Aan de Wethouder voor Cultuur van de Gemeente Den Haag

Transcriptie

1 Den Haag, 3 maart 2015 Aan de Wethouder voor Cultuur van de Gemeente Den Haag Betreft: Inbreng Directieoverleg Podiumkunsten Den Haag voor Beleidskader Kunstenplan Geachte wethouder, beste Joris, Graag maakt het Directieoverleg Podiumkunsten Den Haag (hierna: het DP) gebruik van de mogelijkheid een inhoudelijke bijdrage te leveren aan het door u te formuleren beleidskader voor het kunstenplan Zoals bekend legt u dit beleidskader binnenkort voor aan de gemeenteraad, in het kader van de voorbereidingen voor het Meerjarenbeleidsplan Kunst en Cultuur Het DP wil daarom uw aandacht vragen voor een aantal belangrijke ontwikkelingen in de Haagse podiumcultuur, en bijbehorende aanbevelingen doen. Allereerst: het gaat goed met de podiumkunsten in Den Haag. Podia en instellingen leveren opvallende prestaties. Een flink aantal speelt nationaal en zelfs internationaal een rol van betekenis. Bovendien wordt steeds vaker constructief samengewerkt op terreinen als educatie, talentontwikkeling, publieksbereik en culturele diversiteit. Deze vruchtbare samenwerking ligt ook ten grondslag aan deze brief (met bijlagen), waarin het DP zijn visie geeft op de huidige stand van zaken in de podiumkunsten en aanbevelingen doet voor de komende kunstenplanperiode. In uw brief d.d. 14 oktober 2014, aan de Commissie Samenleving van de Gemeenteraad, geeft u reeds een aantal thema's en doelstellingen voor het aankomend beleidskader. Het DP kan zich goed vinden in de door u geformuleerde inhoudelijke uitgangspunten. Wij delen uw visie dat: - de artistieke kwaliteit en de intrinsieke waarde van kunst en cultuur de basis (moeten) vormen van cultuurbeleid; - en dat kunst en cultuur, vanuit deze eigen kracht, verbindingen (moeten) aangaan met andere maatschappelijke sectoren; daarbij gaat het in het bijzonder om educatie, talentontwikkeling, culturele diversiteit, cultuurparticipatie en de (inter)nationale profilering van de stad. Het is bekend dat de culturele sector geen gemakkelijke tijd heeft gehad. De economische crisis en forse bezuinigingen van zowel lokale als landelijke overheden laten diepe sporen na. Het DP is echter verheugd dat het nieuw aangetreden college kiest voor een andere koers en financiële ruimte creëert voor nieuw beleid. Uit het programmabudget Cultuur, Bibliotheek en Monumentenzorg blijkt dat de groei van het budget voor nieuw beleid oploopt van 1,8 miljoen in 2015 naar 4,3 miljoen in Daarmee lijkt het nieuwe college, waaronder u als wethouder, extra geld voor kunst en cultuur waar te maken. Het wekt echter verbazing en teleurstelling, dat uit datzelfde programmabudget valt op te maken dat het totale budget in de jaren tot en met 2018 dáált ten opzichte van 2014: in 2014 is het totale budget nog 108,3 miljoen, in ,4 miljoen: 2,9 miljoen minder! Wij begrijpen 1

2 dat dit het gevolg is van generieke subsidiekortingen, maar feitelijk komt dit neer op een nieuwe bezuiniging op de culturele sector. Wij gaan er van uit dat uw besluit tot extra budget voor kunst en cultuur ook in absolute zin overeind blijft. De aanbevelingen in deze brief (met bijlagen) doen we in dat perspectief. De aanbevelingen en conclusies zijn uitgesplitst in kernthema s binnen het cultuurbeleid. In de bijlagen staan hierover beknopte notities (bijlage 1 t/m 5). Het betreft de volgende onderwerpen: Podia Educatie Makersklimaat en talentontwikkeling Culturele diversiteit en cultuurparticipatie Evenementenbeleid De onderwerpen klinken bekend en vertrouwd; op al deze terreinen zijn Haagse podia, gezelschappen en producenten actief. Ter illustratie hiervan zijn in bijlage 7 een kleine dertig best practices opgenomen: aansprekende voorbeelden van concrete activiteiten van instellingen op bovenstaande terreinen. Voor onze toekomstvisies, conclusies en aanbevelingen betreffende bovenstaande kernthema s verwijzen wij u graag naar de bijlagen. Hieronder alvast een samenvatting. Belangrijkste conclusies en aanbevelingen PODIA De huidige infrastructuur van podia en aanbod (de zogenaamde podiumkleuring) is volgens de mening van het DP toereikend om een artistiek hoogwaardig en breed toegankelijk programma aan te kunnen bieden aan een divers publiek. Daarbij komen de verschillende disciplines goed aan bod en beschikken de diverse podia in voldoende mate over een eigen kleur. Wat echter wel node wordt gemist in de culturele infrastructuur is een 'grote middenzaal' met 500+ stoelen voor toneel en dans. Ook zijn er onvoldoende middelen voor een aansprekende internationale programmering. EDUCATIE verdient blijvend prioriteit. Educatie vormt de basis voor actieve en passieve beoefening van kunst en cultuur, nu en in de toekomst. Educatie moet zich naast het primair onderwijs, richten op alle vormen van onderwijs. Coördinatie en begeleiding (CultuurSchakel) zijn belangrijk, zolang er ook voldoende ruimte blijft voor eigen initiatief en eigen (artistieke) invulling door de culturele instellingen. MAKERSKLIMAAT en TALENTONTWIKKELING zijn zowel stedelijk als landelijk terechte kernthema's van cultuurbeleid: kunstenaars en kunstinstellingen vormen de voedingsbodem van een levendige stad en een dito cultureel leven. Investeren in makers en talent vormt de garantie voor een blijvend en toekomstbestendig podiumaanbod van goede kwaliteit. Den Haag beschikt op het gebied van talentontwikkeling over voortreffelijke instellingen, die ook in de toekomst steun verdienen, van de lokale overheid alsook van het Rijk. Kunst en cultuur zijn er voor iedereen. Die uitspraak schept verplichtingen, zeker in een stad als Den Haag met zo n kleurrijke en divers samengestelde bevolking. De thema s CULTURELE 2

