obsterie en gynaecologie verpleegkundigen. Ook zijn er op dit moment onvoldoende anesthesie medewerkers (Van der Putten, Lemmens & Rooijmans, 2010:5-6). Plexus heeft in opdracht van de NVZ vereniging van ziekenhuizen (NVZ) 78% van de 92 ziekenhuislocaties die verloskundige zorg aanbieden onderzocht. Bij 76% van de deelnemers blijkt dat er niet continu een gynaecoloog in huis aanwezig is. Voor de anesthesioloog geldt dit voor 64% van de locaties (Van der Putten et al., 201:36, 42). Dit betekent dat zorg soms zelfs ontbreekt, wanneer een professional niet op tijd aanwezig is in het ziekenhuis. De Stuurgroep heeft geconcludeerd dat de basis voor goede zorg rond de zwangerschap en geboorte in Nederland aanwezig is, maar op een aantal punten verbeteringen noodzakelijk zijn om de vermijdbare perinatale en maternale sterfte terug te dringen (2009:69-70). De Stuurgroep heeft de ambitie om het aantal perinatale en maternale sterftegevallen in de

5 komende vijf jaar te halveren. Om dit te realiseren heeft de Stuurgroep in het rapport Een goed begin concrete aanbevelingen geformuleerd. Uitgangspunt voor een optimale zorg rond zwangerschap en geboorte voor moeder en kind is dat de bereikbaarheid en beschikbaarheid van de juiste zorg 24 uur per dag, 7 dagen per week is gegarandeerd. Dit betekent dat alle professionals binnen 15 minuten een behandeling kunnen starten. Met deze randvoorwaarden wordt onnodig tijdverlies voorkomen (2009:59-60). Omdat op dit moment in het merendeel van de ziekenhuizen niet continu een gynaecoloog aanwezig is, maakt de aanrijtijd van de gynaecoloog ook onderdeel uit van de 15 minuten (Van der Putten et al., 2010:41-42). In opdracht van NVZ voerde Plexus een onderzoek uit naar de haalbaarheid van dit drietal normen. Uit dit onderzoek blijkt dat ziekenhuizen op dit moment niet voldoende capaciteit hebben om aan de drie genoemde normen te voldoen. Om te garanderen dat de behandeling binnen 15 minuten gestart kan worden, moeten de processen rondom de start van de behandeling in 92% van de locaties geoptimaliseerd worden (Van der Putten et al., 2010:5-6). Om op de huidige 92 locaties aan alle drie de normen te voldoen moeten meer professionals worden opgeleid. Het duurt echter erg lang om de extra benodigde gynaecologen op te leiden, namelijk 23 jaar. Deze opleidingstijd is een dominante factor daar waar het gaat om haalbaarheid (Lemmens, Janus, Van Schooten & Vlieger, 2012:13). Het halen van de normen van de Stuurgroep kan pas op zeer lange termijn worden gerealiseerd door deze lange opleidingstijd. Door middel van een visuele analyse is berekend bij hoeveel locaties er nodig zijn. Daaruit blijkt dat per 668m2 een locatie nodig is. Grofweg zijn er dan in Nederland 62 locaties nodig die verloskundige zorg aanbieden (Van der Putten et al., 2010:24). Dit betekent dat op 30 locaties de verloskundige zorg ontmanteld zou moeten worden. Met 62 locaties neemt de haalbaarheid sterk toe doordat er een kleiner tekort aan professionals is. Ondanks de nadelen die dit scenario met zich meebrengt blijft het concentreren van de verloskundige zorg op minder locaties op de meeste vlakken het beste alternatief om aan de normen van de Stuurgroep te kunnen voldoen en hiermee het perinataal sterftecijfer terug te dringen. Wanneer de huidige plannen om de verloskundige zorg te concentreren worden doorgezet, dreigt de thuisbevalling een groot gedeelte van zijn terrein te verliezen. De toename van de gemiddelde reistijd naar het ziekenhuis heeft als gevolg dat een grote groep gezonde zwangeren uit de eerste lijn dan in de toekomst in de polikliniek zullen bevallen. Bij een poliklinische bevalling is de drempel naar de tweede lijn erg laag. De kans op verwijzing naar de klinische afdeling is dan ook veel groter dan bij een thuisbevalling (Anthony, Amelink-Verburg, Jacobusse & Van der Palde Bruin, 2005:31-32). Door de toename van gezonde zwangeren in de polikliniek wordt de scheiding tussen de eerste en tweede lijn kleiner. Een onbedoeld negatief effect van de concentratie van verloskundige zorg is dus de afname van de keuzemogelijkheid voor de vrouwen en afname van het onderscheidend vermogen tussen praktijken (Anthony et al., 2005:31-32). Beatrijs Smulders, verloskundige en oprichtster van Geboortecentrum Amsterdam, vindt het behoud van keuzevrijheid voor de thuisbevalling zeer belangrijk. De thuisbevalling heeft een zeer positieve invloed op het verloop en de ervaring van de bevalling. Wanneer vrouwen zich op hun gemak voelen, zoals in de thuissituatie vaker het geval is dan in een ziekenhuis, verloopt de bevalling gemiddeld het best. Met de teloorgang van de thuisbevalling als krachtige tegenhanger van de ziekenhuisbevalling zal de verloskunde voorgoed een medisch geregisseerd event worden, waar vrouwen nog maar weinig in te brengen hebben, aldus Smulders (2012). Het is belangrijk dat deze voordelen van de thuisbevalling niet verloren gaan met alle huidige ontwikkelingen in de verloskundige zorg in Nederland. De vrouwen uit de eerste lijn die door deze ontwikkelingen niet meer thuis kunnen of durven te bevallen kunnen bevallen in GeboorteHuizen. In GeboorteHuizen kunnen deze vrouwen genieten van dezelfde voordelen die de thuisbevalling met zich mee brengt. Daarnaast wordt door hun bestaan een grote toestroom van gezonde zwangeren uit de eerste lijn naar de polikliniek voorkomen. 5

