ESG-rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf (BPFL)

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "ESG-rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf (BPFL)"

Transcriptie

1 ESG-rapportage Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf (BPFL) November 2014

2 2

3 Managementsamenvatting Dit ESG rapport is opgesteld voor Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf (BPFL) en heeft dezelfde opzet als het ESG rapport van mei De thematische engagement papers en de engagement factsheets zijn aangepast op basis van de voortgang bij de betreffende ondernemingen in de afgelopen zes maanden. Het rapport bevat een overzicht van de engagementactiviteiten die KCM heeft uitgevoerd voor de beleggingsportefeuilles van BPFL in de periode van mei 2014 tot en met november 2014 conform het ESG beleid zoals dat door BPFL is geformuleerd. KCM streeft er naar om uw vermogen op een verantwoorde manier te beleggen. Engagement is daar een belangrijk onderdeel van. We spreken de ondernemingen aan op hun verantwoordelijkheden rondom milieu-, sociale en governance (ESG) kwesties. Door middel van een constructieve dialoog willen we positieve verandering bewerkstelligen, zowel bij de ondernemingen in de beleggingsportefeuilles bij Kempen als bij de externe fondsmanagers waarin u belegt. Ieder kwartaal worden de holdings in portefeuille gescreend door een onafhankelijke Engagement Manager. Hieruit volgt een overzicht met ondernemingen die (mogelijk) betrokken zijn bij schendingen van ESG-criteria. De basis voor deze screening bestaat uit de tien beginselen van de United Nations (UN) Global Compact, opgebouwd uit richtlijnen rondom corruptie, milieustandaarden, mensenrechten, en arbeidsrechten. Veel multinationals lopen in hun bedrijfsactiviteiten aan tegen ESG-uitdagingen. Het is echter onmogelijk om met alle ondernemingen in de beleggingsportefeuilles van BPFL een intensieve dialoog te voeren om de issues te bespreken. We kiezen daarom voor een thematische benadering waarin we onze engagement richten op een aantal specifieke thema s en ondernemingen die hierbij betrokken zijn. We zijn ervan overtuigd dat een engagementproces met duidelijke focus een grotere impact heeft op de lange termijn bedrijfsvoering. De ESG Council van KCM besluit welke ondernemingen en welke thema s voor engagement in aanraking komen, in lijn met het door BPFL geformuleerde beleid. Het is essentieel dat het om een schending gaat die kan resulteren in materiele risico s voor de onderneming en voor uw portefeuille. Hierbij worden er meerdere typen cases onderscheiden. Ondernemingen die mogelijk betrokken zijn bij schendingen van ESG-criteria, maar die momenteel niet resulteren in een materiele schending kunnen als Observatie cases worden gecategoriseerd. Dit betekent dat de portefeuillemanagers op de hoogte zijn van de situatie, maar dat er geen actieve dialoog gevoerd wordt met deze onderneming. Daarnaast is er de categorie Engage to Inform. Dit zijn ondernemingen die we informeren over ons beleid en de mogelijke gevolgen daarvan. Tot slot hebben we de categorie Closed cases, die bestaan uit factsheets van afgeronde engagement-trajecten. In dit rapport vindt u thematische engagement papers, engagement factsheets, observatie factsheets, en closed cases van de ondernemingen die in 2014 opgenomen waren in de portefeuille van BPFL. Dit kan zowel via actieve als passieve beleggingsfondsen of direct via mandaten het geval zijn. Voor een overzicht van de veranderingen in de factsheet ten opzichte van het vorige rapport, staat op pagina zeven een samenvatting van de voortgang in de engagement cases. Het doel van dit rapport is om u een compleet en gedetailleerd overzicht te geven van de engagementactiviteiten in uw beleggingsportefeuilles. Marieke de Leede Director Responsible Investment 3

4 Inhoudsopgave Managementsamenvatting 3 Inhoudsopgave 4 Introductie 6 Voortgang engagement 7 Overzicht ESG-cases 10 Overzicht beleggingsfondsen Kinderarbeid cacao-industrie 12 1a. ADM 17 1b. Barry Callebaut 18 1c. Nestlé 19 1d. Lindt & Sprüngli 20 1e. Mondelez Int Palmolieplantages 22 2a. Astra International - closed case 26 2b. Jardine Matheson - closed case 27 2c. IOI Corp Omstreden damprojecten 29 3a. ICBC 33 3b. Eletrobras 34 3c. Turkiye Garanti Bankasi 35 3d. Turkiye Halk Bankasi 36 4

5 3e. AES Corporation 37 3f. Bangkok Bank 38 3g. Kasikornbank 39 3h. Alstom 40 3i. ÅF AB 41 3j. Andritz Omstreden arbeidsomstandigheden 43 4a. Stora Enso 47 4b. Apple 48 4c. Mattel 49 4d. Prosegur 50 4e. Samsung Electronics 51 4f. Starbucks Corruptie 53 5a. Finmeccanica 57 5b. China Mobile Kernwapens 59 6a. Boeing 62 6b. Safran 63 6c. Airbus Group 64 6d. Finmeccanica Overige 66 7a. Boeing 67 7b. G4S 68 7c. Motorola Solutions 69 7d. Yahoo! - closed case 70 7e. VTB Bank 71 7f. Agrium 72 7g. Vale SA 73 7h. Mizrahi Tefahot Bank 74 7i. Innophos Uitsluitingen 76 5

6 Introductie Het rapport is opgebouwd rondom verschillende thema s. De thematische engagement papers geven inzicht in de problemen die spelen in een specifieke sector of rondom een specifiek product. Deze papers geven informatie over de uitdagingen waar ondernemingen tegen aan kunnen lopen en over de mogelijke stappen die ze kunnen zetten om schendingen van arbeidsrechten, milieustandaarden, corruptienormen en mensenrechten te verminderen of (bij voorkeur) te voorkomen in toekomstige projecten. Achter ieder thematisch engagement paper vindt u de bijbehorende factsheets van de ondernemingen die betrokken zijn bij de milieu-, sociale, of governance-uitdagingen die in de paper beschreven zijn. Dit kunnen zowel Engagement facstheets als Observatie factsheets zijn. De factsheets vatten de feiten samen, beschrijven hoe de onderneming betrokken is bij de schending, geven aan wat de risico s zijn, de engagementresultaten zijn en wat de toekomstige engagementdoelen zijn. Naast de thematische papers en de engagement factsheets vindt u de factsheets van de afgeronde engagement cases, de closed cases. In dit rapport treft u zes thematische papers aan, vijftien Engagement factsheets, zeventien Observatie factsheets, vier Engage to Inform factsheets en drie Closed cases. Tot slot bevat dit rapport een overzicht van de huidige uitsluitingslijst van BPFL. Op basis van het ESG-beleid sluiten we enkele ondernemingen uit van belegging. Dit gaat om ondernemingen die betrokken zijn bij fundamentele schendingen van ESGcriteria en waar engagement geen effect heeft. Dit zijn bijvoorbeeld ondernemingen die betrokken zijn bij de productie van controversiële wapens. 6

7 Voortgang engagement Dit hoofdstuk omschrijft de voortgang van de engagement cases in uw beleggingsportefeuille en geeft een toelichting op de aanpassingen ten opzichte van het ESG rapport van mei In totaal zijn er zes thematische engagement papers en 39 factsheets opgenomen in dit rapport. Ten opzichte van mei 2014 zitten er acht nieuwe cases in uw beleggingsportefeuille. Vier hiervan zijn gekwalificeerd als observatie cases: Samsung Electronics, Starbucks, Mizrahi Tefahot Bank, en Innophos. Wegens gebrek aan materialiteit worden deze ondernemingen momenteel als observatie cases gekwalificeerd. De andere vier nieuwe cases zijn engagement cases: AES Corp, Bangkok Bank en Kasikornbank zijn alle drie betrokken bij controversiële dam projecten. De laatste nieuwe engagement case is Stora Enso. Deze onderneming is via haar toeleveranciers betrokken bij schendingen van arbeidsrechten. Er zijn drie engagement cases afgerond: Yahoo!, Astra International en Jardine Matheson. De laatste twee ondernemingen waren via dochteronderneming Astra Agro Lestari (AAL) indirect betrokken bij controversiële palmolie productie. AAL heeft de plantage in kwestie verkocht en er zijn geen nieuwe schendingen gerapporteerd. Bovendien is de mogelijke schending minder materieel voor Jardine Matheson en Astra International gezien ze beide maar voor een heel klein deel van hun bedrijfsactiviteiten betrokken zijn bij palmolie productie. Yahoo! heeft zich gecommitteerd aan het beschermen van de vrijheid van meningsuiting, mede door de deelname in het Global Network Initiative (GNI). De onderneming heeft aangetoond dat ze zich aan hun beleid houden, zelfs onder druk van de overheid. KCM heeft de engagement casus in het derde kwartaal van 2014 gesloten. Meer informatie over deze nieuwe en gesloten engagement cases kunt u in de factsheets in dit rapport vinden. De engagement factsheets en de thematische papers die waren opgenomen in het rapport van mei zijn bijgewerkt op basis van de voortgang van de engagement gedurende de laatste zes maanden. De belangrijkste aanpassingen zijn hieronder per thema beschreven. 1. Kinderarbeid in de cacao sector: De programma s om de werk- en leefomstandigheden van cacaoboeren te verbeteren en om kinderarbeid te monitoren worden continu opgeschaald. Er is een doorlopende discussie in de industrie over hoe de impact van dergelijke interventie programma s kan worden verbeterd. In oktober 2014 werd de World Cocoa Foundation Partnership bijeenkomst gehouden in Kopenhagen. Een groot aantal cacao bedrijven hebben hier gesproken over de voortgang van de huidige programma s om kinderarbeid uit te bannen. Vanuit onze engagement programma s waren o.a. Nestle en Lindt & Sprungli aanwezig. Tijdens het afgelopen kwartaal is er gewerkt aan een nieuwe ISO/CEN standaard voor duurzame cacao productie. Deze standaard is naar verwachting in enkele jaren gereed. De standaard richt zich op het creëren van goede werk- en leefomstandigheden voor cacaogemeenschappen en gaat verder dan pure naleving van internationale wet en regelgeving. Verder is er meer samenwerking tussen cacaoproducenten dan voorheen. De ondernemingen delen best practices en uitdagingen, en werken aan gezamenlijke projecten binnen de initiatieven van de International Cocoa Initiative (ICI), de Fair Labour Association (FLA) en CocoaAction. 7