3 DIVERSITEIT en CULTUURPARTICIPATIE krijgen gelukkig steeds meer aandacht van de culturele instellingen, maar er valt op dit gebied nog veel te winnen. De culturele instellingen zien hiertoe genoeg kansen. Het stimuleren van samenwerking tussen stedelijke podia en de cultuurankers en extra budget voor een cultureel diverse programmering én voor marketing maken het mogelijk deze kansen te grijpen. In het EVENEMENTENBELEID komen kunst en cultuur, toerisme en economie samen. Het verdient aandacht Den Haag nog krachtiger te profileren als een aantrekkelijke, internationale stad met een sterk, eigen cultureel profiel. Evenementen lenen zich hier goed voor, mits efficiënt georganiseerd en innovatief en inspirerend opgezet. De culturele sector moet en wil eerder betrokken worden bij het evenementenbeleid in het algemeen en concrete evenementen in het bijzonder. Het spreekt voor zich dat de culturele sector daarin een centrale rol kan, wil en moet spelen. Een efficiënte organisatiestructuur voor evenementen en festivals is daarvoor noodzakelijk. En opnieuw meer mogelijkheden voor internationale programmering. Wat gaan wij doen en wat vragen we van u? Om u en onszelf te prikkelen hebben wij een dubbele Top 5 samengesteld: één voor ons, één voor u. In de eerste staat wat wij onszelf voornemen, in de tweede wat wij van u en de gemeenteraad vragen. Wij nemen ons voor: 1. Onze samenwerking verder te versterken en uit te breiden om de cultuursector krachtig te positioneren als onmisbare partner van overheid, toerisme, bedrijfsleven, onderwijs en maatschappelijke organisaties. 2. Minimaal drie (bestaande en/of nieuwe) evenementen per jaar uit te bouwen tot (inter)nationaal toonaangevende gebeurtenissen. 3. Het bezoek van allochtone Hagenaars aan onze podia in vier jaar tijd te verdubbelen. 4. Den Haag nummer één te maken op het gebied van educatie en talentontwikkeling. 5. Meer samen te werken in de backoffice om zelf extra geld vrij te maken voor de realisatie van bovenstaande ambities. Wij vragen van u: 1. Het belang van kunst en cultuur permanent, publiekelijk en positief uit te dragen als Haagse kracht, ook waar het gaat om verbindingen met andere (beleids)terreinen. 2. Een stimulans om nog meer werk te maken van educatie en talentontwikkeling en ons daartoe de middelen beschikbaar te (blijven) stellen. 3. De lancering van een meerjarig programma versterking culturele diversiteit. 4. De vorming van een fonds voor internationale programmering. 5. Kunst en cultuur tot speerpunten te maken van het evenementenbeleid. 3

4 Wij hopen op een constructieve dialoog en blijven graag met u in gesprek. Uiteraard zijn wij bereid onze inbreng mondeling nader toe te lichten. Namens het Directieoverleg Podiumkunsten Den Haag, het bestuur, Jan Helderman (voorzitter) Aukje Bolle (zakelijk directeur Korzo) Walter Ligthart (zakelijk directeur Nationale Toneel) Henk Scholten (directeur Dr. Anton Philipszaal/Lucent Danstheater) Hendrik Wassenaar (directeur Diligentia-Pepijn) Bijlagen: 1 Podia 2 Educatie 3 Makersklimaat en Talentontwikkeling 4 Culturele diversiteit en Cultuurparticipatie 5 Evenementenbeleid 6 Samenstelling ledenbestand DP 7 Best practices 4

5 Bijlage 1 Podia Invalshoeken Minstens twee vragen zijn van belang voor een zinvolle podiumkleuring en een passende culturele infrastructuur: Komen alle disciplines goed aan bod op bestaande stads- en wijkpodia? Zijn er lacunes, zo ja, welke en waar? Is er overlap, zo ja, waar? Worden de verschillende publieksgroepen voldoende bediend? We bespreken dit kernthema aan de hand van een inventarisatie per discipline. Het onderwerp betreffende de bediening van verschillende publieksgroepen/publieksparticipatie komt aan bod in bijlage 4: Culturele diversiteit en Cultuurparticipatie Inventarisatie podia en kerndisciplines Voor deze inventarisatie beperken we ons tot de podia die in continuïteit en in substantiële mate professionele podiumkunst aanbieden. Eigen podia van gezelschappen of instellingen (bijvoorbeeld het Appeltheater, het eigen huis van het Nationale Toneel of de zalen van het Koninklijk Conservatorium en Rabarber) blijven buiten beschouwing, evenals wijkactiviteiten door Cultuurankers (Dakota, Diamanttheater, Laaktheater, Muzee Scheveningen, De Vaillant, Nieuwe Regentes). Stedelijke podia groot (vanaf 500 stoelen) Diligentia (500) Koninklijke Schouwburg (690) Paard van Troje (1000) Lucent Danstheater (1000) Dr Anton Philipszaal (1500) AFAS Circustheater (1800) World Forum (2180) cabaret, kleinkunst, theaterconcerten, kamermuziek toneel, cabaret, opera, musical, muziek popmuziek, jazz, wereldmuziek dans, opera, muziektheater, musical, circus/entertainment klassieke muziek groot, pop, jazz, wereldmuziek musical, cabaret musical, entertainment, wereldmuziek In de zomer van 2015 sluiten Lucent Danstheater en Dr Anton Philipszaal. Deze zalen worden tijdelijk vervangen door het Zuiderstrandtheater (1000 stoelen). Daar worden dezelfde disciplines gepresenteerd als in de huidige twee zalen. Gedurende vier jaar (tot medio 2019) mist Den Haag dus wel 1500 stoelen. Met de opening van het Onderwijs en Cultuur Centrum (OCC) aan het Spuiplein keren in 2019 drie zalen terug: - Concertzaal ( stoelen, zelfde disciplines als nu in de Dr Anton Philipszaal) - (Dans)theaterzaal ( stoelen, zelfde disciplines als nu in het Lucent Danstheater) - Ensemblezaal ( stoelen, vervangt Schönbergzaal in het Koninklijk Conservatorium (KC), en blijft nu buiten beschouwing, al wordt deze zaal zeker geschikt voor middelgroot bezette (klassieke) muziek) 5