6 Geboorte[t]huis In een GeboorteHuis kunnen vrouwen uit de eerste lijn in een van de huiselijke bevallingkamers bevallen onder begeleiding van hun eigen verloskundige of verloskundig actieve huisarts. Dit betekent dat de vrouwen hun eigen verloskundige of huisarts meenemen naar het GeboorteHuis. Zij worden tijdens de bevalling bijgestaan door de kraamverzorgsters van het GeboorteHuis. Ook kunnen de vrouwen hier (een gedeelte van) hun kraamperiode doorbrengen in een van de kraamkamers, samen met hun partner. Familiegerichte zorg staat centraal. Alle vrouwen uit alle lijnen kunnen in het GeboorteHuis hun kraamperiode doorbrengen. Vrouwen die bijvoorbeeld in het ziekenhuis zijn bevallen kunnen na de bevalling naar het GeboorteHuis komen. Zij moeten namelijk na de bevalling zo snel mogelijk de polikliniek weer verlaten en mogen daar niet (een gedeelte van) hun kraamperiode doorbrengen. In het GeboorteHuis kunnen de vrouwen 24/7 beroep doen op kraamzorg omdat de kraamverzorgsters continu aanwezig zijn. Verder kunnen de vrouwen in het GeboorteHuis hun kraamvisite ontvangen. De gemiddelde duur van het verblijf in een GeboorteHuis is vier tot zeven dagen. Het verblijf tijdens de kraamperiode wordt door zorgverzekeraars voor het grootste gedeelte vergoed; men betaalt hetzelfde tarief als de acht uurs kraamzorg thuis, ongeveer 32 euro per dag. De thuisbevalling heeft een positieve invloed op het verloop van de bevalling omdat de vrouwen zich over het algemeen thuis het meest op hun gemak voelen. Het is daarom belangrijk dat het GeboorteHuis zo goed mogelijk de mentale, sociale, fysieke en ruimtelijke behoeften van de vrouwen vervult zodat zij zich er thuis kunnen voelen. Centraal staat dat gedurende het hele verblijf in het GeboorteHuis de voordelen van de thuisbevalling en -kraamperiode geëvenaard moeten worden. De vrouwen en hun partners moeten er op hun gemak zijn, net alsof ze thuis zijn. Alleen dan kunnen de GeboorteHuizen voorkomen dat de voordelen van de thuisbevalling verloren gaan door de huidige ontwikkelingen in de verloskundige zorg in Nederland. Doelgroep Wie zijn deze vrouwen? -Zwangeren uit de eerste lijn die willen bevallen in het GeboorteHuis -Pas bevallen vrouwen die hun kraamperiode willen doorbrengen in het GeboorteHuis. Waarom komen deze vrouwen naar het GeboorteHuis? -Organisatorische redenen (te grote afstand naar het ziekenhuis, niet genoeg ruimte thuis, te gehorig thuis, geen lift en veel trappen naar het woning, midden in een verhuizing) -Sociale redenen (vrouwen uit een blijf-van-mijn-lijf huis, alleenstaande moeders zonder naasten die de huishouding kunnen verzorgen) -Hygiënische redenen -Uit luxe (geen zin in kraamvisite thuis, al een aantal kinderen hebben en behoefte hebben aan extra rust) Waar hebben deze vrouwen behoefte aan? De vrouwen die in het GeboorteHuis verblijven hebben veel uiteenlopende behoeften, zoals de behoefte aan verzorging, ondersteuning, rust, privacy, betrokkenheid van hun partner, het ontvangen van familie en ontmoeting met andere gezinnen. Om zich thuis te kunnen voelen in het GeboorteHuis is het belangrijk dat het GeboorteHuis de vrouwen biedt wat oorspronkelijk in de eigen woning wordt gezocht, namelijk: huiselijkheid, geborgenheid, veiligheid en beschutting. De behoeften van de vrouwen beslaan verschillende gebieden. Zo kan in een gedeelte van deze behoeften op organisatorische wijze worden voorzien. Ook het inzetten van architectonische middelen is een zeer effectieve manier om in de behoeften van de vrouwen te voorzien en daarmee voor hun het thuisgevoel te creëren. 6