8 Voortgang engagement 2. Duurzame productie van palmolie: Twee van de drie engagement projecten binnen dit thema zijn afgerond. Afgelopen zes maanden is er significante vooruitgang geboekt in de palmolie sector. In juli 2014 hebben Sime Darby Plantation, IOI Corporation Berhad, Kuala Lumpur Kepong Berhad, Musim Mas Group, en Asian Agri het Palm Oil Manifesto ondertekent. Dit Manifesto stelt hogere normen voor de producenten, handelaren, eindgebruikers en andere belanghebbenden in de palm olie sector. De aangesloten bedrijven committeren zich aan de volgende uitgangspunten: geen ontbossing, het creëren van een traceerbare en transparante keten, het beschermen van veengebieden, en het waarborgen van de economische en sociale voordelen voor de lokale bevolking en de gemeenschappen waar palmolie wordt geproduceerd. Deze normen zijn strenger dan, en in aanvulling op de uitgangspunten van de Roundtable on Sustainable Palm Oil (RSPO), waarvan alle ondertekenaars lid zijn. Andere ondertekenaars van het Manifesto zijn wereldwijde handelaren in palmolie, zoals Cargill. De ondertekenaars zullen ook het onderzoek financieren om te definiëren wat een High Carbon Stock (HCS) bos is. Deze studie moet de sector voorzien van betrouwbare informatie over de uitstoot van broeikasgassen (GHG) en sociaal-economische overwegingen omtrent palmolieplantages. In de laatste week van november heeft KCM een rondetafelbijeenkomst georganiseerd met beleggers, experts en ondernemingen die betrokken zijn bij de palmolie sector. Tijdens de meeting hebben we gesproken over de laatste ontwikkelingen en uitdagingen in de sector en zijn we specifiek ingegaan op de rol van beleggers is om de duurzame productie van palmolie verder te bevorderen. 3. Controversiële dam projecten: In de afgelopen zes maanden zijn er drie nieuwe engagement cases toegevoegd aan dit thema. In totaal zijn er zeven engagement cases en drie observatie cases over controversiële dam projecten. De ondernemingen zijn direct of indirect betrokken bij grootschalige damprojecten die een negatieve maatschappelijke impact hebben. Zes van de engagement cases zijn financiële instellingen. Het belangrijkste engagementdoel met deze banken is dat ze de Equator Principles in hun beleid opnemen. De Equator Principles vormen een raamwerk voor het vaststellen, beoordelen en beheren van sociale en milieurisico s in projectfinanciering. In de praktijk blijkt het een uitdaging te zijn om Aziatische banken te overtuigen om de principes te ondertekenen. Wij zijn onder andere in dialoog met banken in Thailand en China. Tot nu toe heeft echter geen enkele bank in Thailand de Equator Principles ondertekend. Een mooi engagement resultaat is dat ÅF AB in augustus 2014 de UN Global Compact heeft ondertekend. ÅF AB is een technische consultant en is betrokken bij de bouw van een de Ilisu dam in Turkije. De onderneming is er van overtuigd dat ze een belangrijke rol spelen in het garanderen van de veiligheid van de dam en zo ook in de veiligheid van de lokale bevolking. Gedurende de afgelopen maanden heeft de onderneming ook de Global Reporting Initiative (GRI) geïmplementeerd. 8

9 Voortgang engagement 4. Controversiële arbeidsomstandigheden: Er zijn drie nieuwe cases over controversiële arbeidsomstandigheden. Stora Enso is een engagement case, Samsung Electronics en Starbucks zijn observatie cases. Verder zijn er ontwikkelingen te rapporteren over Mattel en Apple. De engagement met Mattel is in een stroomversnelling gekomen. De onderneming heeft meer aandacht voor verantwoord ondernemen, inclusief arbeidsrechten. De dialoog verloopt goed en er is sprake van een positieve ontwikkeling bij Mattel. Bij Apple zijn zowel positieve als negatieve ontwikkelingen te rapporteren over de afgelopen maanden. Er is recent een rapport verschenen waarin leveranciers van de Iphone6 beschuldigd worden van fundamentele schendingen van arbeidsrechten, zoals discriminatie, gebrek aan veiligheidstrainingen, excessief overwerken en het vervalsen van audit documenten. Apple rapporteert echter dat er 451 audits zijn uitgevoerd op alle niveaus van de productieketen. Een van de uitkomsten is dat 95% van de leveranciers de eisen rondom overuren naleeft. Ook zijn er 33 speciale audits uitgevoerd op faciliteiten die arbeidsmigranten in dienst hebben om mogelijke risico s op oneerlijke behandeling in kaart te brengen. Verder heeft Apple een project gelanceerd om toeleveranciers en scholen gezamenlijk verantwoordelijk te stellen voor het afronden van de educatie van de studenten die in dienst zijn bij toeleveranciers van Apple. 5. Corruptie: Onder het thema corruptie zijn er ontwikkelingen te rapporteren over Finmeccanica en China Mobile. In augustus 2014 treft Finmeccanica een schikking met de Italiaanse rechter voor bijna 7,9 miljoen Euro. In oktober 2014 zijn de voormalige CEO van Finmeccanica en de voormalige CEO van AgustaWestland veroordeeld tot 2 jaar gevangenisstraf voor de vervalsing van facturen met betrekking tot de Indiase helikopter deal. Ze werden vrijgesproken van meer ernstige beschuldigingen van corruptie. In de zomer van 2014 heeft onze Engagement Manager China Mobile bezocht voor een engagement gesprek in Hongkong. Dit gesprek bevestigt de vooruitgang die China Mobile boekt in de strijd tegen corruptie. Er blijven echter corruptiezaken uit het verleden naar voren komen. Dit zorgt ervoor dat het een belangrijk punt van aandacht blijft voor China Mobile. 6. Kernwapens: In november 2014 hebben we met alle vier de ondernemingen onder dit thema contact gehad. Er hebben geen materiële veranderingen plaatsgevonden in het afgelopen half jaar. De ondernemingen hebben ons de meest recente informatie over hun nucleaire programma toegestuurd en hebben bevestigd dat ze niet betrokken zijn bij de productie van kernkoppen, maar wel bij de productie van kernraketten. 9

10 Overzicht ESG-cases Kinderarbeid Omstreden Omstreden Omstreden Corruptie Kernwapens Overig cacaoindustrie palmolieplantages damprojecten arbeidsomstandigheden Engage ADM Barry Callebaut Nestlé Lindt & Sprüngli Mondelez Int. IOI Corp. ICBC Eletrobras Turkiye Garanti Bankasi Turkiye Halk Bankasi AES Corp Stora Enso. Finmeccanica Bangkok Bank Kasikornbank Engage to Boeing inform Safran Airbus Group Finmeccanica Observatie Alstom Apple China Mobile Boeing ÅF AB Mattel G4S Andritz Prosegur Motorola Solutions Samsung Elect. VTB Bank Starbucks Agrium Vale SA Mizrahi Tefahot Bank Innophos Closed Astra International Jardine Matheson Yahoo! 10

11 Overzicht beleggingsfondsen Onderstaand overzicht geeft aan in welke beleggingsfondsen en mandaten er sprake is van engagement cases. Het is mogelijk dat een bepaalde case terugkomt in verschillende portefeuilles. Niet alle cases zijn momenteel actieve engagement case voor KCM. Deze ondernemingen worden via de Engagement Manager aangesproken in een actief dialoog. Ondernemingen die op de uitsluitingslijst van BPFL staan zijn verwijderd uit alle actief beheerde beleggingsfondsen en mandaten. In enkele passief beheerde beleggingsfondsen komen wel uitsluitingen voor indien deze uitsluitingen tevens in de door het beleggingsfonds gevolgde index zijn opgenomen. In alle gevallen gaat het hier om een beperkt percentage van het betreffende beleggingsfonds. De uitgesloten ondernemingen zijn opgenomen op pagina Beleggingsfondsen aandelen (actief) Engagement cases Uitsluitingen Skagen Global Fund 4 0 Montanaro Smaller European Companies Fund 2 0 T-Rowe Price Asian ex Japan Fund 2 0 T-Rowe Price Global Emerging Markets Equity Fund 4 0 Beleggingsfondsen aandelen (passief) Northern Trust All Country Asia ex Japan 13 2 Vanguard Emerging Markets Stock Index Fund 23 0 Vanguard European Stock Index Fund 22 0 Vanguard Institutional Index Fund 17 6 Vanguard Japan Stock Index Fund 2 0 Mandaten aandelen (passief) IPM Europese Aandelen 18 0 IPM Amerikaanse Aandelen 15 0 Beleggingsfondsen vastrentend LGIM Euro Corporate Bond Fund 5 0 SLI European Corporate Bond Fund 5 0 Blackrock Eur IG Corporate Bond Index Fund 2 0 ishares Euro Corporate Bond ex-financial 2 0 Totaal Op aanvraag van BPFL zijn de passieve fondsen ook gescreend op schendingen van ESG criteria. Bovenstaand overzicht toont aan dat enkele fondsen beleggen in ondernemingen die op de uitsluitingslijst van KCM staan. Northern Trust All Country Asia ex Japan: Hanwha Corp en Singapore Technologies Engineering Ltd. Vanguard Institutional Index Fund: General Dynamics, Honeywell International, Jacobs Engineering Group Inc, L-3 Communications Holdings, Lockheed Martin Corporation, en Textron Inc. 11

12 1. Kinderarbeid cacao-industrie Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper

13 Kinderarbeid cacao-industrie In de beleggingsportefeuille van KCM zijn diverse ondernemingen betrokken bij kinderarbeid in de cacao-industrie. KCM is in dialoog met deze ondernemingen om positieve verandering te stimuleren. Al meer dan tien jaar wordt de cacao-industrie beschuldigd van wijdverbreide inzet van kinderarbeid. Op dit moment werken naar schatting 1,8 miljoen kinderen in de cacao-industrie. Ze moeten vaak zware ladingen dragen, gevaarlijk gereedschap (kapmessen) gebruiken en ze worden blootgesteld aan chemische bestrijdingsmiddelen. Het werk belet kinderen ook naar school te gaan. In internationale verdragen worden deze omstandigheden aangemerkt als ernstige vormen van kinderarbeid, in tegenstelling tot kinderen die helpen op de boerderij van de familie. Kinderarbeid is in strijd met beginsel 5 van de United Nations Global Compact en met richtlijn V van de OESOrichtlijnen voor internationale ondernemingen. Op grond van relevante verdragen van de International Labour Organisation (ILO) mogen ontwikkelingslanden afwijken van de leeftijdsgrens voor kinderarbeid. In deze landen mogen kinderen vanaf 12 jaar lichte arbeid verrichten en vanaf 14 jaar ook reguliere arbeid. Er is sprake van kinderarbeid als kinderen jonger zijn of als ze overmatig zware arbeid verrichten. Kinderarbeid komt vooral voor in West-Afrikaanse landen, zoals Ivoorkust, Ghana, Nigeria en Kameroen. Volgens de Tropical Commodity Coalition (het samenwerkingsverband voor tropische producten) zijn deze landen verantwoordelijk voor 70% van de wereldwijde productie van cacaobonen. Cacaobonen worden verbouwd door ongeveer zes miljoen kleine boeren en komen vervolgens in een complexe productieketen terecht. Het engagementproces richt zich op ondernemingen die niet rechtstreeks van boeren kopen; normaal gesproken gaan de bonen via een aantal tussenschakels naar productiebedrijven, die de halffabricaten weer verkopen aan chocoladeproducenten en consumentenmerken. Ook in die gevallen vereisen de UN Guiding Principles on Human Rights dat ondernemingen schendingen van mensenrechten voorkomen of verminderen. Betrokkenheid bij ernstige vormen van kinderarbeid kan tot aanzienlijke risico's voor de reputatie van de onderneming en van KCM leiden. Als de onderneming het probleem ontkent en weigert bij te dragen aan verbeteringen in de branche, kan dit op termijn financiële risico s opleveren. Ander materieel risico kan ontstaan door de slechte levensomstandigheden van cacaoboeren. Als de situatie niet verbeterd, kan dit gevolgen hebben voor toekomstige cacaovoorraden. In de afgelopen jaren is onze Engagement Manager met een aantal ondernemingen uit de cacao-industrie in dialoog gegaan over de problemen rondom kinderarbeid. Door middel van brieven, bijeenkomsten, conference calls en een gezamenlijke engagementaanpak zijn de problemen in de productieketen en slechte levensomstandigheden van boeren bespreekbaar gemaakt. De Engagement Manager werkt samen met het Interfaith Center on Corporate Sustainability (ICCS), één van de grootste Amerikaanse instellingen op het gebied van ESG-engagement. De cacaoondernemingen laten (onder andere) vooruitgang zien in deelname aan initiatieven die de cacao-industrie heeft ontwikkeld, zoals het Harkin-Engel Protocol, een ILO-IPEC partnership, certificeringsprogramma's, traceersystemen en verschillende programma's ter verbetering van de levensomstandigheden van cacaoboeren (zie bijlage). Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper Geactualiseerd: november