6 Stedelijke podia middelgroot/klein Korzo (100/200/70) Pepijn (100) Theater aan het Spui (80/150/350) Paard van Troje kleine zaal (300) Nieuwe Kerk (350) Filmhuis Den Haag (diverse zalen) dans, (bewegings)theater, eigentijdse muziek, wereldmuziek cabaret, kleinkunst toneel, dans, muziektheater popmuziek, jazz, wereldmuziek kamermuziek, jazz, wereldmuziek breed scala aan films en documentaires Cultuurankers Theater Dakota Nieuwe Regentes Diamanttheater, Laaktheater, Muzee Scheveningen, De Vaillant toneel, cabaret, muziektheater, muziek klassiek, jazz, wijkactiviteiten cabaret, muziektheater, muziek klassiek, jazz, wijkactiviteiten wijkgerichte activiteiten en amateurkunst Inventarisatie per discipline Dans Een deel van het dansaanbod kan in Den Haag in principe goed worden geplaatst. Korzo, Theater aan het Spui en het Lucent Danstheater vormen samen een goede keten. Haagse producenten en gezelschappen zijn vertegenwoordigd op elk van deze podia. Nationaal aanbod is behoorlijk goed vertegenwoordigd. Toch is er meer interessant aanbod dan Den Haag kan plaatsen. Internationaal aanbod is redelijk aanwezig het Holland Dance Festival haalt tweejaarlijks grotere internationale producties naar Den Haag en Korzo programmeert internationaal aanbod in de kleine- en middenzaal. Maar de budgetten zijn ontoereikend om voor continuïteit te zorgen in een toonaangevende internationale programmering. Om internationaal de krenten uit de artistieke pap naar Den Haag te kunnen halen, is continuïteit van essentieel belang. Bovendien ontbreekt een (midden)zaal met 500 tot 700 stoelen. Toneel Ook het toneelaanbod kan op de Haagse podia goed terecht, al laat ook hier het gemis van een (midden)zaal met 500 tot 700 stoelen (zoals bijvoorbeeld de moderne Rabozaal in de Stadsschouwburg Amsterdam) zich sterk voelen. Theater Dakota (één zaal), Theater aan het Spui (twee zalen aan het Spui en Zaal3 aan het De Constant Rebecqueplein) en de Koninklijke Schouwburg - en daarnaast nog de eigen huizen van Toneelgroep De Appel en het Nationale Toneel - vormen een duidelijke keten. De Haagse gezelschappen zijn goed vertegenwoordigd op deze podia, nationaal aanbod behoorlijk goed. Maar voor groot gemonteerde toneelproducties, die niet passen in een klassieke schouwburg als de Koninklijke, heeft Den Haag geen geschikte zaal (zo gaan bijvoorbeeld belangwekkende producties van Toneelgroep Amsterdam zoals The Fountainhead aan Den Haag voorbij). Internationaal toneelaanbod is in Den Haag slechts beperkt te zien; voor toonaangevende buitenlandse producties is onvoldoende budget en ook hier speelt het gemis van eerder genoemde (midden)zaal. 6

7 Cabaret Pepijn, Dakota, Nieuwe Regentes, Diligentia en de Koninklijke Schouwburg zorgen op het gebied van cabaret en kleinkunst voor een voorbeeldige keten. Knelpunt is de doorstroming na de Koninklijke Schouwburg: cabaretiers die 1000 of meer bezoekers trekken kunnen incidenteel terecht in het Circustheater en in World Forum. Na oplevering van het OCC komt daar de (Dans)theaterzaal met stoelen als mogelijkheid bij. Musical/show/entertainment Op het gebied van musical/show/entertainment is er sprake van een toereikend podiumaanbod. Theater Dakota, Koninklijke Schouwburg, Lucent Danstheater, het Circustheater en World Forum bieden samen voldoende ruimte aan producties van klein tot middel- en (heel) groot. Klassieke muziek Voor de symfonische en andere groot bezette klassieke muziek heeft Den Haag een concertzaal (nu Dr Anton Philipszaal, straks Zuiderstrandtheater, vanaf 2019 Zuiderstrandtheater/OCC). Naast de concerten van het Residentie Orkest is er in de periode nauwelijks groot bezette klassieke muziek geprogrammeerd. Daardoor heeft Den Haag als concertzaal een grote achterstand ten opzichte van zalen in steden als Rotterdam, Utrecht, Eindhoven en Groningen. Kamermuziek, inclusief koormuziek en oude muziek, kan op diverse podia terecht, waaronder Theater Dakota, Nieuwe Regentes, Nieuwe Kerk (en diverse andere kerken), Korzo (nieuwe muziek) en Diligentia. Korzo biedt een plek voor hedendaagse muziek van ensembles uit Den Haag en van buiten de stad. Op zich is het aanbod aan podia voldoende gevarieerd; ook Haagse orkesten, ensembles en musici kunnen goed terecht. Wel biedt alleen de Schönbergzaal in het KC een middelgrote concertzaal (voor ensembles). Deze zaal wordt nu vrijwel uitsluitend door het KC zelf gebruikt. Naar verwachting komt de Ensemblezaal in het OCC straks met regelmaat beschikbaar voor gastoptredens. Grootste knelpunt is de versnippering, waardoor klassieke muziek en kamermuziek voor het Haagse publiek een onvoldoende duidelijk profiel hebben. Dit belemmert de realisatie van publieksgroei en publieksvernieuwing. Pop, jazz, wereldmuziek Voor pop, jazz en wereldmuziek bieden diverse podia ruimte: Theater Dakota, Nieuwe Regentes, Korzo, Nieuwe Kerk, Diligentia, Koninklijke Schouwburg, Dr Anton Philipszaal, World Forum en natuurlijk Paard van Troje (dat voor deze discipline(s) het centrale podium is). Voor theaterconcerten en/of grotere acts (1500+ plaatsen) gelden de Dr Anton Philipszaal (straks OCC) en World Forum als alternatieven. Voor acts die meer dan 2500 bezoekers trekken kent Den Haag geen (binnen)podium, al zouden de RAC Hallen hier mogelijk een rol kunnen spelen. Als mogelijk buitenpodium is onder meer het Kyocera Stadion geschikt, hoewel dit zelden of nooit als zodanig wordt gebruikt. Voor wereldmuziek geldt min of meer hetzelfde, met Korzo als extra podium. Jazz is de afgelopen jaren weinig geprofileerd aan bod geweest, al bieden kleinere podia als Theater Dakota, de kleine zaal van het Paard en incidenteel de Nieuwe Kerk wel een kleinschalige, regelmatige programmering. Het nieuwe initiatief Jazz070 wil de jazz in Den Haag de komende jaren weer een herkenbaar gezicht geven, met Theater Dakota, Paard van Troje, Nieuwe Kerk en Dr Anton Philipszaal/Zuiderstrandtheater als centrale podia. Opera en muziektheater Opera wordt in Den Haag gepresenteerd in het Lucent Danstheater (grootschalig) en in de Koninklijke Schouwburg (met name kleiner bezette barokopera s). Theater Dakota, Nieuwe Regentes, Theater aan het Spui en Korzo, bieden ruimte aan klein of middelgroot gemonteerd muziektheater. 7

