De behandeling van leukemie

Transcriptie

1 Interne geneeskunde Patiënteninformatie De behandeling van leukemie Inleiding U ontvangt deze informatie, omdat bij u leukemie is geconstateerd. Leukemie is een woekering die we ook wel bloedkanker noemen. De witte bloedcellen of witte bloedlichaampjes zijn aangetast. De ziekte kent diverse vormen met als hoofdsoorten de lymfatische en de myeloïde leukemie. In deze informatie kunt u meer lezen over deze kwaadaardige bloedziekte, het stellen van de diagnose en de behandelmogelijkheden. Neemt u contact op met ons ziekenhuis als u vragen heeft. U vindt onze contactgegevens op onze website Wat is kanker? Er zijn zeker honderd soorten kanker, die op diverse plaatsen in het lichaam kunnen ontstaan. Elk van deze kankers is een andere ziekte. Deze ziekten hebben gemeen dat in het lichaam een ongeremde celdeling of belemmering van de zogeheten geprogrammeerde celdood plaatsvindt. Hierop heeft het lichaam zelf niet afdoende afweer. Geprogrammeerde celdood is een mechanisme in de cel dat ertoe leidt dat een oude cel of een cel die beschadigd is zichzelf doodt. Celdeling, het ontstaan uit één cel van twee nieuwe cellen die zich ook weer delen, is voor elk leven noodzakelijk. Dit mechanisme is bij een gezond mens goed geregeld en gecontroleerd door eiwitten. Deze worden aangemaakt door structuurinformatie die in de genen is vastgelegd. Door allerlei schadelijke invloeden kunnen cellen echter onherstelbaar beschadigen. Dit kan leiden tot veranderingen in de genen die een rol spelen bij de deling, groei en ontwikkeling van een cel. De celdeling raakt door deze veranderingen ontregeld met als gevolg een overmatige celdeling of storingen in geprogrammeerde celdood. Dit leidt tot een tumor. Wanneer deze tumor kwaadaardig (maligne) is, duiden we dit aan als kanker. Wat is bloed? Bloed is een vloeistof die door het lichaam circuleert. Het is samengesteld uit diverse gespecialiseerde cellen die in een geelachtige substantie (het plasma) ronddrijven. In het plasma zijn allerlei zouten, antilichamen en bloedstollingsfactoren opgelost. Bloed heeft een aantal zeer belangrijke functies. Het vervoert, naast diverse voedingsstoffen, zuurstof vanaf de longen naar de diverse weefsels en organen. Ook vervoert het bloed witte bloedcellen en bloedplaatjes naar die plekken in het lichaam die geïnfecteerd of beschadigd zijn. Het bloed voert op de terugweg afvalproducten uit de longen af. Er zijn drie soorten bloedlichaampjes: rode bloedcellen (erytrocyten); witte bloedcellen (leukocyten); bloedplaatjes (trombocyten). Pagina 1/7

2 Bij een gezonde volwassene produceert het beenmerg per dag ongeveer 2,5 miljoen rode, één miljoen witte bloedcellen en twee miljoen bloedplaatjes per kilogram lichaamsgewicht. Deze bloedvorming, hematopoïese, vindt voor de geboorte bij de foetus plaats in de lever en de milt. Na de geboorte maakt de sponsachtige substantie die zich in de holte van de beenderen bevindt, het beenmerg, de bloedcellen aan. Het beenmerg Het beenmerg in de botten (grote beenderen, wervels, bekken et cetera) is voor het merendeel verantwoordelijk voor de aanmaak van de bloedcellen. Het is de fabriek van bloedcellen. Alle bloedcellen worden daar gevormd. De lymfocyten worden daarnaast ook in de lymfeklieren aangemaakt. Het beenmerg produceert zogeheten stamcellen. De stamcellen zijn moedercellen waaruit zich de diverse soorten bloedcellen ontwikkelen. Deze stamcellen reageren op chemische signalen (cytokines) die het lichaam afgeeft om naar behoefte een of meer soorten bloedcellen aan te maken. De stamcellen vermenigvuldigen