14 Hieronder staan enkele voorbeelden van opmerkelijke verbeteringen in de industrie over de afgelopen jaren: Een aantal ondernemingen heeft in samenwerking met overheidsvertegenwoordigers uit Ivoorkust en Ghana, de Amerikaanse senator Harkin en de Amerikaanse afgevaardigde Engel, een 'Framework of Action' opgezet. Dit is een vervolg van het Harkin-Engel Protocol en stelt als doel om kinderarbeid in 2020 met 70% te verminderen. De cacao-industrie ontwikkelt standaard indicatoren om de voortgang te meten inzake de bestrijding van kinderarbeid in de productieketen. De World Cocoa Foundation coördineert deze inspanningen. Zij is ook gestart met kinderarbeid monitoringsystemen (CLMS) om na te gaan of kinderarbeid daadwerkelijk afneemt. In het begin van 2012 heeft de Fair Labour Association (FLA) van verschillende ondernemingen in Ivoorkust de cacaoproductieketens onderzocht. Nadat bleek dat kinderarbeid nog steeds aanwezig was, heeft de FLA samen met de betrokken ondernemingen een uitgebreid actieplan opgesteld. Noemenswaardige acties zijn het uitbreiden van programma s ter verbetering van de levensomstandigheden van boeren, de ontwikkeling van KPI's die de voortgang laten zien van initiatieven die kinderarbeid bestrijden en de CLMS-pilot om na te gaan of kinderarbeid daadwerkelijk afneemt onder cacaoboeren in West-Afrika. Verschillende ondernemingen in de cacao-sector hebben KPIs opgesteld om de voortgang te meten van hun inspanningen om kinderarbeid uit te bannen. Ook groeit het aanbod van gecertificeerd cacaobonen. In mei 2014 hebben 12 ondernemingen in de cacao-sector zich gecommitteerd aan een nieuw grootschalig programma voor boeren: CocoaAction. In samenwerking met de overheid van Ivoorkust en Ghana en de World Cocoa Foundation streeft het programma ernaar om 300,000 boeren te bereiken voor Het programma richt zich op de verhoging van de productiviteit van de plantages en op ontwikkeling van de lokale gemeenschap. Er wordt gewerkt aan een nieuwe ISO/CEN standaard voor duurzame cacao productie. Deze is naar verwachting in enkele jaren klaar. De standaard richt zich op het creëren van goede werk- en leefomstandigheden voor cacao-gemeenschappen en gaat verder dan pure naleving van internationale wet en regelgeving. Er is meer samenwerking tussen cacao producenten dan voorheen. De ondernemingen delen best practices en uitdagingen en werken aan gezamenlijke projecten binnen de initiatieven van de International Cocoa Initiative (ICI), de Fair Labour Association (FLA) en CocoaAction. Ondanks de ondernomen stappen zijn de problemen met kinderarbeid in de cacao-industrie nog niet opgelost. Het toekomstige engagementproces zal zich richten zich op: Transparantie Langetermijndoelen rapporteren ter bestrijding van kinderexploitatie, gevaarlijke kinderarbeid, en kinderhandel; Rapporteren conform gebruikelijke KPI's in de industrie over vooruitgang in boerenprogramma's en andere initiatieven, zoals de aantallen inschrijvingen op scholen en de inkomensstijging van boeren. Beleidsontwikkeling Invoeren van strikter beleid tegen kinderarbeid, inclusief verwijzing naar ILO Conventie 182. Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper Geactualiseerd: november

15 Toetsing en verbetering huidige omstandigheden Verspreiden van verwachtingen over verantwoordelijkheid van ondernemingen verder in de productieketen; Blijven doorgaan met het invoeren en verbeteren van systemen voor het traceren en monitoren van cacaobonen; Programma s ontwikkelen rondom het verbeteren van arbeidsomstandigheden voor boeren (o.a. meer opbrengsten en inkomsten voor boeren, betere marktkennis en markttoegang) en die boeren opleiden over het vermijden van gevaarlijke kinderarbeid voor kinderen die meehelpen op de boerderij van het gezin; Scholing bevorderen voor kinderen in cacao-gemeenschappen die betrokken zijn bij kinderarbeid 1. Sectorinitiatieven Invoeren van CLMS verder ondersteunen om het aantal kinderen te registreren en vervolgens te verminderen; Verhogen van het percentage gecertificeerde cacaobonen dat wordt gekocht, bijvoorbeeld door aan te sluiten bij labels als Fair Trade, UTZ Certified, EU Organic en/of Rainforest Alliance; Ondersteunen van de Children s Rights and Business Principles die zijn gelanceerd door de UN Global Compact, UNICEF en Save the Children. 1 Onderwijs is belangrijk bij de verbetering van de omstandigheden in de cacao-industrie. Onderwijs is een speerpunt van ons engagement proces bij cacao-ondernemingen. In sommige programma's voor boeren zijn ook onderwerpen opgenomen als bouwen van scholen, aanstellen van meer docenten, leveren van materialen en onderdak voor docenten. Het meest op onderwijs gerichte programma is het WCF ECHOES-programma. Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper Geactualiseerd: november

16 Bijlage - Internationale initiatieven cacao-industrie 2001 Harkin-Engel Protocol Dit protocol, een publiek-private overeenkomst tussen overheidsvertegenwoordigers en acht grote chocoladeproducenten, bevat concrete initiatieven om kinderarbeid in de cacao-industrie te bestrijden. Eén van die initiatieven is het ontwikkelen van een standaard voor sectorbrede certificering voor kinderarbeidvrije cacao. In de opvolger van dit protocol ('Framework of Action') gaat de aandacht uit naar het met 70% terugbrengen van de ergste vormen van kinderarbeid. Hiertoe is een werkgroep opgericht; de Child Labour Cocoa Coordinating Group - CLCCG. ILO-IPEC Partnership Hierin wordt gewerkt aan het bestrijden van kinderarbeid in de cacao-industrie in West-Afrika. Het heeft drie doelen: 1) het verbeteren van kennis van overheden, sociale partners en cacaoboeren ter bestrijding van kinderarbeid; 2) het ondersteunen van ontwikkeling en uitbreiding van een monitoringsysteem voor kinderarbeid; 3) het verbeteren van de coördinatierol van nationale kinderarbeid comités. Children s Rights and Business Principles Deze beginselen zijn uitgevaardigd in 2012 door de UN Global Compact, UNICEF en Save the Children en vormen een belangrijke basis om kinderrechten te versterken. Hierin spelen ondernemingen, industriebrede samenwerkingsverbanden en investeerders allemaal een belangrijke rol. Met het uitvaardigen van de beginselen wordt de industrie er ook aan herinnerd vooruit te kijken naar langetermijndoelen in de bestrijding van kinderarbeid in de cacaoproductieketen. De Children s Rights and Business Principles laten buiten twijfel dat het werk van kinderen niet mag leiden tot exploitatie of gevaarlijke kinderarbeid. Bij de bestrijding is kinderhandel een buitengewoon belangrijk onderwerp. World Cocoa Foundation De World Cocoa Foundation (WCF) brengt donoren, leden van de industrie, regeringen van producerende landen, onderzoeksinstituten en NGO's samen om te komen tot een duurzame cacao-industrie. WCF voert programma's uit ten behoeve van boeren in regio's waar cacao wordt verbouwd in Afrika, Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika. De belangrijkste programma's zijn WCF African Cocoa Initiative, WCF Cocoa Livelihoods Program en WCF ECHOES. International Cocoa Initiative Het International Cocoa Initiative (ICI) is een samenwerking tussen het maatschappelijk middenveld, de vakbonden en de chocola-industrie en werkt aan het uitbannen van de ergste vormen van kinderarbeid en dwangarbeid uit de cacaoverbouw en chocolaproductie. ICI werkt samen met autoriteiten in cacaoproducerende landen, met nationale en internationale technische agentschappen en met gemeenschappen die cacao verbouwen en biedt duurzame oplossingen om de ergste vormen van kinderarbeid en dwangarbeid in de cacaoproductieketen te bestrijden. Relevante certificeringsprogramma's Fair Trade standaarden voor arbeidsrechten zijn opgenomen en naleving wordt jaarlijks gecontroleerd. Er wordt een minimum prijs en ook een toeslag betaald als de standaard marktprijzen een minimum niveau bereiken. UTZ Certified standaarden voor kinderarbeid en arbeidsrechten zijn opgenomen en naleving wordt jaarlijks gecontroleerd. Er is geen garantie voor minimum toeslagen. Rainforest Alliance standaarden voor kinderarbeid en arbeidsrechten zijn opgenomen en naleving wordt jaarlijks gecontroleerd. Er is geen garantie voor minimum toeslagen. Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper Geactualiseerd: november