7 Gebruik adviesmodel Het is belangrijk voor het behoud van de voordelen van de thuisbevalling dat de vrouwen zich thuis voelen in het GeboorteHuis moet dus in alle facetten van het ontwerp terug te vinden zijn. Om dit te bereiken moet in hun behoeften worden voorzien Huiselijkheid Geborgenheid Veiligheid Beschutting Titel van het architectonische middel Mate van belangrijkheid van het architectonisch middel voor het creëren van het thuisgevoel. Hoe meer sterren, hoe belangrijker het middel Architectonische middelen Het inzetten van bepaalde architectonische middelen kan het gevoel van huiselijkheid, geborgenheid, veiligheid en beschutting creëren voor de gezinnen die in het GeboorteHuis verblijven. In dit adviesmodel worden de architectonische middelen behandeld die deze vier kernbegrippen tot uiting kunnen laten komen. Het adviesmodel bestaat uit twee delen: de ontwerpaanbevelingen en de checklist. Decentralisatie van verloskundige zorg Het behalen van het thuisgevoel is afhankelijk van de schaal van het GeboorteHuis. Het decentraliseren van de verloskundige zorg voor de eerstelijns zwangeren kan een vergroting van het thuisgevoel bewerkstelligen, doordat de schaal van het GeboorteHuis door deze maatregel de schaal van een woonhuis kan benaderen. Het is hiervoor belangrijk dat er zich meerdere kleine GeboorteHuizen in een stad bevinden dan enkele grote. Uitleg over het architectonische middel Schematische weergave van de juiste en onjuiste toepassing van het architectonische middel De ontwerpaanbevelingen zijn over vijf thema s verdeeld: Locatie & Natuur, Schaal & de Menselijke maat, Gebouwvorm, Rangschikking openbaar - privé en Interieur & Afwerking. De thema s zijn op hun beurt onderverdeeld in architectonische middelen. De opzet van elk architectonisch middel is rechtsboven te zien op deze pagina. De architectonische middelen moeten worden beschouwd als leidraad voor het ontwerp van het GeboorteHuis en niet als absolute waarheid. Voor het meest huiselijke GeboorteHuis hoeven niet alle middelen uit dit adviesmodel in het ontwerp te worden verwerkt. Afhankelijk van de gekozen locatie, schaal, materialisering, etc. van het GeboorteHuis zijn bepaalde architectonische middelen beter geschikt om in te zetten dan andere. Voor het meest huiselijke GeboorteHuis worden in ieder geval uit elk van de vijf thema s enkele architectonische middelen in het ontwerp verwerkt. Dit betekent dat een huiselijk GeboorteHuis ook op zichzelf, zonder mensen of meubels, herkend moet worden als een huiselijk gebouw. Slechts een van de vijf thema s beslaat namelijk het interieur en aankleding van het GeboorteHuis. De huiselijkheid van het GeboorteHuis De checklist dient als middel om het ontwerp, dan wel een reeds in gebruik genomen GeboorteHuis of soortgelijke zorginstelling te analyseren en/of te evalueren. Het gericht kijken naar de architectonische middelen op alle vlakken van het ontwerp of gebouw wordt hierbij ondersteund door deze checklist. De checklist is net als de ontwerpaanbevelingen onderverdeeld in de vijf thema s, die op hun beurt bestaan uit de architectonische middelen. Per architectonisch middel staan een of meerdere vragen die het middel helpen analyseren in het licht van het creëren van het thuisgevoel. De checklist dient gebruikt te worden als leidraad en niet als volledig beschouwd worden. Alle architectonische middelen en vragen kunnen worden aangepast en uitgebreid per ontwerp of gebouw. De checklist dient slechts als basis zodat, in de situatie dat meerdere ontwerpen of gebouwen worden geanalyseerd, ze met elkaar vergeleken kunnen worden omdat de checklist hiervoor een gelijke basis hiervoor creëert. 7

8 Thema 1 Locatie & Natuur GeboorteHuis in de woonwijk Kies de locatie voor het GeboorteHuis zodanig dat deze los van het ziekenhuis gezien zal worden door zijn gebruikers. Verkies een locatie in een woonwijk boven die van het ziekenhuisterrein. Het is voor het thuisgevoel erg belangrijk dat het GeboorteHuis niet met een ziekenhuis geassocieërd wordt. Wanneer het GeboorteHotel in een woonwijk gesitueerd is, staat deze het dichtst mogelijk bij het dagelijkse leven van de gezinnen. Groene, rustige omgeving Kies bij voorkeur voor een groene, rustige omgeving voor het GeboorteHuis, uit de buurt van storende factoren als drukke verkeerswegen. De vrouwen hebben behoefte aan rust en de aanwezigheid van een groene omgeving kan hier een rol in spelen: het werkt namelijk stress-reducerend. Afschermen storende factoren omgeving Wanneer er toch storende factoren in de directe omgeving van het GeboorteHuis aanwezig is, kan met het gebouw de effecten hiervan worden geminimaliseerd. Scherm het GeboorteHuis af van storende factoren door de gevel aan die zijde het meest gesloten te maken, met bijvoorbeeld kleine ramen of ramen onder ooghoogte. Laat tegelijkertijd het gebouw focussen op de pluspunten in de omgeving. Maak bijvoorbeeld de gevel aan de tuinzijde het meest open; richt het GeboorteHuis op de tuin. Kies hiervoor bijvoorbeeld voor grote(re) ramen of een geheel glazen gevel. Zicht op groen Waar ramen zijn, speelt uitzicht een rol. Laat het uitzicht een rol spelen in de positionering van de ramen: plaats de ramen op plekken in de gevel die een groen uitzicht bieden. Kies ervoor de gevels van de gemeenschappelijke ruimten het meest open karakter te geven, om zo de relatie tussen de gemeenschappelijke ruimten binnen en buiten en de natuur te vergroten. 8