8 Jeugdtheater en familievoorstellingen Vrijwel alle Haagse podia besteden incidenteel of regelmatig aandacht aan jeugdtheater en familievoorstellingen. Er is weinig sprake van overlap. Aandachtspunt is de versnippering, waardoor (potentieel) publiek niet altijd gemakkelijk de weg vindt. Film Het hele spectrum van film (in de meest brede zin van het woord: van entertainment tot arthouse) heeft zijn plek in de stad. Filmhuis Den Haag en Pathé hebben ieder een duidelijk profiel en zorgen samen voor een internationaal, breed en uiteenlopend filmaanbod, dat een brede laag van de bevolking bedient en bereikt. De druk op de doeken is wel groot, vanwege de grote diversiteit en hoeveelheid films - in het bijzonder ook kwetsbare films, documentaires, artistieke films en films voor specifieke doelgroepen. Met als gevolg kortademigheid: titels zijn relatief snel uit het filmtheater verdwenen om plaats te maken voor nieuwer aanbod. Conclusies en aanbevelingen De huidige infrastructuur van Haagse podia is grotendeels toereikend om aan het Haagse publiek een kwalitatief goed, breed en divers programma van verschillende podiumkunstdisciplines aan te bieden. Het DP kan in de toekomst, door het instellen van een structureel podiumoverleg, een actieve rol spelen in een nog betere onderlinge afstemming. Er is in voldoende mate sprake van een eigen kleur van de verschillende podia. Het is niet nodig om vanuit de gemeente een specifieker beleid te voeren op het gebied van Podiumkleuring. Daar waar sprake is van een hiaten of overlappingen worden deze tijdig gesignaleerd tijdens het hiervoor genoemde DP-podiumoverleg. Het is vervolgens aan de betreffende podia (nog) scherper te kiezen wat wel en niet te programmeren. Knelpunt is het ontbreken van een grote (midden)zaal met toneeltoren, vlakke vloer en oplopende tribune met een capaciteit van 500+ bezoekers (zoals de Rabozaal in Amsterdam). Advies aan de gemeente is om in ieder geval de mogelijkheid te onderzoeken van een realisatie van een dergelijke zaal. De praktijk noopt hiertoe. Mocht realisatie van een nieuwe zaal onmogelijk blijken, zou een tweede mogelijkheid moeten worden onderzocht, om de nieuwe (dans)theaterzaal in het OCC zo vorm te geven, dat deze (ook) dienst kan doen als grote (midden)zaal voor dans en toneel. De versterking van het profiel van klassieke muziek verdient aandacht. Hiervoor dient een beperkt aantal kernpodia aangewezen te worden, inclusief een te beschikbaar stellen budget voor programmering en marketing (voor zover dat nog niet beschikbaar is). De versterking van het profiel van jazz en wereldmuziek verdient eveneens aandacht. Voorlopig kunnen de initiatieven van het nieuwe samenwerkingsverband Jazz070 worden afgewacht. Voor internationale programmering binnen (vrijwel) alle disciplines is onvoldoende (financiële) ruimte. Een internationale stad als Den Haag zou aan een internationale programmering hoge prioriteit moeten geven. Wij stellen voor dat de podia een gezamenlijk plan maken voor een jaarlijks budget van ten minste euro. Dit budget zou gedeeltelijk uit de middelen voor city marketing moeten komen. Zie ook de bijlage Evenementenbeleid. Realisatie van een accommodatie voor popmuziek met een capaciteit (ruim) boven de bezoekers zou mooi zijn, maar heeft wat het DP betreft geen prioriteit. 8

9 Bijlage 2 Educatie De Haagse podiumkunstensector vindt cultuureducatie een van de belangrijkste thema s voor zowel de sector cultuur als de onderwijssector. De afgelopen periode zijn veel succesvolle initiatieven van de grond gekomen. De sector zet in op verdere ontwikkeling van een divers en kwalitatief hoogwaardig aanbod aan cultuureducatieve activiteiten, zowel binnenschools als buitenschools, zowel voor jonge kinderen op de basisschool, als jongeren in het voortgezet onderwijs. De gemeente stelt op dit moment een bedrag van 10,90 per leerling van het basisonderwijs beschikbaar voor cultuureducatie. Wij vragen een substantiële verhoging van het bedrag per leerling in het basisonderwijs en een extra budget voor educatie voor leerlingen in het voortgezet onderwijs. In het huidige cultuurplan neemt cultuureducatie een belangrijke plek in binnen het Haagse cultuurbeleid. De gemeente Den Haag zet stevig in op cultuureducatie met een deltaplan en een bestedingsverplichting van 5% van de subsidie voor structureel gesubsidieerde instellingen. De Haagse podiumkunstensector is van mening dat deze 5% geen doel op zich hoeft te zijn voor elke instelling afzonderlijk, maar dat het er vooral om gaat dat instellingen duidelijk kunnen maken hoe ze structureel aandacht besteden aan educatie, met een eigen inhoudelijk profiel en hoe ze zich dit verder door ontwikkelen. Alle kinderen en jongeren Op dit moment zijn de cultuureducatiegelden vooral gericht op binnenschoolse educatie voor het basisonderwijs. Podia en producenten ervaren het allemaal als groot gemis dat de kwetsbare groep tussen 12 en 16 jaar (het Voortgezet Onderwijs) daar grotendeels buiten valt. Juist op die leeftijd neemt de ongelijkheid in kansen en mogelijkheden snel toe. We pleiten op dit terrein voor een doorlopende leerlijn en vragen de gemeente om deze financieel te ondersteunen (zie hierboven) met een vergelijkbaar bedrag per leerling in het Voortgezet Onderwijs als in het basisonderwijs. CultuurSchakel De CultuurSchakel - kenniscentrum, bemiddelingsorganisatie en tevens verstrekker van een aantal subsidies - speelt in Den Haag een belangrijke rol, onder meer als uitvoerder van het project Cultuureducatie op z'n Haags, dat loopt tot het einde van de cultuurplanperiode De CultuurSchakel is in 2013 gestart in een turbulent veld. Het is begrijpelijk dat nog wordt gezocht naar de juiste koers en positionering. Al werkend en doende wordt geleerd, ook waar het gaat om de samenwerking tussen CultuurSchakel en culturele instellingen. Het is van belang om richting nieuwe cultuurplanperiode goed te kijken waar de kansen liggen voor cultuureducatie in Den Haag en wat de positie en rol van de CultuurSchakel daarin moet zijn. De sector signaleert hierbij een aantal aandachtspunten. Er lijkt sprake van een overaanbod aan voorstellingen, waardoor sommige scholen door de bomen het bos niet meer zien, ook vanwege het ontbreken van een kwaliteitsstempel binnen dit aanbod. De hoge ambitie in bereik (aantallen lesuren en leerlingen) staat op gespannen voet met de beperkte middelen bij de scholen. En het feitelijke bezoek van scholieren aan culturele instellingen (wat ons betreft belangrijk en noodzakelijk) loopt terug, omdat steeds meer activiteiten binnen de school zelf worden georganiseerd. De CultuurSchakel ontwikkelt leerlijnen. Het is van groot belang dat deze leerlijnen niet loszingen van de praktijk en ook door de culturele instellingen worden gedragen en gevoed. Het DP, en dan met name de werkgroep cultuureducatie, gaat graag in gesprek met de gemeente Den Haag en de CultuurSchakel om een gezamenlijke strategie te ontwikkelen en afspraken te maken waar we gezamenlijk optrekken. Daarbij gaat het niet alleen om een toekomststrategie, maar ook om concrete verbeterpunten in deze periode. Het convenant op het gebied van cultuureducatie, afgesloten tussen scholen en Gemeente, zal in 2016 aflopen. Wij pleiten ervoor dit convenant te verlengen én te verbreden. Immers ook podia en producenten zijn belangrijke partijen waar het gaat om de realisatie van deze ambities. 9