17 Engagement factsheet Kinderarbeid cacao-industrie Archer Daniels Midland (ADM) u 1a. ADM Onderneming Het Amerikaanse bedrijf ADM verwerkt landbouwproducten en heeft werknemers. Issue ADM is in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Al meer dan tien jaar wordt de cacao-industrie beschuldigd van wijdverbreide inzet van kinderarbeid in het productieproces. Volgens de Tropical Commodity Coalition, een samenwerkingsverband van Nederlandse NGO s voor tropische producten, komt 70 procent van de wereldwijde productie van cacaobonen uit Ivoorkust, Ghana, Nigeria en Kameroen. Cacaobonen worden meestal verbouwd door kleine boeren om vervolgens in een ingewikkelde productieketen terecht te komen. De meeste grote ondernemingen stellen dat het hierdoor moeilijk is om de productieketen goed onder controle te houden. Het Amerikaanse ministerie van Arbeid beveelt aan om cacao uit die landen op een lijst te plaatsen van goederen waarvan men denkt dat ze zijn geproduceerd met dwang- en/of kinderarbeid. ADM haalt zijn bonen uit verschillende West-Afrikaanse landen. ENGAGEMENT ADM heeft een aantal stappen ondernomen om kinderarbeid in haar keten te verminderen. KCM blijft met de onderneming in gesprek om het belang van het verbeteren van arbeidsomstandigheden in de cacao-industrie te onderstrepen. Met een thematische aanpak vergroot KCM de druk op de hele sector om maatregelen te nemen tegen kinderarbeid. Het probleem met kinderarbeid is wijd verbreid en betreft de hele cacao-industrie. Onze Engagement Manager heeft een aantal van de grootste cacaoverwerkers en chocolaproducenten opgenomen in zijn analyse en engagement. Sinds 2011 is onze Engagement Manager in dialoog met ADM over kinderarbeid. ADM heeft de volgende stappen ondernomen om betrokkenheid hierbij te verminderen: - De onderneming heeft programma's ontwikkeld voor boeren in de keten ter verbetering van productie en productiviteit met als doel de opbrengsten van de boer te vergroten. Er wordt verwacht dat hierdoor de behoefte aan kinderarbeid vermindert; - ADM doet mee aan initiatieven om kinderarbeid in de cacao-industrie in West-Afrika te bestrijden, zoals het ILO/IPEC-partnership en het Harkin-Engel protocol (zie thematische paper); - ADM promoot certificering al in zijn boerenprogramma's. Op dit moment bereikt ADM ongeveer boeren in Ivoorkust, die allemaal zijn gecertificeerd door Fair Trade, Rainforest Alliance of UTZ Certified; - ADM onderzoekt de introductie van traceringssystemen met behulp van GPS-informatie; - Naar aanleiding van engagement gesprekken met investeerders (inclusief KCM) heeft ADM - tijdens de aandeelhoudersvergadering op 1 mei 2014 een mensenrechtenverklaring uitgebracht. - Deze verklaring omvat een expliciet verbod op kinderarbeid voor alle toeleveranciers van ADM. - In mei 2014 hebben 12 ondernemingen, waaronder ADM, zich gecommitteerd aan een nieuw grootschalig programma voor boeren: CocoaAction. In samenwerking met de overheid van Ivoorkust en Ghana en de World Cocoa Foundation streeft het programma ernaar om 300,000 boeren te bereiken voor Het programma richt zich op de verhoging van de productiviteit van de plantages en op ontwikkeling van de lokale gemeenschap. Beginsel 5 UN Global Compact. ADM loopt als verwerkend bedrijf structureel aan tegen problemen met kinderarbeid in de cacao-industrie. ADM koopt niet rechtstreeks van de cacaoboerderijen; normaal gesproken gaan de bonen via een paar tussenschakels naar productiebedrijven en daarom is de betrokkenheid van ADM bij kinderarbeid indirect. Betrokkenheid bij kinderarbeid kan materiële risico s opleveren. Het is slecht voor de reputatie van ADM als de link met kinderarbeid in haar keten blijft bestaan. Op de lange termijn kan dit ten koste gaan van de financiële resultaten van de onderneming. Een ander belangrijk risico wordt gevormd door de slechte levensomstandigheden van cacaoboeren. Als deze situatie niet wordt verbeterd, kan dit gevolgen hebben voor toekomstige cacaovoorraden. Over het algemeen richt de engagement van KCM zich op verbetering op verschillende terreinen: transparantie, beleidsontwikkeling, toetsing en verbetering van huidige omstandigheden, en deelname aan sectorinitiatieven. De engagement met ADM richt zich op: Transparantie ADM is gevraagd om transparanter te worden over zijn beleid en aanpak in de bestrijding van kinderarbeid. Het bedrijf moet informatie verstrekken over lange en middellangetermijndoelstellingen en hierover rapporteren conform de indicatoren die zijn ontwikkeld binnen de cacao-industrie. Beleidsontwikkeling ADM is gevraagd beleid inzake kinderarbeid te ontwikkelen met verwijzing naar ILO Conventie 182. Toetsing en verbetering van huidige omstandigheden ADM is gevraagd traceringssystemen te ontwikkelen en in te voeren en programma s voor boeren uit te breiden ter verbetering van hun levensomstandigheden en de toegang tot scholen voor kinderen in cacaogemeenschappen. ADM wordt ook gevraagd om zijn leveranciersgedragscode (die op dit moment wordt opgesteld) te verspreiden onder indirecte ketenpartners. Sectorinitiatieven ADM is gevraagd verder te gaan met het invoeren van monitoringsystemen voor kinderarbeid om het aantal kinderen dat betrokken is bij gevaarlijke kinderarbeid te identificeren. Ook is ADM gestimuleerd om het percentage van gekochte gecertificeerde cacaobonen te vergroten (Fair Trade, UTZ Certified en/of Rainforest Alliance) en de Children s Rights and Business Principles te ondersteunen. Engagement factsheet Archer Daniels Midland Geactualiseerd: november

18 Engagement factsheet Kinderarbeid cacao-industrie Barry Callebaut Onderneming Barry Callebaut is een Zwitserse cacao- en chocolaproducent. Issue u 1b. Barry Callebaut Barry Callebaut is in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Al meer dan tien jaar wordt de cacao-industrie beschuldigd van wijdverbreide inzet van kinderarbeid. Volgens de Tropical Commodity Coalition, een samenwerkingsverband van Nederlandse NGO's voor tropische producten, komt 70 procent van de wereldwijde productie van cacaobonen uit Ivoorkust, Ghana, Nigeria en Kameroen. Cacaobonen worden meestal verbouwd door kleine boeren om vervolgens in een ingewikkelde productieketen terecht te komen. De meeste grote ondernemingen stellen dat het hierdoor moeilijk is om de productieketen goed onder controle te houden. Het Amerikaanse ministerie van Arbeid beveelt aan om cacao uit die landen op een lijst te plaatsen van goederen waarvan men denkt dat ze zijn geproduceerd met dwang- en/of kinderarbeid. Barry Callebaut haalt zijn bonen uit verschillende West-Afrikaanse landen zoals Ivoorkust, Ghana en Kameroen. Beginsel 5 UN Global Compact. Als chocolaproducent ziet Barry Callebaut de problemen van kinderarbeid onder ogen. De problemen in deze branche zijn structureel en aanhoudend. Barry Callebaut koopt niet rechtstreeks van de cacaoboerderijen; normaal gesproken gaan de bonen via een paar tussenschakels naar productiebedrijven en daarom is de betrokkenheid indirect. Betrokkenheid bij kinderarbeid kan materiële risico's opleveren. Het is slecht voor de reputatie van Barry Callebaut als de link met kinderarbeid in haar keten blijft bestaan. Op de lange termijn kan dit ten koste gaan van de financiële resultaten van de onderneming. Een ander belangrijk risico wordt gevormd door de slechte levensomstandigheden van cacaoboeren. Als deze situatie niet wordt verbeterd, kan dit gevolgen hebben voor toekomstige cacaovoorraden. Fondsmanager Kempen Euro Credit Fund ENGAGEMENT Barry Callebaut heeft een aantal stappen ondernomen om kinderarbeid in haar keten te verminderen. KCM blijft met de onderneming in gesprek om het belang van het verbeteren van arbeidsomstandigheden in de cacao-industrie te onderstrepen. Met een thematische aanpak vergroot KCM de druk op de hele sector om maatregelen te nemen tegen kinderarbeid. Het probleem met kinderarbeid is wijdverbreid en betreft de hele cacao-industrie. Onze Engagement Manager heeft een aantal van de grootste cacaoverwerkers en chocolaproducenten opgenomen in zijn analyse en engagement. Sinds 2010 is onze Engagement Manager in dialoog met Barry Callebaut. Er zijn stappen ondernomen om betrokkenheid bij kinderarbeid te verminderen: - Met het Quality Partner Program (QPP) bereikt de onderneming boeren in Ivoorkust en Kameroen en worden productie en daarmee middelen van bestaan voor boeren verbeterd; - In maart 2012 is Barry Callebaut gestart met een wereldwijd initiatief, genoemd 'Cocoa Horizons', waarin 10 jaar lang CHF 40 miljoen wordt geïnvesteerd om opbrengsten, kwaliteit en levensomstandigheden te verbeteren in grote cacaoproducerende landen. Het programma is in 2013 uitgebreid met mobiele eenheden om cacaogemeenschappen te bezoeken in Ivoorkust voor trainingssessies over o.a. goede landbouwpraktijken, gezondheidsdiensten, en alfabetisering; - Barry Callebaut doet mee aan initiatieven om kinderarbeid in de cacao-industrie in West-Afrika te bestrijden, zoals het ILO/IPEC-partnership en het Harkin-Engel protocol (zie thematisch paper); - De onderneming heeft een gedragscode voor alle toeleveranciers opgesteld; - Een aantal producten is gecertificeerd met labels van Fair Trade, UTZ Certified, EU Organic en Rainforest Alliance. De onderneming is ook een eigen verificatie system aan het ontwikkelen voor boeren die meedoen aan Cocoa Horizon, gebaseerd op specifieke duurzaamheidsprincipes. - Begin 2014 heeft Barry Callebaut de onderneming Biolands overgenomen. Biolands werkt voor 100% met duurzame cacao. - In mei 2014 hebben 12 ondernemingen, waaronder Barry Callebaut, zich gecommitteerd aan een nieuw grootschalig programma voor boeren: CocoaAction. In samenwerking met de overheid van Ivoorkust en Ghana en de World Cocoa Foundation streeft het programma ernaar om 300,000 boeren te bereiken voor Het programma richt zich op de verhoging van de productiviteit van de plantages en op ontwikkeling van de lokale gemeenschap Over het algemeen richt de engagement van KCM zich op verbetering van: transparantie, beleidsontwikkeling, toetsing en verbetering van huidige omstandigheden, en deelname aan sectorinitiatieven. De engagement met Barry Callebaut richt zich op de volgende doelen: Transparantie Barry Callebaut is gevraagd om transparanter te worden over de bestrijding van kinderarbeid. Het bedrijf moet informatie verstrekken over doelstellingen en hierover rapporteren. Beleidsontwikkeling Barry Callebaut is gevraagd beleid te ontwikkelen met verwijzing naar ILO Conventie 182. Toetsing en verbetering van huidige omstandigheden Barry Callebaut is gevraagd zijn nieuwe leveranciersgedragscode te verspreiden onder indirecte ketenpartners, traceringssystemen te blijven ontwikkelen en in te voeren en programma s voor boeren (zoals Cocoa Horizon) uit te breiden ter verbetering van hun levensomstandigheden. Sectorinitiatieven Barry Callebaut is gevraagd verder te gaan met het invoeren van monitoringsystemen voor kinderarbeid om het aantal kinderen dat betrokken is bij gevaarlijke kinderarbeid te identificeren. Ook is Barry Callebaut gestimuleerd om het percentage van gekochte gecertificeerde cacaobonen te vergroten (Fair Trade, UTZ Certified en/of Rainforest Alliance) en de Children s Rights and Business Principles te ondersteunen. Engagement factsheet Barry Callebaut Geactualiseerd: november