zichzelf keer op keer door deling. Deze cellen ontwikkelen zich dan verder en rijpen uit tot meer gespecialiseerde cellen: de rode en witte bloedcellen en de bloedplaatjes. Het beenmerg geeft de bloedcellen aan het bloed af. In een gezond lichaam bestaat een evenwicht tussen het aanmaken en afsterven van bloedlichaampjes, zodat er precies voldoende van elke soort zijn. Leukemie Leukemie kan ontstaan in de witte bloedcellen die het beenmerg of het lymfestelsel aanmaakt. Leukemie is een kanker van de witte bloedcellen: de leukocyten. Bij deze ziekte is er sprake van een ongecontroleerde deling van bepaalde soorten witte bloedcellen. De kankercellen vervullen hun taak als witte bloedcel ook nog eens niet naar behoren uit. In tegenstelling tot kanker in een orgaan, de zogeheten solide tumor, zit bij leukemie de kanker in het gehele lichaam. Het bloed stroomt immers overal. Deze abnormale, witte bloedcellen reageren niet meer op signalen van het lichaam die doorgeven dat er voldoende cellen zijn aangemaakt. Daardoor ontstaat er een overmaat aan onrijpe of onvolledig uitgerijpte, witte bloedcellen. De productie van normale bloedcellen in het beenmerg komt door deze woekering in de verdrukking. In het begin is er alleen in het beenmerg sprake van een overmaat aan onrijpe of onvoldoende uitgerijpte, witte bloedcellen. Maar na verloop van tijd komen deze cellen in de bloedbaan en dus ook in organen als de lymfeklieren, milt en lever terecht. Deze weefsels kunnen na verloop van tijd overvol raken en in omvang toenemen. Dat kan klachten veroorzaken. Pagina 2/7

3 We maken onderscheid tussen acute en chronische leukemie. Het verschil is gebaseerd op de mate van rijping van de abnormale cellen. Bij acute leukemie rijpen de cellen niet uit. Er treden binnen enkele weken klachten op door een opeenhoping van deze onrijpe cellen. Bij chronische leukemie rijpen de cellen aanvankelijk nog redelijk goed uit, waardoor het proces trager verloopt en de klachten zich later manifesteren. Verder maken we onderscheid op basis van het celtype van de abnormale bloedcellen en kennen we, zoals al aangegeven, lymfatische en myeloïde leukemie. Het lymfesysteem en het immuunsysteem Het lymfesysteem Lymfe lijkt op plasma en is een dunne vloeistof, afkomstig uit het weefselvocht. In de lymfe bevinden zich de voedingsstoffen en de vanuit de darmen opgenomen vetten en afvalstoffen die de cellen meevoeren. Deze vloeistof verzamelt zich in vaten met heel dunne wanden (de lymfevaten). De lymfevaten monden uiteindelijk weer in de bloedbaan uit. De lymfeklieren (ook wel lymfeknopen genoemd) zijn kleine boonachtige orgaantjes in diverse plaatsen in het lichaam waar de kanaaltjes samenkomen. In deze knooppunten bevinden zich veel lymfocyten, die de in de lymfe doorgedrongen organismen bestrijden. Dat gebeurt als de klieren dit filteren. De lymfeklieren, de lymfevaten (die de klieren met elkaar verbinden) en de achter het borstbeen gelegen zwezerik (de thymus) vormen samen het lymfesysteem. Ook de ophopingen van lymfocyten in de amandelen en langs het darmkanaal en de milt maken deel uit van het lymfesysteem. Dit systeem en de lymfocyten die zich daarin bevinden, maken tot slot deel uit van het immuunsysteem van het lichaam. Het lymfesysteem verdedigt het lichaam tegen organismen die infecties veroorzaken, vernietigen binnengedrongen bacteriën en virussen en helpt bij de verwijdering van abnormale, defecte en afgestorven cellen. Het antwoord van het lichaam op vreemde substanties noemen we de immuunreactie. Bij deze reactie worden de immuuncellen (immunocyten) geactiveerd. De