9 Thema 2 Decentralisatie van verloskundige zorg Het realiseren van het thuisgevoel is afhankelijk van de schaal van het GeboorteHuis. Het decentraliseren van de verloskundige zorg voor de eerstelijns zwangeren kan een vergroting van het thuisgevoel bewerkstelligen, doordat de schaal van het GeboorteHuis door deze maatregel de schaal van een woonhuis kan benaderen. Het is hiervoor belangrijk dat er zich meerdere kleine GeboorteHuizen in een stad bevinden dan enkele grote. Grootte van een familie Schaal & Menselijke maat De schaal van het gezelschap bepaalt of de gebruiker van het GeboorteHuis het gevoel heeft deel uit te maken van een familie tijdens 4-8 x het verblijf in het GeboorteHuis. Dit gevoel kan pas ontstaan wanneer het aantal gebruikers dat tegelijkertijd gebruik maakt van het GeboorteHuis de grootte van een familie benadert. De grens hiervoor ligt tussen vier tot vijftien gezinnen per GeboorteHuis. Wanneer deze schaal van een GeboorteHuis niet exploitabel blijkt te zijn, is het belangrijk dat de gebruikers van het GeboorteHuis hier niets van merken en nog steeds het gevoel houden deel uit te maken van (de schaal van) een familie. Het GeboorteHuis kan in dit geval worden opgedeeld in groepen. Het is hierbij belangrijk dat de gezinnen van de verschillende groepen tijdens hun verblijf niet worden gemengd of voorzieningen, zoals gemeenschappelijke ruimten, hoeven te delen. Het creëren van deze woon groepen kan worden benadrukt door elke woongroep een eigen (losstaand) gebouw te bieden. Familiegericht GeboorteHuis De vrouwen die in het GeboorteHuis bevallen hebben erg veel behoefte om samen te kunnen zijn met hun partner of een andere naaste. Creër daarom voor hun de mogelijkheid tot rooming-in van een extra persoon op de kraamkamers door de kamers ruimer op te zetten zodat er een tweepersoonsbed in geplaatst kan worden. Op deze manier wordt het verblijf in het GeboorteHuis gericht op de familie en niet alleen de vrouw, waardoor de thuissituatie zo goed mogelijk wordt nagebootst. Privékamer per familie Geef elk gezin een eigen privékamer waar zij kunnen slapen tijdens de kraamperiode en zich overdag kunnen terugtrekken wanneer zij hier de behoefte aan hebben. Dit versterkt de associatie met de thuissituatie. Daarnaast is privacy erg belangrijk voor de behaaglijkheid van het verblijf in het GeboorteHuis. Privékamer voor de verloskundige Neem een privékamer voor de verloskundige op in het Programma van Eisen waar zij kan douchen, en even kan gaan liggen wanneer de bevalling erg lang duurt. Bij de thuisbevalling zou de verloskundige op een dergelijk moment naar huis gaan en op een later moment terugkomen. Hierdoor voelen veel vrouwen zich onzeker omdat ze alleen achtergelaten worden. Door een prvékamer voor de verloskundigen te realiseren hoeven de verloskunigen niet te reizen en voelen de vrouwen zich zekerder, wat een positief effect heeft op het verloop van de bevalling. 9

10 Gemeenschappelijke ruimten De vrouwen en hun gezin hebben erg veel behoefte aan een plek om hun familie en vrienden te betrekken bij de geboorte van hun kind(eren). Tijdens de bevalling uit dit zich in een plek waar de familie kan wachten op de geboorte, en tijdens de kraamperiode uit dit zich in voldoende ruimte hebben om het kraambezoek te kunnen ontvangen. Ook hebben de gezinnen behoefte om andere gezinnen te ontmoeten om hun ervaringen mee uit te wisselen. Neem om in deze behoeften te kunnen voorzien gemeenschappelijke ruimten op in het ontwerp van het GeboorteHuis. De drie belangrijkste gemeenschappelijke ruimten zijn de keuken, een plek om te zitten en een buitenruimte. Geef deze ruimten benamingen die mensen ook in hun eigen huis gebruiken om de associatie met thuis te vergroten. Afmetingen en gemiddelde bezetting Zorg ervoor dat de schaal van de gemeenschappelijke ruimten goed in verhouding is met het aantal privékamers waarover het GeboorteHuis beschikt, en de gemiddelde bezetting van het GeboorteHuis. Deze verhouding is van groot belang voor de mate waarin de gebruikers van het GeboorteHuis het als een huiselijk gebouw zullen ervaren. Werkbare eenheden Kies de afmetingen van de ruimten in het GeboorteHuis zodanig dat het gebouwde bestaat uit werkbare eenheden: niet groter dan wat iemand zelf aankan en verzorgen kan met de toewijding die hij/zij zelf kan opbrengen. Geef de gezinnen die in het GeboorteHuis verblijven kamers waarvan de afmetingen van de kamers passen bij het gebruik van diezelfde kamers. Dit, om te voorkomen dat zij zich te klein of te groot voelen in de ruimte, waardoor ze zich minder makkelijk op hun gemak kunnen voelen. Flexibiliteit van de kamers Door verschillende ruimten aan te kunnen passen op het aantal mensen dat van deze ruimten gebruik maakt, kan niet alleen het GeboorteHuis efficiënter gebruikt worden, ook kan op deze manier worden voorkomen dat grotere groepen zich in een te kleine ruimte moeten bevinden en vice versa. Kies er bijvoorbeeld voor verschillende privékamers te kunnen koppelen door middel van een deur, of gebruik schuifwanden of elementen om de schaal van de gemeenschappelijke ruimten te vergroten of verkleinen. 10