19 Engagement factsheet Kinderarbeid cacao-industrie Nestlé Onderneming Het Zwitserse Nestlé is actief in de voedingsmiddelen- en drankenindustrie. u 1c. Nestlé Issue Nestlé is in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Al meer dan tien jaar wordt de cacao-industrie beschuldigd van wijdverbreide inzet van kinderarbeid in het productieproces. Volgens de Tropical Commodity Coalition, een samenwerkingsverband van Nederlandse NGO s voor tropische producten, komt 70 procent van de wereldwijde productie van cacaobonen uit Ivoorkust, Ghana, Nigeria en Kameroen. Cacaobonen worden meestal verbouwd door kleine boeren om vervolgens in een ingewikkelde productieketen terecht te komen. De meeste grote spelers stellen dat het hierdoor moeilijk is om de productieketen goed onder controle te houden. Het Amerikaanse ministerie van Arbeid beveelt aan om cacao uit die landen op een lijst te plaatsen van goederen waarvan men denkt dat ze zijn geproduceerd met dwang- en/of kinderarbeid. Nestlé haalt zijn bonen uit verschillende West-Afrikaanse landen, zoals Ivoorkust en Ghana Beginsel 5 UN Global Compact. Nestlé wordt structureel in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Nestlé koopt niet rechtstreeks van de cacao-boerderijen; normaal gesproken gaan de bonen via een paar tussenschakels naar productiebedrijven, die op hun beurt weer halffabricaten verkopen aan chocolaproducenten en consumentenmerken. Betrokkenheid bij kinderarbeid kan materiële risico s opleveren. Het is slecht voor de reputatie van Nestlé als de link met kinderarbeid in haar keten blijft bestaan. Op de lange termijn kan dit ten koste gaan van de financiële resultaten van de onderneming. Een ander belangrijk risico wordt gevormd door de slechte levensomstandigheden van cacaoboeren. Als deze situatie niet wordt verbeterd, kan dit gevolgen hebben voor toekomstige cacaovoorraden. Fondsmanagers BGF European Fund, Kempen Dividend Strategies, VLB Advisory List. ENGAGEMENT Nestlé heeft een aantal stappen ondernomen om kinderarbeid in haar keten te verminderen. KCM blijft met de onderneming in gesprek om het belang van het verbeteren van arbeidsomstandigheden in de cacao-industrie te onderstrepen. Met een thematische aanpak vergroot KCM de druk op de hele sector om maatregelen te nemen tegen kinderarbeid. Het probleem met kinderarbeid is wijdverbreid en betreft de hele cacao-industrie. Onze Engagement Manager heeft een aantal van de grootste cacaoverwerkers en chocolaproducenten opgenomen in zijn analyse en engagement. Sinds 2009 is onze Engagement Manager in dialoog met Nestlé, dat stappen heeft ondernomen om betrokkenheid bij kinderarbeid te verminderen: - In 2009 is het Nestlé Cocoa Plan opgezet, gericht op het verbeteren van de productiviteit en de middelen van bestaan voor cacao boeren. Hiermee is het gelukt om in 2012 van 12% van de cacaobonen de oorsprong te herleiden. Nestlé heeft boeren bereikt en streeft naar een bereik van nog boeren in de komende vijf jaar. Het merendeel van de deelnemende boeren in het Nestlé Cocoa Plan hebben een certificaat van Fair Trade en UTZ Certified. - Er is een gedragscode voor directe leveranciers en er worden ook richtlijnen geïntroduceerd voor leveranciers van high risk commodities (grondstoffen met een verhoogd risico), zoals cacao. De cacaorichtlijn is in december 2012 geïntroduceerd en streeft er naar dat alle leveranciers de UTZ Good Inside Code of Conduct for Cocoa of gelijkwaardige standaarden volgen. - Nestlé doet mee aan initiatieven om kinderarbeid in de cacao-industrie in West-Afrika te bestrijden, zoals het ILO/IPEC-partnership en het Harkin-Engel protocol (zie thematische paper); - Nestlé werkt samen met de Fair Labour Association om arbeidsomstandigheden in de productieketen te verbeteren. In 2012 hebben onafhankelijke deskundigen in Ivoorkust de productieketen van Nestlé onderzocht en aangetoond dat kinderarbeid bij cacaoboeren in Ivoorkust nog steeds bestaat. In reactie hierop heeft Nestlé een actieplan opgesteld. De onderneming wil het Nestlé Cocoa Plan uitbreiden, de vooruitgang van bovengenoemde initiatieven meten door KPI s te ontwikkelen en monitoringsystemen invoeren voor kinderarbeid. - In mei 2014 hebben 12 ondernemingen, waaronder Nestlé, zich gecommitteerd aan een nieuw grootschalig programma voor boeren: CocoaAction. In samenwerking met de overheid van Ivoorkust en Ghana en de World Cocoa Foundation streeft het programma ernaar om 300,000 boeren te bereiken voor Het programma richt zich op de verhoging van de productiviteit van de plantages en op ontwikkeling van de lokale gemeenschap. Over het algemeen richt de engagement van KCM zich op verbetering van: transparantie, beleidsontwikkeling, toetsing en verbetering van huidige omstandigheden en deelname aan sectorinitiatieven. De engagement met Nestlé richt zich op de volgende doelen: Transparantie Nestlé is gevraagd om transparanter te worden over zijn beleid en aanpak in de bestrijding van kinderarbeid. Het bedrijf moet informatie verstrekken over lange en middellangetermijndoelstellingen. Beleidsontwikkeling Nestlé is gevraagd beleid inzake kinderarbeid te ontwikkelen met verwijzing naar ILO Conventie 182. Toetsing en verbetering van huidige omstandigheden Nestlé is gevraagd de leveranciersrichtlijnen voor cacao verder te verspreiden onder indirecte ketenpartners, traceringssystemen te verbeteren, en programma s voor cacaoboeren uit te breiden. Sectorinitiatieven Nestlé is gevraagd verder te gaan met het invoeren van monitoringsystemen voor kinderarbeid om het aantal kinderen dat betrokken is bij gevaarlijke kinderarbeid te identificeren. Ook is Nestlé gestimuleerd om het percentage van gekochte gecertificeerde cacaobonen te vergroten (Fair Trade, UTZ Certified en/of Rainforest Alliance) en de Children s Rights and Business Principles te ondersteunen. Engagement factsheet Nestlé Geactualiseerd: november

20 Engagement factsheet Kinderarbeid cacao-industrie Lindt & Sprüngli Onderneming De Zwitserse onderneming Lindt & Sprüngli produceert en verkoopt chocolaproducten. Issue u 1d. Lindt & Sprüngli Lindt & Sprüngli is in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Al meer dan tien jaar wordt de cacao-industrie beschuldigd van wijdverbreide inzet van kinderarbeid in het productieproces. Volgens de Tropical Commodity Coalition, een samenwerkingsverband van Nederlandse NGO s voor tropische producten, komt 70 procent van de wereldwijde productie van cacaobonen uit Ivoorkust, Ghana, Nigeria en Kameroen. Cacaobonen worden meestal verbouwd door kleine boeren om vervolgens in een ingewikkelde productieketen terecht te komen. De meeste grote ondernemingen stellen dat het hierdoor moeilijk is om de productieketen goed onder controle te houden. Het Amerikaanse ministerie van Arbeid beveelt aan om cacao uit die landen op een lijst te plaatsen van goederen waarvan men denkt dat ze zijn geproduceerd met dwang- en/of kinderarbeid. Lindt & Sprüngli haalt zijn bonen uit verschillende West- Afrikaanse landen, zoals Ivoorkust en Ghana Beginsel 5 UN Global Compact. Als consumentenmerk is Lindt & Sprüngli in verband gebracht met kinderarbeid in de cacao-industrie. Lindt & Sprüngli koopt niet rechtstreeks van de cacaoboerderijen; de bonen gaan langs een aantal tussenschakels voordat ze naar een productiebedrijf worden gebracht, die op hun beurt weer halffabricaten verkopen aan chocoladeproducenten en consumentenmerken. Betrokkenheid bij kinderarbeid kan materiële risico's opleveren. Het is slecht voor de reputatie van Lindt & Sprüngli als de link met kinderarbeid blijft bestaan. Op de lange termijn kan dit ten koste gaan van de financiële resultaten van de onderneming. Een ander belangrijk risico wordt gevormd door de slechte levens-omstandigheden van cacaoboeren. Als deze situatie niet wordt verbeterd, kan dit gevolgen hebben voor toekomstige cacaovoorraden. ENGAGEMENT Lindt & Sprüngli heeft een aantal stappen ondernomen om kinderarbeid in haar keten te verminderen. KCM blijft met de onderneming in gesprek om het belang van het verbeteren van arbeidsomstandigheden in de cacao-industrie te onderstrepen. Met een thematische aanpak vergroot KCM de druk op de hele sector om maatregelen te nemen tegen kinderarbeid. Het probleem met kinderarbeid is wijdverbreid en betreft de hele cacao-industrie. In de analyse en engagement van onze Engagement Manager is een aantal van de grootste cacaoverwerkers en chocola-producenten opgenomen. Sinds 2011 is onze Engagement Manager in dialoog met Lindt & Sprüngli over kinderarbeid. Lindt & Sprüngli heeft de volgende stappen ondernomen om betrokkenheid bij kinderarbeid te verminderen: - De onderneming kan 100% van zijn cacaobonen ( ton) uit Ghana herleiden tot het dorp waar ze zijn geoogst, een deel ervan zelfs tot de individuele boer. In 2012 betrof het van de ongeveer boeren. - Lindt & Sprüngli werkt ook aan een controlesysteem waarmee kinderarbeid kan worden opgespoord in de hele cacaoproductieketen. Het doel is dat dit verificatiesysteem in Ghana volledig geïmplementeerd is in 2016 en voor de gehele keten van de onderneming in Een onafhankelijke auditor voert de jaarlijkse inspectie uit. De geregistreerde boerderijen worden jaarlijks gemonitord. De boeren krijgen les in goede landbouwpraktijken en het verhogen van opbrengsten; - Lindt & Sprüngli heeft een gedragscode voor leveranciers opgesteld; - Lindt & Sprüngli is in 2013 gestart met de Lindt & Sprüngli Cocoa Foundation. Er zijn projecten geïdentificeerd die deze foundation gaat financieren en de eerste projecten hebben ondertussen financiering ontvangen; - De producten van het bedrijf hebben geen certificaat. Lindt & Sprüngli kiest voor zijn eigen controlesysteem in plaats van te moeten vertrouwen op externe certificeringsorganisaties; - Lindt & Sprüngli doet mee aan initiatieven die ontwikkeld zijn door de cacao-industrie, zoals de World Cocoa Foundation (WCF) (zie thematische paper). Over het algemeen richt de engagement van KCM zich op verbetering op verschillende terreinen: transparantie, beleidsontwikkeling, toetsing en verbetering van huidige omstandigheden, en het naleven van sectorinitiatieven. De engagement met Lindt & Sprüngli richt zich op de volgende doelen: Transparantie Lindt & Sprüngli heeft informatie geleverd over de lange- en middellangetermijndoelstellingen in de bestrijding van uitbuiting of gevaarlijke kinderarbeid. De onderneming is ook gevraagd om conform gebruikelijke KPI's in de industrie boerenprogramma's en andere initiatieven te organiseren en over de vooruitgang daarvan te rapporteren. Beleidsontwikkeling Lindt & Sprüngli is gevraagd beleid inzake kinderarbeid te ontwikkelen met verwijzing naar ILO Conventie 182. Toetsing en verbetering van huidige omstandigheden Lindt & Sprüngli is gevraagd de gedragscode voor cacaoleveranciers verder te verspreiden dan alleen onder de directe leveranciers en de programma s voor boeren uit te breiden. Lindt & Sprüngli is ook gevraagd om conform planning verder te gaan met de traceringssystemen. Sectorinitiatieven Lindt & Sprüngli is gevraagd om invoering van monitoringsystemen voor kinderarbeid te ondersteunen om het aantal kinderen, betrokken bij gevaarlijke kinderarbeid, te identificeren en om de Children s Rights and Business Principles te ondersteunen. Engagement factsheet Lindt & Sprüngli Geactualiseerd: november

Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper

Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper 25 Kinderarbeid cacao-industrie Thematisch engagement paper Engagement Factsheet: The Southern Company 26 Een belangrijke doelstelling van KCM luidt om beleggers bewuster te maken van de materiële impact

Nadere informatie

ESG Rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf

ESG Rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf ESG Rapportage Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf Mei 2014 2 Management samenvatting Dit ESG rapport is opgesteld voor Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf

Nadere informatie

ESG-rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf

ESG-rapportage. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het. Levensmiddelenbedrijf ESG-rapportage Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf November 2013 2 Managementsamenvatting Dit rapport bevat een overzicht van de engagementactiviteiten die Kempen Capital

Nadere informatie

Engagement Rapport. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf (BPFL) Samenvatting

Engagement Rapport. Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf (BPFL) Samenvatting Engagement Rapport Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor het Levensmiddelenbedrijf (BPFL) Samenvatting Mei 2015 2 Voortgang engagement mei 2015 Dit rapport bevat een overzicht van de engagementactiviteiten

Nadere informatie

Engagement. Van Lanschot Bankiers

Engagement. Van Lanschot Bankiers Engagement Van Lanschot Bankiers Amsterdam, december 2015 Inhoudsopgave 1 Voortgang engagement 3 2 Engagement met fondsmanagers 4 3 Samenvatting engagementgesprekken 5 4 Thematische engagement 6 Engagement

Nadere informatie

DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten

DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten Amsterdam, september 2017 DoubleDividend Management B.V. Herengracht

Nadere informatie

DoubleDividend Management B.V.

DoubleDividend Management B.V. DoubleDividend Management B.V. Onze visie op het uitsluiten van ondernemingen vanwege betrokkenheid bij controversiële activiteiten Amsterdam, oktober 2016 DoubleDividend Management B.V. Herengracht 320

Nadere informatie

Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015

Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015 Maatschappelijk verantwoord beleggen Stichting bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandelindustrie september 2015 Beleid ten aanzien van Maatschappelijk verantwoord beleggen Inleiding BPF Houthandel draagt

Nadere informatie

Jaarverslag verantwoord beleggen 2015

Jaarverslag verantwoord beleggen 2015 Jaarverslag verantwoord beleggen 2015 Ook in 2015 heeft Pensioenfonds Vervoer in het beleggingsbeleid en de uitvoering ervan weer een impuls kunnen geven aan maatschappelijke verantwoord beleggen. Nadat

Nadere informatie

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT 14 SEPTEMBER 2017 Inhoudsopgave Wat verandert er?... 3 Duurzaam beleggen... 4 Engagement... 4 Uitsluiting... 4 Duurzame indexen... 4 Hoeveel

Nadere informatie

Voorwoord. Patrick Mol Managing partner

Voorwoord. Patrick Mol Managing partner Voorwoord In 2011 ondertekende Wealth Management Partners (WMP) zowel de United Nations Principles for Responsible Investments (UNPRI) als de UN Global Compact (UNGC). Dit was voor ons de stimulans om

Nadere informatie

Internationale verdragen: overig. + ILO-declaraties en principes. + OESO-richtlijnen. + Parijs-akkoord

Internationale verdragen: overig. + ILO-declaraties en principes. + OESO-richtlijnen. + Parijs-akkoord + Internationale verdragen: overig + Internationale verdragen: overig + ILO-declaraties en principes + OESO-richtlijnen + Parijs-akkoord + Sustainable Development Goals (SDG s) + UN Global Compact 02.01

Nadere informatie

De leden van de beleggingscommissie. 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

De leden van de beleggingscommissie. 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen NOTITIE Van Aan CC Datum Betreft Sjoerd Hoogterp De leden van de beleggingscommissie 10 januari 2011 Beleid Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Inleiding Het pensioenfonds Werk en (re)integratie (PWRI)

Nadere informatie

Internationaal Palmolie-inkoopbeleid

Internationaal Palmolie-inkoopbeleid Internationaal Palmolie-inkoopbeleid Stand: september 2015 Onze visie Eenvoud, verantwoord, betrouwbaar: al meer dan 100 jaar ligt koopmanschap ten grondslag aan het succes van ALDI NORD (hierna: ALDI).

Nadere informatie

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2017

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2017 Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten JAARVERSLAG VERANTWOORD BELEGGEN 2017 2 \ Inhoudsopgave Introductie MVB beleid Screening van de beleggingen Ontwikkelingen in groene obligaties 3 \ Introductie

Nadere informatie

Datum 3 november 2016 Betreft Beantwoording vragen van het lid Voordewind over misstanden op Indiase theeplantages.

Datum 3 november 2016 Betreft Beantwoording vragen van het lid Voordewind over misstanden op Indiase theeplantages. Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer Der Staten Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 3 november 2016 Betreft Beantwoording

Nadere informatie

FONDS SLUYTERMAN VAN LOO. Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid

FONDS SLUYTERMAN VAN LOO. Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid FONDS SLUYTERMAN VAN LOO September 2015 Verantwoord Beleggingsbeleid Formulering van een verantwoord beleggingsbeleid FONDS SLUYTERMAN VAN LOO V E R A N T W O O R D B E L E G G I N G S B E L E I D INHOUDSOPGAVE

Nadere informatie

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur Voorwoord Na onze initiële registratie en de ondertekening van de UN Global Compact (UNGC) in 2011, doet het mij een genoegen de onderschrijving van Wealth Management Partners (WMP) aan de tien principes

Nadere informatie

Beleid Duurzaam Beleggen Bpf Bakkers

Beleid Duurzaam Beleggen Bpf Bakkers 7 juli 2017 Inhoud 1. Inleiding... 3 2. Visie op duurzaam beleggen...... 4 3. Beleid... 5 3.1 Reikwijdte beleid 5 3.2 Uitsluitingenbeleid 5 3.3 Stembeleid 7 3.4 Selectie externe vermogensbeheerders 8 3.5

Nadere informatie

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT

MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT MEESMAN AANDELENFONDSEN WORDEN DUURZAAM EN BELASTINGEFFICIËNT 28 SEPTEMBER 2017 Inhoudsopgave Wat verandert er?... 3 Duurzaam beleggen... 4 Duurzame indexen... 4 Hoeveel bedrijven worden uitgesloten?...

Nadere informatie

Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten

Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten Verantwoord beleggen beleid Stichting Pensioenfonds voor Fysiotherapeuten Inleiding Fysiotherapeuten heeft als eerste doelstelling zorg te dragen voor een goed en betaalbaar pensioen. Binnen deze fiduciaire

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de Houthandel en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB-beleid) van Stichting Bedrijfstakpensioenfonds

Nadere informatie

Datum 3 maart 2014 Betreft Beantwoording vragen van het lid Voordewind over het rapport Working on the Right Shoes

Datum 3 maart 2014 Betreft Beantwoording vragen van het lid Voordewind over het rapport Working on the Right Shoes Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Directie Internationale Marktordening en Handelspolitiek Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl

Nadere informatie

1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk

1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk 1. Verantwoord beleggen bij Wealth Management Partners: van principes tot praktijk 1.1 Principes Bij de beleggingskeuzes die Wealth Management Partners (WMP) maakt richt zij zich primair op het realiseren

Nadere informatie

VGZ verantwoord beleggingsbeleid in vergelijking met Code Duurzaam Beleggen VVV. geen. geen

VGZ verantwoord beleggingsbeleid in vergelijking met Code Duurzaam Beleggen VVV. geen. geen VGZ verantwoord beleggingsbeleid in vergelijking met Code Duurzaam Beleggen VVV Code Duurzaam Beleggen VvV onderdeel inhoud verschil artikel 1 De Code Duurzaam Beleggen opgesteld door het Verbond van Verzekeraars

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid

Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid Maatschappelijk Verantwoord beleggen Beleid 8 januari 205 Inleiding In de Investment Policy Statement heeft SPT de volgende beleggingsovertuiging geformuleerd: Een pensioenfonds is een institutionele,

Nadere informatie

MAKE CHOCOLATE FAIR! WE VERZAMELDEN 122 826 HANDTEKENINGEN!