immuuncellen verdelen we op grond van hun functie en plaats van rijping onder in twee typen: B-cellen (voornamelijk vanuit het beenmerg aangemaakt); T-cellen (via de thymus (zwezerik) aangemaakt). Deze immunocyten zijn in staat om lichaamsvreemde materie (antigenen) te herkennen en te vernietigen. De T-cellen (de killercells) vallen de vreemde materie gelijk aan en vernietigen deze. De B-cellen produceren zogeheten antilichamen, die de binnengedrongen materie, de antigenen, verder onschadelijk maken. Wanneer een virus of bacterie het lichaam binnendringt en de T-cellen maakt deze onschadelijk, komt zo n virus of bacterie uiteindelijk in een lymfeknoop terecht. Daar aangekomen stimuleert het de B-cellen om specifieke antilichamen aan te maken. Wanneer cellen eerder geconfronteerd zijn geweest met het antigeen vormen sommige zogeheten geheugencellen. Deze cellen onthouden het specifieke antigeen, zodat het de volgende keer sneller kan worden Pagina 3/7

4 bestreden. De antilichamen duiden we ook aan als immuunglobulinen en gammaglobulinen. Er zijn vijf soorten immuunglobulinen: IgG, IgA, IgM, IgE en IgD. Zij zorgen voor immuniteit: de weerstand tegen ziekten. Witte bloedcellen De witte bloedcellen verdelen we onder in: Granulocyten: deze bevatten enzymen die micro organismen zoals bacteriën, cellen en afval daarvan, kunnen opnemen en verteren. We verdelen ze afhankelijk van het type granula (korrels) onder in: neutrofielen, eosinofielen en basofielen. Monocyten: dit zijn fagocyten (grote, witte bloedcellen) die zich in het bloed onder andere ontwikkelen tot macrofagen. Deze macrofagen kunnen vreemde materie opnemen en onschadelijk maken. Het zijn ook belangrijke producenten van de cytokines die het signaal afgeven dat het lichaam bepaalde bloedcellen moeten aanmaken. Lymfocyten: dit zijn de belangrijkste cellen van het immuunsysteem en maken ongeveer een derde tot de helft van het aantal witte bloedcellen uit. Zij produceren de antistoffen (antilichamen) tegen de indringers (antigenen). Behalve in het beenmerg maken vooral de lymfeklieren deze lymfocyten aan. Als de granulocyten - die het beenmerg produceert kwaadaardig veranderen, spreken we over myeloïde leukemie. Als de lymfocyten maligne worden, is er sprake van lymfatische leukemie. De meest voorkomende vormen van leukemie zijn: acute lymfatische leukemie (ALL); acute myeloïde leukemie (AML); chronische lymfatische leukemie (CLL); chronische myeloïde leukemie (CML); hairy cell leukemie (HCL); myelodysplastisch syndroom (MDS). De leeftijd waarop leukemie voorkomt, verschilt per type leukemie. Het voorkomen van ALL heeft een piek bij kinderen, komt bij jongvolwassenen voor en vertoont weer een piek bij oudere volwassenen. AML komt vooral voor bij volwassenen. Dat geldt ook voor CML en MDS. Mensen boven de zestig jaar krijgen vaker CLL. Symptomen De volgende verschijnselen kunnen een indicatie voor leukemie zijn (deels afhankelijk van het type leukemie): een verminderde weerstand tegen infecties; zweertjes op de lippen en in de mond; bloedarmoede met als gevolg bleekheid, kortademigheid, hartkloppingen en vermoeidheid; Pagina 4/7