11 Thema 3 Gebouwvorm GeboorteHuis van buitenaf herkenbaar Zorg ervoor dat het GeboorteHuis van buitenaf herkenbaar is als GeboorteHuis. Voorkom dat het GeboorteHuis onderdeel is van een groot gebouw en niet meer van dat gebouw kan worden onderscheiden. Het kunnen herkennen van het GeboorteHuis van buitenaf heeft invloed op de manier hoe het GeboorteHuis van binnenuit zal worden ervaren. Is het onderdeel van bijvoorbeeld een ziekenhuis, dan zal het met een ziekenhuis geassocieërd worden in plaats van met een GeboorteHuis. Dit heeft een nadelig effect op de huiselijkheid van het GeboorteHuis. Dit kan bereikt worden door bijvoorbeeld voor een vrijstaand gebouw te kiezen en ervoor te zorgen dat het GeboorteHuis over een eigen entree beschikt. Archetype Door gebruik te maken van een archetype voor de vorm van het GeboorteHuis, kan de architect bepaalde associaties opwekken bij de gebruikers van het gebouw. Kies daarom voor een archetype wat men associëert met geborgenheid of huiselijkheid, zoals het archetype huis. Heldere massa Bij het ontwerp van het GeboorteHuis is het belangrijk dat er maatregelen genomen worden om de massa van het gebouw zo simpel mogelijk te houden. Hierdoor blijft de vorm, bijvoorbeeld het archetype huis, goed te herkennen, wat het associëren ervan voor de gebruikers van het GeboorteHuis vergemakkelijkt. Dit kan bereikt worden door delen die afwijken van de herkenbare vorm ondergeschikt te maken aan het geheel. Kleine bouwdelen, menselijke maat Voorkom een monoliet of eenvormig gebouw. Deel het gebouw op in kleinere, herkenbare bouwdelen zodat er herkenbare eenheden ontstaan die overeenkomen met de menselijke maat. Kies voor deze kleine bouwdelen afmetingen die overeenkomen met de afmetingen van woningen. Hierdoor kunnen de gebruikers het GeboorteHuis gemakkelijker associëren met een huiselijk gebouw. Differentiatie tussen de ruimten Het differentiëren van ruimten onderling kan een rol spelen in het zo goed mogelijk aansluiten op de behoeften van de bewoners van het GeboorteHuis. Het differentiëren van ruimten onderling kan gerealiseerd worden met behulp van de hoogte van de ruimten. De hoogte van het plafond is gerelateerd aan de sociale afstand tussen mensen in de ruimte en hangt daarom rechtstreeks samen met hun relatieve intimiteit of niet-intimiteit. Intieme situaties vereisen lagere plafonds en minder intieme situaties hogere, met de hoogste plafonds voor de meest publieke situaties. 11

12 Het schuine dak Het meest herkenbare element van het archetype huis is het puntdak. Het dak speelt een zeer grote rol bij het creëren van het gevoel van beschutting voor de gebruikers van een gebouw. De symboliek achter het schuine dak, namelijk beschutting, huiselijkheid en veiligheid, sluit naadloos aan bij de kernbegrippen die de behoeften van de vrouwen van het GeboorteHuis omschrijven. Wanneer er in het ontwerp gekozen wordt voor het schuine dak is het erg belangrijk dat ook van binnenuit het dak in zoveel mogelijk ruimten ervaren kan worden. In dat geval moet dan ook de keuze voor een verlaagd plafond voorkomen worden. Thema 4 Rangschikking openbaar - privé Scheiding openbaar programma en GeboorteHuis Om het gevoel van geborgenheid te waarborgen is het belangrijk dat openbaar programma gescheiden is van het GeboorteHuis. Wanneer er bijvoorbeeld in combinatie met het GeboorteHuis een verloskundigenpraktijk gebouwd wordt is het belangrijk dat de bezoekers van de verloskundigenpraktijk niet het GeboorteHuis kunnen betreden. Tegelijkertijd is het belangrijk dat de gebruikers van het GeboorteHuis zelf ervaren dat de bezoekers van de verloskundigenpraktijk voldoende op afstand zijn van het GeboorteHuis. Plaats dergelijk programma (kantoorfuncties worden hier ook onder verstaan) in verschillende gebouwdelen of op verschillende verdiepingen). Beschutting door positionering gebouwdelen De vorm van het GeboorteHuis of de positionering van de gebouwdelen kunnen op zichzelf al beschutting geven. Wanneer het gebouw bijvoorbeeld een U-vorm heeft, of wanneer er tussen de gebouwdelen kleine hofjes, steegjes of pleintjes ontstaan, kan dit gemakkelijk worden bereikt. Dit zorgt er niet alleen voor dat het GeboorteHuis van buitenaf als beschut gebouw herkenbaar is, maar versterkt ook dit gevoel voor de gebruikers tijdens het verblijf in het GeboorteHuis. Rangschikking naar mate van beslotenheid De ruimten in het GeboorteHuis moeten zo goed mogelijk gerangschikt worden in overeenstemming met hun mate van beslotenheid. Het is belangrijk dat het binnen komen van het gebouw geleidelijk gaat in plaats van ineens. Wanneer dit niet het geval is kunnen de gezinnen zich niet goed op hun gemak voelen omdat hun gevoel van privacy gemakkelijk kan worden geschonden. Dit overgangsgebied begint op de openbare weg en eindigt in de privéruimten. Plaats hiervoor de meest openbare programmaonderdelen het dichtst bij de entree en de minst openbare programmaonderdelen in de uithoeken van het GeboorteHuis. 12