10 Aansluiting bij instellingsbeleid Instellingen willen hun individuele en gezamenlijke cultuureducatiebeleid blijven ontwikkelen als integraal onderdeel van hun eigen instellingsbeleid. Instellingen zien het als hun verantwoordelijkheid om vanuit een eigen artistieke en didactische visie educatieprojecten te ontwikkelen. De Haagse instellingen geven aan dat zij dit graag in samenwerking doen en in co-creatie met de onderwijsinstellingen. Zo ontstaat een rijk en gevarieerd beeld: sommige scholen besteden bij wijze van spreken hun kunstonderwijs uit aan een podium dat op locatie kunstonderwijs verzorgt (zoals de Johan de Witt Scholengroep), andere scholen varen juist op de expertise in eigen huis. Maatwerk juichen wij toe, juist dit type samenwerking leidt tot een stevige verankering op niveau van de partners en daarbinnen van individuen. Net als voor alle aspecten van kunst is ook binnen de kunsteducatie een zekere ruimte nodig voor experiment, voor vernieuwing en voor ontwikkeling van projecten en programma s op topniveau. De Haagse instellingen streven ook op het gebied van cultuureducatie naar hoge kwaliteit, een breed bereik en een goede vertegenwoordiging van alle Haagse bevolkingslagen. De Haagse instellingen stellen voor dat de gemeente seed money beschikbaar stelt om duurzame samenwerkingen tussen aanbieders en scholen mogelijk te maken. De nadruk zal daarbij liggen op multidisciplinaire projecten waarin Haagse instellingen samenwerken aan een breed, divers, verrassend en op maat gesneden cultuuraanbod zodat kinderen en jongeren van verschillende leeftijden, achtergronden en opleidingsniveaus optimaal worden bediend. Conclusies en aanbevelingen Houd cultuureducatie hoog op de agenda van het cultuurbeleid, de sector heeft ambities en wil dat de podia open staan voor jongeren van elke leeftijd en demografische achtergrond. Verbreed de focus van binnenschoolse educatie in het basisonderwijs, naar binnen- en buitenschoolse educatie voor alle leeftijdsgroepen van kinderen en jongeren. Geef daaraan financiële ondersteuning. De CultuurSchakel is een belangrijke partner: als makelaar tussen aanbod en scholen en als ontwikkelaar van meetinstrumenten en een beoordelingssystematiek voor cultuureducatie. Laat de verantwoordelijkheid voor de artistiek-inhoudelijke ontwikkeling van educatie vooral bij de instellingen zelf. Stimuleer dat cultuureducatie ook plaatsvindt bij de culturele instellingen zelf, zodat kinderen en jongeren daadwerkelijk kennismaken met gezelschappen, podia, musea e.d. Blijf als gemeente in gesprek met de culturele instellingen over de verdere ontwikkeling van het cultuureducatiebeleid. Stimuleer innovatie en multidisciplinaire samenwerkingsprojecten met een bescheiden (matchings)budget voor incidentele subsidies waarmee verschillende kunst- en onderwijsinstellingen nieuwe (pilot)projecten kunnen realiseren en expertise kunnen blijven ontwikkelen. Continueer en verbreed het Haagse convenant op het gebied van cultuureducatie, het Deltaplan Cultuureducatie en het Bestuurlijk Kader Cultuur en Onderwijs, waarin een gezamenlijke agenda wordt uitgewerkt voor de komende tien jaar kwalitatief goed cultuuronderwijs. Cultuureducatie staat op de kaart en we willen de gemeente graag vragen die agenda voortvarend door te zetten en te verbreden. 10