MAKE CHOCOLATE FAIR! WE VERZAMELDEN 122 826 HANDTEKENINGEN! MAKE CHOCOLATE FAIR! WE VERZAMELDEN 122 826 HANDTEKENINGEN! Op meer dan 400 evenementen in Europa werden 122 826 handtekeningen verzameld door een aantal Europese voedingsvakbonden en NGO s voor duurzame

Nadere informatie

Duurzaamheidsverklaring

Duurzaamheidsverklaring DUURZAAMHEIDSVERKLARING Ondergetekende: [Naam Leverancier en rechtsvorm [ ], statutair gevestigd te [plaats], aan de [straat, nummer en postcode] (KvK ), hierna te noemen Leverancier, hierbij rechtsgeldig

Nadere informatie

Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds

Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds Verantwoord beleggen bij ABN AMRO Pensioenfonds Versie 2016 Inhoud 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Reikwijdte van de strategieën 4. Uitsluitingsbeleid 5. Integrale waardenanalyse 6. Stembeleid 1. Inleiding

Nadere informatie

Waarom engagement belangrijk is

Waarom engagement belangrijk is 1/7 Petercam Institutional Asset Management vindt drie zaken belangrijk wanneer het aankomt op Verantwoord Beleggen: 1. Belangrijke vragen stellen bij de gevolgen van onze activiteiten; 2. Een aandeelhouder

Nadere informatie

Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid

Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid Stichting Bedrijfstakpensioenfonds voor de handel in Bouwmaterialen (Bpf HiBiN) ESG Beleid 1 Versie Datum Door Status Omschrijving wijziging incl. aanleiding 1.0 17-01-2018 BVC Voorlopig 2 Inhoudsopgave

Nadere informatie

RSM - General Counsel - mensenrechtenbeleid SURVEY

RSM - General Counsel - mensenrechtenbeleid SURVEY RSM - General Counsel - mensenrech Projects Contacts Library Help Survey Distributions Data & Analysis Reports RSM - General Counsel - mensenrechtenbeleid - 2017 SURVEY ENQÛETE - De rol van de GC in het

Nadere informatie

Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland

Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland Betrokkenheidsbeleid Aegon Nederland 1. Reikwijdte Dit betrokkenheidsbeleid is van toepassing op Aegon Nederland N.V., Aegon Schadeverzekering N.V., Aegon Levensverzekering

Nadere informatie

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten

Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten 9-1-2018 Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten ESG-beleid Over dit document Dit document beschrijft het ESG-beleid (Environmental, Social en Governance) van Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten

Nadere informatie

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen

11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen 11. Bijlage 2: Beleidsdocument Verantwoord Beleggen INLEIDING Wereldwijd wordt meer en meer de gedachte omarmd dat bij beleggen in ondernemingen rekening gehouden moet worden met de gevolgen van het handelen

Nadere informatie

Beleid Duurzaam Beleggen. Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd

Beleid Duurzaam Beleggen. Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd Beleid Duurzaam Beleggen Stichting Pensioenfonds Delta Lloyd 28 maart 2018 1. Inleiding Dit document beschrijft het beleid van Delta Lloyd Pensioenfonds op het gebied van duurzaam beleggen. Het fonds heeft

Nadere informatie

Hoe een coalitiecampagne uitwerken om kinderarbeidvrije cacao te bevorderen?

Hoe een coalitiecampagne uitwerken om kinderarbeidvrije cacao te bevorderen? Hoe een coalitiecampagne uitwerken om kinderarbeidvrije cacao te bevorderen? Oxfam Wereldwinkels en Fairtrade Campagne Kindslavernij lust ik niet! Doelgroepen Partners: hoe elkaar versterken? En nu? Oxfam

Nadere informatie

Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324

Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324 Code maatschappelijk verantwoord beleggen 1 januari 2010 PF-B-2009 / 324 Inhoudsopgave 1. Inleiding... 3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen... 3 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid...

Nadere informatie

Eerste halfjaarverslag 2018 Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

Eerste halfjaarverslag 2018 Maatschappelijk Verantwoord Beleggen eerste halfjaarverslag 2018 maatschappelijk verantwoord beleggen 1 INLEIDING vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid op gebied

Nadere informatie

Jaarverslag 2017 van Pensioenfonds Vervoer Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Jaarverslag Maatschappelijk verantwoord beleggen

Jaarverslag 2017 van Pensioenfonds Vervoer Maatschappelijk Verantwoord Beleggen. Jaarverslag Maatschappelijk verantwoord beleggen Jaarverslag 2017 Maatschappelijk verantwoord beleggen 1 INLEIDING Pensioenfonds Vervoer vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid SPMS en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB-beleid) van Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten (SPMS) uiteengezet. Dit

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

10 oktober 2014. Beleid Verantwoord Beleggen

10 oktober 2014. Beleid Verantwoord Beleggen 10 oktober 2014 Beleid Verantwoord Beleggen Beleid Verantwoord Beleggen SPW Verantwoord beleggen is voor SPW een belangrijk onderdeel van de beleggingsfilosofie en een integraal onderdeel van de beleggingsbeginselen.

Nadere informatie

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE

2513AA22XA. De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE > Retouradres Postbus 90801 2509 LV Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 1 A 2513 AA S GRAVENHAGE 2513AA22XA Postbus 90801 2509 LV Den Haag Parnassusplein 5 T 070 333

Nadere informatie

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds

Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds Het Verantwoord Beleggingsbeleid van Ahold Pensioenfonds INTRODUCTIE Ahold Pensioenfonds (APF) belegt op lange termijn en wereldwijd. Als belegger heeft APF de taak om het beste resultaat te behalen in

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Onze Referentie Minbuza 2015.710578 Datum

Nadere informatie

Engagement Rapport Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten (StiPP)

Engagement Rapport Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten (StiPP) Engagement Rapport Stichting Pensioenfonds voor Personeelsdiensten (StiPP) Mei 2016 Managementsamenvatting 2 Managementsamenvatting Dit rapport bevat een overzicht van de engagementactiviteiten die Kempen

Nadere informatie

Welke beleggingen sluiten wij uit?

Welke beleggingen sluiten wij uit? Ons verantwoord beleggingsbeleid Wij hebben de taak om het beste beleggingsresultaat te behalen in het belang van onze deelnemers. Beleggen doen wij graag verantwoord. Daarom houden wij rekening met milieu,

Nadere informatie

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 16 maart 2010 Betreft Intentieverklaring duurzame cacao

De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG. Datum 16 maart 2010 Betreft Intentieverklaring duurzame cacao > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den Haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA DEN HAAG Agroketens en Visserij Cluster Duurzame grondstofketens Prins Clauslaan

Nadere informatie

Convenant: stand van zaken Convenant in vogelvlucht Stap voor stap vooruit

Convenant: stand van zaken Convenant in vogelvlucht Stap voor stap vooruit Convenant: stand van zaken Doordat de beschikbare informatie en de ervaring toenemen, kunnen de doelen steeds worden aangescherpt. Het proces van due diligence wordt dus continu doorlopen en verbeterd.

Nadere informatie

Sigrid A.M. Kaag. De Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking,

Sigrid A.M. Kaag. De Minister voor Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking, Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 11 januari 2019 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO. ESG Beleid (versie 28 april 2016)

STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO. ESG Beleid (versie 28 april 2016) STICHTING PENSIOENFONDS HOLLAND CASINO ESG Beleid (versie 28 april 2016) Inleiding Het pensioenbureau is gevraagd het huidige ESG beleid van het pensioenfonds te beschrijven en de implementatie te verduidelijken.

Nadere informatie

IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R

IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R IORP II-proof vanuit een ESG perspectief 2 7 S E P T E M B E R 2 0 1 8 Introductie Werkzaam bij Kempen, onderdeel van Van Lanschot Kempen Fiduciair manager van NL pensioenfondsen Lid ESG council Kempen

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 7 december 2016 Betreft Beantwoording

Nadere informatie

Vattenfall Gedragscode voor leveranciers

Vattenfall Gedragscode voor leveranciers Vattenfall Gedragscode voor leveranciers Introductie Vattenfall levert energie voor de maatschappij van vandaag en draagt bij aan het energiesysteem van morgen. Bij de uitvoering van onze bedrijfsactiviteiten

Nadere informatie

beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord

beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord beleggen BPL pensioen belegt maatschappelijk verantwoord hoe belegt BPL Pensioen Ons maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid BPL Pensioen wil een duurzaam en betrouwbaar pensioenfonds zijn dat de

Nadere informatie

Hoe wij waarde creëren

Hoe wij waarde creëren Hoe wij waarde creëren Onze impact gekwantificeerd 16 maart 2017 Achtergrond Maatschappelijke impact In ons jaarverslag hebben we onze maatschappelijke impact beknopt en schematisch weergegeven. Zie met

Nadere informatie

Duurzaam Bankieren in 2015: hoogtepunten en vooruitblik. Waarde creëren voor onze stakeholders

Duurzaam Bankieren in 2015: hoogtepunten en vooruitblik. Waarde creëren voor onze stakeholders Duurzaam Bankieren in 2015: hoogtepunten en vooruitblik Waarde creëren voor onze stakeholders Duurzaam bankieren bij ABN AMRO ABN AMRO levert een scala aan producten en diensten aan particuliere, private

Nadere informatie

verantwoord beleggen

verantwoord beleggen verantwoord beleggen Verantwoord beleggen bij Delta Lloyd Delta Lloyd Groep ziet beleggen als een effectieve manier om waarde te vermeerderen, zolang dat op een verantwoorde manier gebeurt. Maar wat is

Nadere informatie

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds

Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Verantwoord beleggen bij het ABN AMRO Pensioenfonds Versie 2014 Inhoud 1. Inleiding 2. Uitgangspunten 3. Reikwijdte van de strategieën 4. Uitsluitingsbeleid 5. Integrale waardenanalyse 6. Stemmen 1. Inleiding

Nadere informatie

ACTIAM Academy. (ESG) Self risk assessment. Colette Grosscurt. Classificatie: publiek

ACTIAM Academy. (ESG) Self risk assessment. Colette Grosscurt. Classificatie: publiek ACTIAM Academy (ESG) Self risk assessment Colette Grosscurt 1. Waarom ESG-risico s van belang zijn A. ESG heeft een effect op het risico-/rendementsprofiel van beleggingen nu en in de toekomst B. Link

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 14 september 2018 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance Maatschappelijk Verantwoord Beleggen en Corporate Governance Uitgave mei 2015 Disclaimer De in deze brochure verstrekte informatie van Stichting Pensioenfonds SABIC, gevestigd te Sittard (het pensioenfonds

Nadere informatie

Diverse rapporten laten zien dat lokale overheden en bedrijfsleven wel voortgang boeken, maar er nog niet geslaagd zijn dit probleem op te lossen.

Diverse rapporten laten zien dat lokale overheden en bedrijfsleven wel voortgang boeken, maar er nog niet geslaagd zijn dit probleem op te lossen. > Retouradres Postbus 20401 2500 EK Den haag De Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018 2500 EA 's-gravenhage Prins Clauslaan 8 2595 AJ Den Haag Postbus 20401 2500 EK Den haag

Nadere informatie

Engagement Rapport Mei 2015

Engagement Rapport Mei 2015 Engagement Rapport Mei 2015 Managementsamenvatting 2 Managementsamenvatting Dit rapport bevat een overzicht van de engagementactiviteiten die Kempen Capital Management (KCM) heeft uitgevoerd voor uw beleggingsportefeuilles

Nadere informatie

Code VINCI Leveranciers Global Performance Commitment

Code VINCI Leveranciers Global Performance Commitment Code VINCI Leveranciers Global Performance Commitment Contents P. 2 Introductie P. 2 VINCI s commitments P. 4 Leveranciers commitments P. 6 Implementatie 1 15 april 2012 Introductie Deze Code «Global Performance

Nadere informatie

Jaaroverzicht 2014. Verantwoord beleggen

Jaaroverzicht 2014. Verantwoord beleggen Jaaroverzicht 2014 Verantwoord beleggen u ESG: Environmental, Social, Governance ESG Council Postadres Erik Luttenberg (voorzitter) Lars Dijkstra Marieke de Leede (secretaris) Almar Rietberg Theo Nijssen

Nadere informatie

Basisverklaring inzake de naleving van de mensenrechten bij ALDI Nord

Basisverklaring inzake de naleving van de mensenrechten bij ALDI Nord Basisverklaring inzake de naleving van de mensenrechten bij ALDI Nord Release: December 2018 Inhoud 1. Positie & toepassingsgebied 2. Normen, richtlijnen & organisaties 3. Uitvoering 4. Structuur & verantwoordelijkheden