13 Geleidelijke overgang tussen straat en entree Om het overgangsgebied tussen de openbare weg en de entree van het GeboorteHuis zo geleidelijk mogelijk te maken is het belangrijk dat de entree niet direct aan de straat grenst Kies in plaats daarvan voor een groter overgangsgebied door bijvoorbeeld een voortuin in het ontwerp op te nemen, de entree aan de zijkant van het gebouw te plaatsen, en/ of groen te gebruiken als middel om het pad naar de entree meer beschut te maken. Punt-tot-punt afstanden De punt-tot-punt afstanden hebben een grote invloed op de mate van privacy en het gevoel van ruimte die mensen ervaren, en die hebben op hun beurt een essentiële invloed op het gevoel van welbehagen. Uitgerekte vormen vergroten de afstanden tussen de punten in het gebouw en verhogen daardoor de relatieve privacy die mensen kunnen vinden binnen een gegeven gebied. Probeer daarom de punttot-punt afstanden in het GeboorteHuis zo groot mogelijk te maken om zo te voorkomen dat men niet zich kan afzonderen binnen het GeboorteHuis zelf. Helderheid hoofdfuncties in ruimtelijke opzet Door de hoofdfuncties van het GeboorteHuis te clusteren ontstaat er meer helderheid bij het gebruik van het GeboorteHuis en kunnen de verschillende programmaonderdelen gemakkelijk worden gerangschikt naar mate van beslotenheid. Dit vergroot het gevoel van privacy voor de gezinnen. Herkenbaarheid verschillende programmaonderdelen Het is belangrijk voor het thuisgevoel van de gezinnen dat helder is waar zich welke programmaonderdelen bevinden in het GeboorteHuis. Wanneer de verschillende programmaonderdelen zich steeds achter gesloten deuren bevinden in aparte ruimten wordt dit bemoeilijkt. Ook heeft dit een nadelig effect op het gevoel van privacy wanneer men een deur moet openen om te weten te komen wie of wat zich erachter bevindt. Door een (semi-)open verbinding te realiseren tussen de route en de programmaonderdelen kan dit voorkomen worden. Er zijn hier veel gradaties denkbaar: glazen of open delen in de wanden tussen de gang en de ruimten, (vaste) meubels als afscheiding, en zelfs de keuze om de route door de programmaonderdelen heen te laten lopen zijn voorbeelden hiervan. 13

14 Gemeenschappelijke ruimten in hart van GeboorteHuis De gemeenschappelijke ruimten van het GeboorteHuis moeten in het fysieke hart van het gebouw liggen. Op deze manier zijn ze voor iedereen even toegankelijk en kunnen ze als het centrum van de groep gevoeld worden. Dit is erg belangrijk voor de groepsvorming van de gezinnen die in het GeboorteHuis verblijven en helpt het gevoel van saamhorigheid versterken. Gemeenschappelijke ruimten op route naar privéruimten De gezinnen hebben veel behoefte aan gemeenschappelijke ruimten. Om te voorkomen dat zij de gemeenschappelijke ruimten niet zullen gebruiken, moeten deze ruimten in het ontwerp een centrale plek innemen. Wanneer ze bijvoorbeeld aan het eind van een gang liggen en de gezinnen gerichte inspanning moeten leveren om er te komen, is het niet waarschijnlijk dat ze de ruimte informeel en spontaan zullen gebruiken. De gemeenschappelijke ruimten moeten daarom op het pad van de entree naar de privéruimten liggen. Differentiatie binnen de ruimten Zorg ervoor dat binnen de ruimten zelf een zekere mate van differentiatie aanwezig is. Dit zorgt ervoor dat de gezinnen zich binnen een ruimte in het GeboorteHuis even kunnen afzonderen van de groep, zonder daarbij de ruimte te hoeven te verlaten. Dit kan gerealiseerd worden door kleine(re) hoekjes of zitjes in het ontwerp van een ruimte op te nemen. Op deze manier beschikken de gezinnen over genoeg keuzemogelijkheden wat betreft ruimten of plekken die bij hun behoefte aan sociale interactie passen. Er kan uiteraard niet op een enkele behoefte worden ingespeeld; er moet rekening gebouden worden met het veranderende karakter van de behoeften van mensen. 14

15 Thema 5 Herkenbare meubilering Interieur & Afwerking Om de associatie met de thuissituatie te vergemakkelijken kan de keuze voor populaire meubels en accessoires een rol spelen. IKEA De keuze voor meubels van bijvoorbeeld meubelketen Ikea kan ervoor zorgen dat de gezinnen deze meubels herkennen en wellicht zelf thuis ook in hun bezit hebben. Ruimte voor decoraties Neem in het ontwerp plekken op waar decoraties kunnen worden neergezet of opgehangen. Zorg ervoor dat de gezinnen hun eigen spullen kunnen meenemen en dat er ruimte wordt gereserveerd dat ook zij spullen kunnen neerzetten of ophangen. Het is erg belangrijk voor het thuisgevoel dat zij de ruimte eigen kunnen maken door hun eigendommen ergens kwijt te kunnen en de ruimte in te richten zoals zij dat zelf graag zouden willen. Mogelijkheid tot verschillende bevalhoudingen Voor het verloop van de bevalling is het zeer belangrijk dat de vrouwen de mogelijkheid hebben om verschillende bevalhoudingen aan te nemen. Alleen een bed is hiervoor niet voldoende. Reserveer ruimte in de bevallingkamers voor bijvoorbeeld een bevalbad of een baarkruk. Klimaatbeheersing Zorg voor een goede klimaatbeheersing in het GeboorteHuis. Het is daarbij zeer gewenst dat de gezinnen in hun privékamer zelf de temperatuur kunnen regelen. Vooral tijdens de bevalling hebben de vrouwen een sterk wisselende behoefte van temperatuur. Radiatoren zijn hiervoor een goede optie omdat het aanpassen van de thermostaat snel merkbaar is, sneller dan bijvoorbeeld bij vloerverwarming. Uiteraard zijn combinaties denkbaar. Als uitgangspunt moet genomen worden dat de gezinnen het klimaat snel en gemakkelijk naar eigen wensen kunnen aanpassen. De klimaatinstallaties kunnen ook meespelen bij het associëren met de thuissituatie. Veel mensen hebben bijvoorbeeld thuis radiatoren en een natuurlijk ventilatiesysteem met lichte afzuiging in de keuken en badkamer. Wanneer er voor dergelijke systemen gekozen wordt, wordt de thuissituatie beter benaderd. Warme kleuren en materialen Om de huiselijke sfeer te versterken kunnen warme kleuren ingezet. Verkies warme tinten als roden en bruinen boven grijzen en wit. Ook de kleuren en texturen van materialen kunnen hierbij een rol spelen. Houten delen of houten afwerking en meubels kunnen gemakkelijker de huiselijke sfeer versterken dan metalen. De keuze van materialen kan ook meespelen bij het gevoel van geborgenheid. Door gebruik te maken van massieve gevels en daken van bijvoorbeeld natuursteen kan dit gevoel worden opgewerkt. 15