11 Bijlage 3 Makersklimaat en Talentontwikkeling De actieve aanwezigheid van kunstenaars en makers, al dan niet georganiseerd binnen producerende instellingen, is van cruciale betekenis voor een kwalitatief hoogstaand en levendig cultureel klimaat. Den Haag beschikt op het gebied van dans, symfonische muziek en toneel over (inter)nationale topgezelschappen. Ook kleinere gezelschappen/groepen/bands/ensembles en individueel werkende kunstenaars zijn volop actief. Daarbij beschikt de stad met het Koninklijk Conservatorium over een hoogwaardig opleidingsinstituut voor muziek en dans. Om het makersklimaat ook in de toekomst te borgen en verder uit te bouwen, verdient talentontwikkeling hoge prioriteit. Er vindt in Den Haag een groot aantal succesvolle activiteiten plaats op het gebied van talentontwikkeling. Voor veel culturele instellingen is talentontwikkeling een speerpunt en een belangrijk onderwerp van gesprek, zowel in de stad Den Haag als binnen het landelijk cultuurbeleid. Er zijn volop kansen. Vanuit het DP zijn gesprekken en debatten georganiseerd om cultuur in het algemeen en talentontwikkeling in het bijzonder op de Haagse politieke agenda te krijgen. De Haagse infrastructuur biedt veel kansen voor een koppositie op het gebied van talentontwikkeling. Wij zijn van mening dat de stad Den Haag een Talentenstad moet zijn, waar getalenteerde makers volop worden gestimuleerd en uitgedaagd. Internationale topkunst en een rijke stedelijke voedingsbodem Den Haag is een stad van (inter)nationale topkunst, innovatie en ruimte voor talent. De stad in het algemeen en de culturele sector in het bijzonder, kenmerken zich door een kwalitatief zeer hoogwaardig aanbod in alle disciplines en een enorm potentieel aan jonge, creatieve pioniers die de grote kunstenaars van morgen kunnen zijn. Denken in ketens Talent moet wel gescout en ontwikkeld worden. Een krachtige manier om dat te doen is het denken en werken in ketens, waarbij we ook in de podiumkunsten een zorgvuldig broedplaatsenbeleid ontwikkelen. In Den Haag heeft een aantal culturele organisaties gezamenlijk de verantwoordelijkheid opgepakt om talent te ontwikkelen en te ondersteunen. Deze organisaties spelen een belangrijke rol in het uitvoeren van landelijk beleid op het gebied van de talentontwikkeling. Binnen de danssector is er sprake van een heldere keten met betrekking tot de ontwikkeling van jonge talenten. Het Koninklijk Conservatorium leidt jonge dansers op en werkt samen met het Nederlands Dans Theater als gezelschap en Korzo als podium. Talentontwikkelaar Korzo biedt begeleiding en productiekracht aan een groot en divers aantal choreografen. Veel makers die in Korzo werken aan hun ontwikkeling als choreograaf hebben een carrière als danser bij het Nederlands Dans Theater achter de rug. Anderen zijn afkomstig van opleidingen en gezelschappen elders. Zowel voor dansers als choreografen is Den Haag een aantrekkelijke stad met mogelijkheden voor ontwikkeling en innovatie. De in- en doorstroom van Haags en (inter)nationaal talent in Korzo zorgt voor vernieuwing. Vanuit Den Haag wordt een landelijk en internationaal speelveld bediend. Ook is Den Haag met onder meer het Holland Dance Festival, het CaDance festival en het India Dansfestival, een vruchtbare bodem voor festivals van nationaal en internationaal belang, met bovendien grote publieke belangstelling. De Toneelalliantie bestaande uit het Nationale Toneel (een van de top-toneelgezelschappen van Nederland), de Koninklijke Schouwburg en het Theater aan het Spui, bouwt aan een keten voor (jonge) toneelmakers en acteurs. Jonge theatermakers worden tijdig gescout en krijgen de kans iets te ontwikkelen, te spelen en váker te laten zien op Haagse podia en bij Haagse gezelschappen. Binnen de structuur van een topgezelschap, maar ook tijdens festivals en specifieke gebeurtenissen. Theater aan het Spui biedt kans aan jonge makers werk te maken én te tonen in Den Haag en daarbuiten en zich zo ook landelijk in de kijker te spelen. De Koninklijke Schouwburg bereidt twee tweejarige talentontwikkelingstrajecten met twee jonge artists in residence voor. Rabarber begeleidt jonge theatertalenten op weg naar landelijke kunstvakopleidingen en biedt net afgestudeerde (docerende) theatermakers kansen zich in een relatief veilige omgeving verder te ontwikkelen. 11

12 Het Koninklijk Conservatorium in Den Haag is het oudste conservatorium van Nederland: traditie, ambacht en uitvoeringskwaliteit zijn onlosmakelijk verweven met experiment en vernieuwing. De leerlingen van de verschillende afdelingen van het conservatorium worden in samenwerking met de Haagse instellingen klaargestoomd voor een dynamische beroepspraktijk. De samenwerking met het Residentie Orkest en festivals zoals Festival Classique biedt hierbij interessante perspectieven. Den Haag beschikt dus over een sector van internationaal belang, met stevige lokale binding door een stedelijke scene van kunstzinnige pioniers. Makers en talenten in Den Haag dienen zich te verstaan met en te verhouden tot deze stad; het hart van de democratie, stad van recht en vrede. Een stad met klassieke waarden maar nooit stoffig, met excellente topkunst maar nooit schreeuwerig en met ruimte voor experiment en innovatie wanneer er sprake is van werkelijk talent. Positieve effecten voor de stad Een dynamische en kansrijke omgeving voor kunstenaars heeft niet alleen een positief effect op de cultuursector, maar brengt ook creatieve dynamiek in een stad. Het maakt een stad attractief voor jonge, creatieve mensen en draagt zo bij aan een aantrekkelijk imago van Den Haag en aan de innovatieve kracht van haar bewoners. De aanwezigheid van zowel aanbod van klassieke topkunst als een levendige scene van jonge pioniers maken Den Haag tot een aantrekkelijke stad voor kunstenaars, creatievelingen en ondernemers (zowel op de lokale, nationale als internationale markt). Zolang zij ruimte en mogelijkheden krijgen om werk te ontwikkelen en te produceren, vindt talentontwikkeling in deze stad plaats onder een gelukkig gesternte. Dat klinkt juichend; wat kan er dan nog beter? Landelijk beleid versus Haagse kansen Het landelijk beleid m.b.t. talentontwikkeling richt zich met name op het ontwikkelen van financieringsregelingen voor individuele makers door de cultuurfondsen. Het landelijk beleid zal leiden tot kansen voor individuele jonge kunstenaars, maar ook tot een behoefte aan coaching en begeleiding door instellingen met expertise op het gebied van artistieke ontwikkeling, productie, techniek, management, marketing etc. Hier ligt een kans voor de stad Den Haag om haar infrastructuur van relevante producerende instellingen én podia en expertise op het gebied van talentontwikkeling nog beter in te zetten om the place to be te worden voor jong makerstalent. Een Haagse kunstprijs voor opvallend talent Om het aanwezige talent in de stad te profileren en toptalent aan te zuigen, stelt het DP voor een prijs in het leven te roepen voor jong opvallend talent, onder jurering van Haagse kopstukken uit de kunst zoals Jirí Kylián, Theu Boermans en Anton Corbijn. De winnaar ontvangt een geldbedrag en plek bij een Haagse instelling om een productie realiseren. Deze instelling biedt begeleiding, productiecapaciteit en andere faciliteiten. Versterken infrastructuur voor talent Veel investeringen in talentontwikkeling worden mogelijk gemaakt door fondsen, beurzen en particulieren. Het bestaan van deze tijdelijke gelden is van groot belang, maar kent als nadeel een grote onrust rond jonge talenten. Zij moeten pieken van productie naar productie, waar soms onthaasting en langzame groei nodig zijn. Daarom pleiten wij voor de instelling van een Talentontwikkelingsfonds voor culturele organisaties die gedurende vier jaar aantoonbaar samenwerken in ketens en zich richten op duurzame talentontwikkeling. Conclusies en aanbevelingen: Er liggen veel kansen voor Den Haag om zich te onderscheiden met kwalitatief hoogwaardig aanbod en een gezonde voedingsbodem voor toptalent. De aanwezigheid van kunstenaarstalent en een circuit van getalenteerde pioniers leveren een positieve bijdrage aan het vestigingsklimaat voor studenten, bedrijven en ondernemers. 12