5 het ontstaan van blauwe plekken en (soms langdurige) bloedingen; opgezette lymfeklieren, milt en lever; een verminderde eetlust en gewichtsverlies; onverklaarbare temperatuurverhogingen en nachtzweten. De diagnose stellen De arts stelt de diagnose leukemie na een lichamelijk en een bloedonderzoek. Bij het bloedonderzoek onderzoeken wij de samenstelling van het bloed en in het bijzonder van de witte bloedcellen. Vaak doen wij ook een beenmergpunctie, waarbij wij met een naald een klein beetje beenmerg opzuigen. Zo verkrijgen wij belangrijke informatie over de celtypes, het ijzergehalte en de eventuele aanwezigheid van kwaadaardige cellen. In bepaalde gevallen verrichten wij ook een beenmergbiopsie. Wij nemen dan een stukje beenmerg en bot uit het bot voor nader onderzoek. Zo verkrijgen wij betrouwbare informatie over de mate waarin het beenmerg cellen aanmaakt. Men zoekt op dit moment over de hele wereld intensief naar de ontwikkeling en verbetering van de diagnostiek door biomarkers. Dit zijn eiwitten die specifiek zijn voor één bepaald type cel, bijvoorbeeld een leukemische cel. Bij dit lichamelijk onderzoek kijken wij onder meer naar opgezette lymfeklieren, milt en lever. Zo nodig maken wij foto s door middel van röntgenonderzoek (bijvoorbeeld een CT scan) of doen wij een echografie (geluidsonderzoek). Meestal maken wij ook een röntgenopname van uw hart en longen. Leukemie komt afhankelijk van het type bij ongeveer één op de twintigduizend (CLL) tot één op de veertigduizend (AML) en één op de honderdduizend (CML) mensen voor. In Nederland krijgen elk jaar ongeveer vijftienhonderd volwassenen leukemie, waarvan circa zeshonderd een vorm van acute leukemie en vijfhonderd een vorm van chronische leukemie. Bij kinderen worden jaarlijks ongeveer honderd gevallen van leukemie geconstateerd, meestal van het type ALL. De behandeling van leukemie De behandeling van leukemie varieert per type leukemie. De acute vormen vereisen een zo snel mogelijke behandeling. Zo nodig dienen wij middelen (cytostatica) toe die de celdeling remmen. De keuze van de middelen is afhankelijk van de vorm van leukemie. Ook de duur en de intensiteit van de kuren kunnen verschillen; die handen af van de aard van de leukemie. De intensieve chemokuren vergen lichamelijk en geestelijk vaak veel van mensen met leukemie en gaan meestal gepaard met diverse bijwerkingen. Nu langzamerhand steeds meer bekend is over de wijze waarop cellen tot kwaadaardige cellen leiden, komt het ook tot de ontwikkeling van medicijnen die heel precies op zo n ontsporing ingrijpen. Ook vindt er veel onderzoek plaats naar de mogelijkheden van gentherapie. De ontwikkeling hiervan zal echter nog enige tijd duren. Er is ook steeds meer bekend over de individuele reactie op een bepaald medicijn. Men kijkt dan bij een Pagina 5/7

6 specifiek persoon hoe de verwerking van medicijnen in het lichaam plaatsvindt. Aan de hand van biomarkers van de kwaadaardige cel kan men dan snel en gevoelig naar het resultaat van een behandelwijze en een mogelijke bijstelling kijken. Stamceltransplantatie Een groot deel van de mensen met een acute vorm van leukemie krijgt uiteindelijk een behandeling met een stamceltransplantatie. Een dergelijke transplantatie kan gebeuren met een transplantaat dat afkomstig is van uzelf. Wij nemen dat dan op een gunstig moment af (autologe transplantatie). Als het transplantaat afkomstig is van een donor (bijvoorbeeld een broer of zus met dezelfde witte bloedgroepen) spreken we van een allogene transplantatie. Het transplantaat kunnen wij uit beenmerg of uit bloed verkrijgen. Afhankelijk van het type stamceltransplantatie gaat deze behandeling gepaard met risico s. Afhankelijk hiervan kan de belasting soms aanzienlijk zijn. Aan een dergelijke transplantatie gaat altijd een intensieve en zware behandeling met cytostatica (chemotherapie) vooraf. Om de vergroting van lymfeklieren, lever en milt te controleren verrichten wij dan periodiek röntgenonderzoek of echografie. Ook houden wij regelmatig met röntgenfoto s het hart- en longgebied