16 Groen in het interieur Omdat de vrouwen tijdens de bevalling veel stress meemaken is het zoveel mogelijk reduceren ervan erg gewenst. De aanwezigheid van en het uitzicht op groen kan stressreducerend werken. Het is daarom gewenst om groen in het interieur te integreren. Poelen van licht De differentiatie van de ruimten van het GeboorteHuis kan versterkt of benadrukt worden met de belichting. Uniforme verlichting kan dit niet bereiken. In plaats daarvan moeten poelen van licht gerealiseerd worden in overeenstemming met de grootte van het gedeelte dat verlicht moet worden. Dit versterkt de behaaglijkheid van het GeboorteHuis voor de gezinnen. 16

17 Checklist Wat is de zorgvisie van de zorginstelling? Welke visie ligt aan het ontwerp van het gebouw ten grondslag? Thema 1 Locatie & Natuur GeboorteHuis in de woonwijk Hoe is het gebouw ten opzichte van de stad en het centrum gelegen? Wat is het type bebouwing waartussen het gebouw zich bevindt? Welk programma bevindt zich in de directe omgeving van het gebouw? Wat zijn de karakteristieken van de directe omgeving? Groene, rustige omgeving In welke mate is er groen aanwezig in de omgeving? Is er gekozen voor een rustige omgeving of zijn er storende factoren als drukke verkeerswegen te vinden? Afschermen storende factoren omgeving Hoe focust het gebouw zich op de pluspunten van de omgeving? Hoe schermt het gebouw zich af van storende factoren in de omgeving? Zicht op groen Welke rol speelt uitzicht voor het gebouw? Waar orienteërt het gebouw zich op? Op welke manier speelt groen en de relatie tussen binnen en buiten een rol in het ontwerp? Thema 2 Schaal & Menselijke maat Decentralisatie van verloskundige zorg Hoeveel soortgelijke gebouwen bevinden zich in de stad? Speelt het gebouw in op het decentraliseren van de verloskundige zorg in Nederland voor vrouwen uit de eerste lijn? Grootte van een familie Hoeveel gezinnen kunnen tegelijkertijd in het gebouw verblijven? Wordt er gebruik gemaakt van woongroepen? Hoe groot zijn de groepen waarin de gezinnen zijn ingedeeld? Kunnen deze groepen los van elkaar leven in het gebouw, of delen zij voorzieningen? Familiegericht GeboorteHuis Focust het gebouw zich op familiegerichte zorg? Is er ruimte in het ontwerp van het gebouw opgenomen zodat de partner of een andere naaste samen met de vrouw in het gebouw kan verblijven? Privékamer per familie Heeft elk gezin een privékamer tot zijn beschikking? Privékamer voor de verloskundige Is er een ruimte beschikbaar waar de verloskundige kan rusten tijdens een bevalling? Gemeenschappelijke ruimten Beschikt het gebouw over gemeenschappelijke ruimten voor de gezinnen? Beschikt het gebouw over een keuken, een plek om te zitten en een buitenruimte? Werkbare eenheden Bestaat het gebouw uit werkbare eenheden? Wat zijn de afmetingen van de ruimten? Op welke manier zijn de werkbare eenheden toegepast in de privékamers van de gezinnen? 17