13 De sector pleit voor een talentontwikkelingsbeleid waarbij instellingen met kennis en ambities op het gebied van talentontwikkeling stevig worden ondersteund door de stad. Het DP stelt voor een Haagse talentprijs in het leven te roepen en zich zo te profileren als stad van klassieke waarden én jong talent. Het DP stelt voor een Talentontwikkelingsfonds in te stellen, waaruit financiering voor vier jaar kan worden toegekend aan ketenpartners in Den Haag, op basis van langjarige, duurzame talentontwikkelingsplannen. Dit fonds werkt als hefboom: ook de betrokken instellingen worden gevraagd te investeren in tijd, kennis en productiefaciliteiten. Het DP pleit voor een professionele lobby richting landelijke politiek om Haagse investeringen in talentontwikkeling te matchen met rijksmiddelen. 13

14 Bijlage 4 Culturele diversiteit en Cultuurparticipatie Den Haag is een stad met een zeer diverse bevolking, zowel qua opleiding en inkomen als etnisch-culturele achtergrond. De Haagse podia en gezelschappen werken er hard aan deze diverse bevolkingsgroepen zoveel mogelijk in huis te halen c.q. bij hun activiteiten te betrekken. Dat lukt in toenemende mate. Toch is er alle aanleiding om culturele diversiteit en verdere versterking van cultuurparticipatie de komende jaren nog meer aandacht te geven. Daarbij gaat het niet alleen om etnische diversiteit, maar nadrukkelijk ook om het betrekken van alle Hagenaars en Hagenezen (inclusief Scheveningers). In de Code Culturele Diversiteit wordt terecht gesteld dat het gaat om drie P s : Programmering, Publiek en Personeel. Onder personeel worden nadrukkelijk ook besturen/toezichthouders en directies gerekend. De Code vraagt van alle culturele instellingen een duidelijke visie op wat culturele diversiteit en cultuurparticipatie voor de instelling betekent. Daarbij geldt als motto pas toe of leg uit : of je doet als instelling aan culturele diversiteit, of je legt uit waarom het niet bij je past. Het DP adviseert zijn leden om naast de Code Cultural Governance ook de Code Culturele Diversiteit te hanteren. Bij Culturele diversiteit en Cultuurparticipatie gaat het om de realisatie van een aanbod met de volgende drie doelen: zoveel mogelijk culturele tradities, stijlen en achtergronden aan bod te laten komen zoveel mogelijk publieks- en bevolkingsgroepen zich erdoor aangesproken en betrokken te laten voelen de culturele achtergrond van mensen serieus te nemen en aan te sluiten bij hun interessegebied. Twee benaderingen Bij het realiseren van deze doelen worden podia en andere culturele instellingen vaak met een strategische vraag geconfronteerd: kies ik voor een artistiek-inhoudelijke programmering in lijn met het beleid van mijn podium/theater en zoek ik daar (cultureel diverse) doelgroepen bij? Of ga ik eerst in gesprek met een doelgroep en programmeer ik vervolgens in lijn met de wensen van die doelgroep? Beide benaderingen kunnen succesvol zijn. Korzo is bijvoorbeeld op het gebied van wereldmuziek en Indiase dans begonnen vanuit een artistieke ambitie. Korzo houdt deze vast, maar is er in de loop der jaren in geslaagd een steeds sterkere verbinding aan te gaan met (allochtone) doelgroepen die het theater inmiddels goed weten te vinden. De Dr Anton Philipszaal/Lucent Danstheater koos de andere weg: de ontwikkeling van traditioneel aanbod in nauwe samenspraak met culturele verenigingen, zoals een Hindoestaanse huiskamer. Nu wordt gewerkt aan een artistieke verbreding en verdieping van deze programmering. Cruciaal in beide benaderingen is dat culturele instellingen de diverse doelgroepen en hun wensen kennen. Dat vraagt om intensieve verkenning en dialoog, nieuwe marketingvormen en een structurele, langjarige aanpak. De huidige Subsidieregeling Pluriform Programmeren maakt het mogelijk om (eerste) initiatieven te nemen en projecten op te zetten, maar is nog onvoldoende gericht op een noodzakelijke structurele en langjarige aanpak. Cultuurankers Om Culturele diversiteit te verankeren in het beleid van de culturele instellingen is samenwerking tussen stedelijke instellingen en Cultuurankers in de wijken essentieel. De Cultuurankers staan dicht bij diverse bevolkingsgroepen en kunnen hun ervaring en expertise delen met andere instellingen. Ook hier zijn in het recente verleden goede ervaringen opgedaan, onder meer door De Vaillant (zie ook de bijlage met best practices). Van iedere culturele instelling mag een visie worden verwacht op de vraag hoe om te gaan met culturele diversiteit, maar niet iedere instelling moet/wil/kan hetzelfde doen. Gezamenlijk moeten culturele instellingen zoveel mogelijk bevolkingsgroepen in de stad bereiken. Daarvoor is het nodig een inventarisatie te maken van 14

15 wat er nu gebeurt en van de plannen en mogelijkheden bij diverse instellingen. Op basis van deze inventarisatie dient een meerjarig (actie)programma in kaart te worden gebracht. De financiering voor deze aanpak kan komen uit het huidige Matchingsbudget Pluriform Programmeren, aan te vullen met middelen, bijvoorbeeld uit het integratiebeleid. Conclusies en aanbevelingen Culturele diversiteit en cultuurparticipatie krijgen in toenemende mate aandacht van de culturele instellingen, maar er valt nog veel te winnen. Gezamenlijk moeten culturele instellingen zoveel mogelijk bevolkingsgroepen in de stad bereiken. De Code Culturele Diversiteit biedt beleidsmatig een goed handvat en zal door de culturele sector worden toegepast. Dat houdt onder meer in dat diversiteit ook in de samenstelling van besturen/raden van toezicht en van personeel tot uiting moet komen. De samenwerking tussen Cultuurankers en stedelijke podia moet verder worden versterkt. Lanceer een meerjarig programma Versterking Culturele Diversiteit en zorg daarbij voor een ruimhartige financiering. Stimuleer cultureel diverse evenementen; culturele diversiteit mag/moet worden gevierd! 15