onder controle. Bestraling (radiotherapie) kan ertoe bijdragen dat abnormale bloedcellen, bijvoorbeeld in de lymfeklieren of de milt, geheel of gedeeltelijk worden vernietigd. Hierdoor nemen klachten duidelijk af en verbetert de algehele conditie. De prognose van leukemie De kans op genezing van mensen met leukemie varieert zeer sterk en hangt af van het soort leukemie, het stadium waarin de ziekte verkeert, de leeftijd en de algemene gezondheidstoestand van de patiënt. Aan de hand van de hiervoor genoemde biomarkers kunnen wij vaak ook iets zeggen over uw prognose. Bij een acute myeloïde leukemie ligt de kans op genezing tussen de 15 en 50 procent. Bij acute lymfatische leukemie bij kinderen ligt dit percentage in de buurt van de 80 procent. Bij chronische lymfatische leukemie is er nog geen genezing mogelijk. Maar doordat deze vorm van leukemie meestal in een vroeg stadium gediagnosticeerd wordt, is de gemiddelde overlevingsduur (zeker bij de latentere vormen) 25 jaar. Bijwerkingen van de behandeling Door de woekering van abnormale witte bloedcellen neemt de weerstand tegen bacteriën en virussen af. Hierdoor bestaat er een grotere kans op infecties in de keel, luchtwegen en urinewegen. Door verdringing van de rode bloedcellen kan er uiteindelijk bloedarmoede (anemie) ontstaan. Ook is er kans op bloedingen en blauwe plekken door de vermindering van het aantal bloedplaatjes (trombocytopenie). Tot slot kan er sprake zijn van een verlaagd aantal in het bloed circulerende granulocyten (granulocytopenie). Een bekend verschijnsel bij kankerpatiënten is vermoeidheid als bijwerking van de ziekte en/of de behandeling. Die moeheid blijft vaak jaren na de Pagina 6/7

7 behandeling voortduren. Dit kan van grote invloed zijn op het dagelijkse functioneren en is vaak niet aan uw uiterlijk te zien. Meer informatie Meer informatie en onze contactgegevens vindt u op onze website Over de typen leukemie Voor meer informatie over de diverse typen leukemie verwijzen wij u naar de overige beschrijvingen op de website van de Stichting Contactgroep Leukemie: Bij de afdeling voorlichting van KWF Kankerbestrijding zijn brochures verkrijgbaar over onder andere acute en chronische leukemie, chemotherapie, radiotherapie, stamceltransplantatie en vermoeidheid. Deze kunt u bestellen via het gratis telefoonnummer (0800) of via de website De Contactgroep Leukemie Mensen met leukemie, hun partners en familieleden maken vaak een moeilijke periode door vol ongerustheid en verdriet. Praten met mensen die hetzelfde meemaken of hebben meegemaakt helpt vaak bij de verwerking van zorgen en problemen. Een dergelijk contact vindt u via de Stichting Contactgroep Leukemie. Deze stichting is opgericht om lotgenotencontact te verzorgen en waar mogelijk hulp te bieden bij problemen op maatschappelijk gebied, zoals werk, inkomen en verzekeringen. De Stichting Contactgroep Leukemie kunt u bereiken via de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK): Postbus RD Utrecht (030) info@leukemie.nfkpv.nl. De Stichting Contactgroep Leukemie brengt (ex)leukemiepatiënten en hun naasten met lotgenoten in contact, informeert over medische ontwikkelingen en behartigt de belangen van patiënten op het gebied van geneesmiddelenvoorziening, werk, inkomen en verzekeringen. De Stichting Contactgroep Leukemie is aangesloten bij de Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) en wordt mede gefinancierd door KWF Kankerbestrijding Door donateur te worden steunt u het werk van de Stichting Contactgroep Leukemie. Met dank aan Stichting Contactgroep Leukemie. Versie: augustus 2015 Pagina 7/7