Nadere informatie

Palmolie in beleggingsfondsen Nederlandse banken

Palmolie in beleggingsfondsen Nederlandse banken Factsheet Palmolie in beleggingsfondsen Nederlandse banken De resultaten van het rapport Investment Funds. The untold story about the link between Dutch banks and industrial palm oil companies Door SOMO

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid

Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid SPMS en Maatschappelijk Verantwoord Beleggen In dit document wordt het Maatschappelijk Verantwoord Beleggingsbeleid (MVB) van Stichting Pensioenfonds Medisch Specialisten (SPMS) uiteengezet. Dit document

Nadere informatie

MVO-beleid Human Rights Supplement

MVO-beleid Human Rights Supplement MVO-beleid Human Rights Supplement 2018 MVO-BELEID HUMAN RIGHTS SUPPLEMENT 1. INLEIDING De Nederlandse Waterschapsbank N.V. (NWB Bank) onderschrijft dat mensenrechten universele waarden zijn en heeft als

Nadere informatie

Ontwikkelingen rondom het maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid van Pensioenfonds Vervoer

Ontwikkelingen rondom het maatschappelijk verantwoord beleggingsbeleid van Pensioenfonds Vervoer INLEIDING Pensioenfonds Vervoer vindt het belangrijk beleggen op een maatschappelijk verantwoorde manier in te richten. Het fundament van het beleid op gebied van maatschappelijk verantwoord beleggen bestaat

Nadere informatie

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014

CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014 CZ Code maatschappelijk verantwoord beleggen 2014 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding...3 2. Beleid maatschappelijk verantwoord beleggen...3 2.1. Maatschappelijke verantwoordelijkheid...3 2.2. ESG-criteria...3

Nadere informatie

Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance

Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance Maatschappelijk verantwoord beleggen en Corporate governance Uitgave april 2015 Disclaimer De in deze brochure verstrekte informatie van Stichting Pensioenfonds DSM Nederland, gevestigd te Heerlen (het

Nadere informatie

VERKLARING OMTRENT MENSENRECHTENBELEID VAN UNILEVER

VERKLARING OMTRENT MENSENRECHTENBELEID VAN UNILEVER VERKLARING OMTRENT MENSENRECHTENBELEID VAN UNILEVER Wij zijn ervan overtuigd dat bedrijven alleen succesvol kunnen zijn in maatschappijen waarin mensenrechten beschermd en gerespecteerd worden. Wij erkennen

Nadere informatie

TruStone Stakeholders werken samen aan een verantwoorde natuursteensector

TruStone Stakeholders werken samen aan een verantwoorde natuursteensector TruStone Stakeholders werken samen aan een verantwoorde natuursteensector Introductie Internationaal maatschappelijk verantwoord ondernemen (IMVO), dat wil zeggen ondernemen met oog voor mens, dier en

Nadere informatie

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur

Voorwoord. Namens alle medewerkers van WMP, Hoogachtend, w.g. B. Nienhaus Directeur Voorwoord Na onze initiële registratie en de ondertekening van de UN Global Compact (UNGC) in 2011, doet het mij een genoegen de onderschrijving van Wealth Management Partners (WMP) aan de tien principes

Nadere informatie

Actief aandeelhouderschap

Actief aandeelhouderschap Actief aandeelhouderschap Focusthema Land 1 Stem- en engagementcriteria ACTIAM gelooft dat impact gecreëerd kan worden door gedragsverandering. Door middel van actief aandeelhouderschap stimuleren we gedragsverandering

Nadere informatie

Rapportage maatschappelijk verantwoord beleggen over 2017

Rapportage maatschappelijk verantwoord beleggen over 2017 Rapportage maatschappelijk verantwoord beleggen over 2017 1. Inleiding Onder maatschappelijk verantwoord beleggen wordt verstaan dat bij de wijze van beleggen rekening wordt gehouden met sociale, milieu-

Nadere informatie

Lange termijn betrokken aandeelhouderschap bij small cap ondernemingen. Lars Dijkstra 11 februari 2014, Amsterdam

Lange termijn betrokken aandeelhouderschap bij small cap ondernemingen. Lars Dijkstra 11 februari 2014, Amsterdam bij small cap ondernemingen Lars Dijkstra 11 februari 2014, Amsterdam Lange termijn betrokken aandeelhouderschap bij small cap ondernemingen Agenda De rol van aandeelhouders Betrokken aandeelhouderschap

Nadere informatie

Beleggingsstatuut Longfonds (voorheen Astma Fonds)

Beleggingsstatuut Longfonds (voorheen Astma Fonds) Beleggingsstatuut Longfonds (voorheen Astma Fonds) April 2012 Inhoud 1. Algemeen...3 1.1 Inleiding...3 1.2 Wet- en regelgeving...3 2. Financiële middelen...3 2.1 Algemeen...3 2.2 Schulden en reserves...4

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Binnenhof 4 Den Haag Bezuidenhoutseweg 67 2594 AC Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 6 juli 2016 Betreft Beantwoording

Nadere informatie

MN Supplier Code of Conduct

MN Supplier Code of Conduct MN Supplier Code of Conduct Visie Maatschappelijk Verantwoorde Bedrijfsvoering Een duurzame uitvoering van de pensioen- en sociale regelingen en verzekeringen van onze opdrachtgevers geven wij vorm door

Nadere informatie

ESG Beleggingsbeleid ZLM

ESG Beleggingsbeleid ZLM ESG Beleggingsbeleid ZLM Dit document beschrijft de wijze waarop wij omgaan met maatschappelijk verantwoord beleggen. Naast de financiële aspecten vinden wij het belangrijk dat milieu-, sociale en governance-aspecten

Nadere informatie

Ethische Code van Compass Group

Ethische Code van Compass Group van Compass Group Versie 1.2 Compass Group & UN Global Compact Als wereldleider in onze branche moeten we de allerhoogste eisen stellen aan de kwaliteit van de diensten die we leveren en aan de professionele

Nadere informatie

Eerlijke Verzekeringswijzer: samenvatting praktijkonderzoek Transparantie & Verantwoording

Eerlijke Verzekeringswijzer: samenvatting praktijkonderzoek Transparantie & Verantwoording Eerlijke Verzekeringswijzer: samenvatting praktijkonderzoek Transparantie & Verantwoording Het doel van de Eerlijke Verzekeringswijzer is om Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) aan te moedigen

Nadere informatie

Jaarvergadering 2018

Jaarvergadering 2018 Jaarvergadering 2018 Agenda 1. Opening 2. Verslag beheerder over 2017 3. Organisatiestructuur 4. Vaststelling jaarrekening 2017 5. Decharge beheerder 6. Rondvraag 7. Sluiting Verslag beheerder 2017 Meesman

Nadere informatie

WAT MAG JE VAN EEN LEVERANCIER VERWACHTEN EN HOE BEOORDEEL JE DAT? WORKSHOP 2 Liesbeth Unger: Human Rights @ Work

WAT MAG JE VAN EEN LEVERANCIER VERWACHTEN EN HOE BEOORDEEL JE DAT? WORKSHOP 2 Liesbeth Unger: Human Rights @ Work WAT MAG JE VAN EEN LEVERANCIER VERWACHTEN EN HOE BEOORDEEL JE DAT? WORKSHOP 2 Liesbeth Unger: Human Rights @ Work 24 APRIL 2014 DE WORKSHOPS Workhop 1: Toepassing sociale voorwaarden in de praktijk Workhop

Nadere informatie

Beleggingsupdate Allianz Pensioen

Beleggingsupdate Allianz Pensioen Allianz Nederland Levensverzekering N.V. Beleggingsupdate Allianz Pensioen Beleggingsupdate 2 Rendementen lifecycles Allianz Pensioen Beleggen In deze Beleggingsupdate vindt u tabellen met het 1-, 3- en

Nadere informatie

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen

Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Maatschappelijk Verantwoord Beleggen 1 Verantwoord beleggingsbeleid Wij vinden het belangrijk dat uw geld maatschappelijk verantwoord wordt belegd. Dit doen we op verschillende manieren: we sluiten bepaalde

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag > Retouradres Postbus 20011 2500 EA 's-gravenhage Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten- Generaal Postbus 20018 2500EA Den Haag Directie Arbeidszaken Publieke Sector Arbeidsvoorwaarden en Overleg

Nadere informatie

6e Sustainability Congres 17 maart 2005. Jacqueline Cramer (EUR) Dick Hortensius (NEN) Louise Bergenhenegouwen (NEN)

6e Sustainability Congres 17 maart 2005. Jacqueline Cramer (EUR) Dick Hortensius (NEN) Louise Bergenhenegouwen (NEN) 6e Sustainability Congres 17 maart 2005 Jacqueline Cramer (EUR) Dick Hortensius (NEN) Louise Bergenhenegouwen (NEN) Programma Voorstel voor ISO Guidance on Social Responsibility Resultaten eerste vergadering

Nadere informatie

Manifest Task Force Duurzame Palmolie

Manifest Task Force Duurzame Palmolie Manifest Task Force Duurzame Palmolie Initiatief ter stimulering van het gebruik van RSPO-gecertificeerde palmolie in Nederland November 2010 Rijswijk www.taskforceduurzamepalmolie.nl 1. Ambitie De Nederlandse

Nadere informatie

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 Den Haag

Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 Den Haag Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten Generaal Binnenhof 4 Den Haag Rijnstraat 8 2515 XP Den Haag Postbus 20061 Nederland www.rijksoverheid.nl Datum 19 oktober 2017 Betreft Beantwoording vragen

Nadere informatie

tony s chocolonely Crazy about chocolate, serious about people

tony s chocolonely Crazy about chocolate, serious about people tony s chocolonely Crazy about chocolate, serious about people Inhoud 1. Geschiedenis 2. Visie & Missie 3. Routekaart 4. Tony s & Fairtrade 5. Bean-to-Bar 6. Impact in Ghana 7. Impact in Ivoorkust 8. Chocolonely

Nadere informatie

ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille

ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille Verwijder deze afbeelding en voeg een nieuwe in. ESG als vertrekpunt voor uw portefeuille 30 januari 2018 Annette van der Krogt Agenda 1. Algemene ontwikkelingen verantwoord beleggen 2. MVB Investment

Nadere informatie

Duurzaamheidsanalyse bedrijven

Duurzaamheidsanalyse bedrijven De inspanningen van bedrijven op het vlak van duurzaam en maatschappelijk verantwoord ondernemen worden door KBC Asset Management beoordeeld volgens een evaluatiemodel dat werd opgesteld in samenwerking

Nadere informatie

Deutsche Bank Wealth Management 0

Deutsche Bank Wealth Management 0 0 Standaard risicoprofielen Bandbreedtes Vermogensbeheer Risico Profielen Conservative Core Growth Min Target Max Min Target Max Min Target Max Aandelen 0% 20% 40% 20% 40% 60% 40% 60% 80% Vastrentende

Nadere informatie