18 Thema 3 Gebouwvorm GeboorteHuis van buitenaf herkenbaar Staat het gebouw op zichzelf of is het onderdeel van een groter gebouw? Is het gebouw van buitenaf te herkennen? Beschikt het gebouw over een eigen entree? 18 Afmetingen en gemiddelde bezetting Wat zijn de afmetingen van de gemeenschappelijke ruimten? Wat is de gemiddelde bezetting van het gebouw? Hoe is ervoor gezorgd dat de schaal van de gemeenschappelijke ruimten in verhouding is met het aantal gezinnen wat (tegelijkertijd) gebruik maakt van deze ruimten? Flexibiliteit van de kamers Op welke manier is rekening gehouden in het gebouw met de wisselende intensiteit van het gebruik van de ruimten? Kleine bouwdelen, menselijke maat Bestaat het gebouw over kleine, herkenbare bouwdelen? Wat zijn de afmetingen van de bouwdelen? Komen de afmetingen overeen met de menselijke maat? Komen de afmetingen overeen met de afmetingen van woningen? Archetype Op welke manier is een archetype geïntegreerd in de vorm van het gebouw? Is er gekozen voor een archetype dat geassocieërd wordt met geborgenheid of huiselijkheid? Heldere massa Hoe is de massa van het gebouw opgebouwd? Welke maatregelen zijn getroffen om de massa zo simpel mogelijk te houden? Op welke manier zijn delen die afwijken van de hoofdmassa of -vorm ondergeschikt gemaakt aan het geheel? Differentiatie tussen de ruimten Verschillen de ruimten onderling in afmetingen? Zijn de ruimten ten opzichte van elkaar gedifferentieërd? Op welke manier zijn de afmetingen van de ruimten gerelateerd aan het gebruik of bezetting van deze ruimten? Het schuine dak Welke vorm heeft het dak? Is er gebruik gemaakt van schuine delen in het dak? Kan van binnenuit het dak worden ervaren door de gezinnen? Welke vorm heeft het dak van binnenuit? Beschutting door positionering gebouwdelen Op welke manier is de vorm van het gebouw of positionering van het ensemble gebruikt om beschutting te creëren? Thema 4 Rangschikking openbaar - privé Scheiding openbaar programma en GeboorteHuis Hoe is in het gebouw ervoor gezorgd dat openbaar programma gescheiden is van privé programma? Rangschikking naar mate van beslotenheid Waar bevinden zich de meest openbare voorzieningen in het gebouw ten opzichte van de entree? Waar bevinden zich de meest privévoorzieningen van het gebouw ten opzichte van de entree? Zijn de ruimten in het gebouw gerangschikt in overeenstemming met hun mate van beslotenheid? Vanaf welk punt op de route van de openbare weg totaan de privékamers begint het overgangsgebied van openbaar naar privé? Geleidelijke overgang tussen straat en entree Hoe is de entree van het gebouw gepositioneerd ten opzichte van de straat? Hoe is het overgangsgebied tussen de openbare weg en de entree vormgegeven?

19 Punt-tot-punt afstanden Wat zijn de afmetingen van de punt-tot-punt afstanden in het gebouw? ZIjn de punt-tot-punt afstanden relatief groot of klein ten opzichte van de oppervlakte van het gebouw? Helderheid hoofdfuncties in ruimtelijke opzet Zijn de hoofdfuncties van het gebouw geclusterd? In welke clusters zijn de hoofdfuncties van het gebouw ingedeeld? Op welke manier worden de clusters van elkaar gescheiden in het gebouw? Herkenbaarheid verschillende programmaonderdelen Hoe is de overgang tussen de circulatieruimte en de programmaonderdelen vormgegeven? Betreffen de overgangen harde grenzen of zijn er nuances te herkennen? Loopt de route door de programmaonderdelen heen? Gemeenschappelijke ruimten in hart van GeboorteHuis Hoe zijn de gemeenschappelijke ruimten in het gebouw gelegen? Liggen de gemeenschappelijke ruimten in het hart van het gebouw? Gemeenschappelijke ruimten op route naar privéruimten Waar op de route van de entree totaan de privéruimten zijn de gemeenschappelijke ruimten gelegen? Worden de gemeenschappelijke ruimten gepasseerd door de gezinnen op deze route of hebben de gemeenschappelijke ruimten hun eigen ontsluiting? Differentiatie binnen de ruimten Zijn de ruimten gedifferentieerd ten opzichte van elkaar? Is het mogelijk voor een persoon of gezin zich af te zonderen van de groep zonder daarvoor de ruimte te hoeven verlaten? Zijn er meerdere kleine hoekjes of zitjes in de ruimten opgenomen? Hoe wordt er ingespeeld op het veranderende karakter van de behoefte naar sociale interactie van de gezinnen? Over hoeveel keuzemogelijkheden beschikken de gezinnen wat betreft ruimten of plekken die bij hun behoefte aan sociale interactie passen? Thema 5 Interieur & Afwerking Herkenbare meubilering Van welke meubelmerken is gebruik gemaakt in het gebouw? Zijn dit populaire merken die veel mensen zullen herkennen? Ruimte voor decoraties Zijn er in het gebouw plekken gereserveerd waar decoraties kunnen worden neergezet of opgehangen? Op welke manier kunnen de gezinnen de ruimte eigen maken? Hebben de gezinnen de mogelijkheid de ruimte aan te passen of in te richten naar hun eigen wensen of smaak? Mogelijkheid tot verschillende bevalhoudingen Op welke manier wordt ingespeeld op de behoefte van de vrouwen om verschillende bevalhoudingen aan te nemen tijdens de bevalling? Klimaatbeheersing Over welke klimaatinstallaties beschikt het gebouw? Worden de klimaatinstallaties waarover het gebouw beschikt over het algemeen ook in woonhuizen toegepast? Kunnen de gezinnen zelf het klimaat naar hun eigen wensen aanpassen? 19

20 Warme kleuren en materialen Welke kleuren en materialen worden gebruikt in de inrichting en afwerking van het gebouw? Welke materialen worden gebruikt in het gevelpakket en voor de constructie? Groen in het interieur Op welke manier is groen in het interieur verwerkt? Poelen van licht Wat voor soort verlichting wordt er in het gebouw gebruikt? Wordt de verlichting in het gebouw onder uniforme verlichting verstaan? Is de verlichting gerealiseerd in overeenstemming met de grootte van het gedeelte dat verlicht moet worden? 20