16 Bijlage 5 Evenementenbeleid De culturele sector & de grote evenementen in Den Haag: op naar een gestructureerd evenementenbeleid Onze stad kent elk jaar enkele grote internationale evenementen met een positieve uitstraling en een belangrijke economische spin-off. Ook meer nationale/lokale evenementen dragen bij aan een positieve stadsbeleving door bewoners, bedrijven en bezoekers. De culturele sector van Den Haag wil met een zeer gevarieerd en kwalitatief hoogstaand aanbod graag een optimale bijdrage leveren aan dergelijke activiteiten. Door het college van B&W wordt het belang van evenementen onderschreven: 'We zetten in op een stevig aanbod van evenementen; van bewezen succesformules tot kleinschalig en experimenteel'. De inbreng van de culturele sector moet daarbij optimaal zijn door een goede verbinding met andere gemeentelijke domeinen zoals onderwijs en economie [bijv. Kanskaart Toerisme, Citymarketing, Den Haag Marketing]. Wij constateren dat er op dit gebied echter nog sprake is van versnippering waar het gaat om de ontwikkeling van plannen, de marketing, de productie en de financiering. Onze stad zou meer en consequent moeten inspelen op eerder geformuleerde thema's die karakteristiek en onderscheidend zijn voor Den Haag: Vrede en Recht, Koninklijk en Stad aan Zee. Deze drie elementen kunnen bijvoorbeeld worden gebruikt als 'paraplu' voor jaarlijks terugkerende evenementen. Voor de komende jaren kan ook worden gedacht aan eenmalige activiteiten rondom bijvoorbeeld: - Vrede en Recht - opening gebouw Internationale Strafhof [2016?] - Koninklijk - verhuizing koninklijk gezin naar paleis Huis ten Bosch [2017?] - Stad aan Zee - Scheveningen 200 jaar badplaats [2018] Daarnaast kunnen met bijvoorbeeld terugkerende landenfestivals grootstedelijke evenementen worden gerealiseerd die zich richten op bepaalde doelgroepen binnen onze stad met een zeer gemengde bevolking. De sector constateert dat voor grootstedelijke en internationale evenementen behoefte is aan meer coördinatie en samenwerking. Voor de culturele sector zijn de volgende uitgangspunten van belang om optimaal mee te kunnen doen aan de ontwikkeling en de uitvoering van een evenementenbeleid voor onze stad: - acquisitie van evenementen: wie neemt het initiatief en wie worden bij de werving betrokken? - planning op langere termijn: welke evenementen worden de komende 2 tot 4 jaar georganiseerd en wie houdt de kalender bij? - coördinatie vanuit een centraal punt vanuit de stad om een optimale inzet van overheid, instellingen en bedrijven te realiseren; - beschikbaarheid van voldoende financiële middelen om met goed ondernemerschap activiteiten met de gewenste omvang en met hoogwaardige kwaliteit op een verantwoorde wijze te kunnen realiseren. Deze uitgangspunten kunnen naar onze mening het best worden gerealiseerd door een door de gemeente ingesteld, onafhankelijk opererend evenementenbureau dat voor grootstedelijke en internationale evenementen de partijen bij elkaar brengt. De bijdrage van de culturele sector aan de twee grootste, succesvolle internationale evenementen van 2014 de Nucleaire Top en het WK Hockey - was nog zeer beperkt. Met de realisatie van bovengenoemde uitgangspunten kan de culturele sector in de toekomst beter bijdragen aan de invulling van internationale en grootstedelijke evenementen. De intentie moet zijn dat culturele instellingen bij de invulling van de programmering op langere termijn kunnen inspelen op de geplande activiteiten in plaats van op korte termijn te moeten improviseren om alsnog een ad-hoc-bijdrage te kunnen leveren. Zo kunnen er daadwerkelijk gezichtsbepalende activiteiten worden georganiseerd, die in het verlengde liggen van internationale evenementen en de uitstraling hiervan versterken. Uiteraard is het ook denkbaar dat vanuit de culturele sector zelf een initiatief wordt genomen voor een grootschalig evenement. Denk bijvoorbeeld aan het verder ontwikkelen van het project '48 uur Den Haag' dat in september 2013 en 2014 een veelbelovende start heeft gehad maar nog geen organisatorische en financiële 16

17 basis heeft. Een dergelijk project, waaraan door de gemeente reeds financieel wordt bijgedragen, zowel door cultuur als economie, zou opgenomen moeten kunnen worden in meerjarige subsidieregelingen. Den Haag als internationale stad zou ook hoge prioriteit moeten geven aan een internationale programmering op de podia. Wij constateren dat hiervoor binnen (vrijwel) alle disciplines in de culturele sector onvoldoende (financiële) ruimte is. Wij stellen voor dat de gemeente een jaarlijks budget beschikbaar stelt van tenminste , waarvoor de podia gezamenlijk een plan maken. Het cultureel ondernemerschap en de onderlinge samenwerking zijn in de Haagse cultuursector de laatste jaren aanzienlijk versterkt. De culturele sector wil dit natuurlijk verder uitbouwen waar mogelijk, onder meer door samen met de gemeente en andere betrokken partijen een hoogwaardige bijdrage te leveren aan de invulling van een gestructureerd evenementenbeleid voor onze stad. Conclusies en aanbevelingen De culturele sector wil met een gevarieerd en kwalitatief hoogstaand aanbod een optimale bijdrage leveren aan grootstedelijke en internationale evenementen in Den Haag. Er is nu sprake van te geringe coördinatie bij de ontwikkeling van plannen, de marketing, de productie en de financiering bij dergelijke evenementen. Waar mogelijk moet aansluiting worden gezocht en gevonden bij voor Den Haag karakteristieke thema's: Vrede en Recht, Koninklijk en Stad aan Zee. Een onafhankelijk opererend evenementenbureau, op initiatief van de Gemeente ingesteld, moet voorwaarden creëren voor een brede, tijdige samenwerking en optimale realisatie van de evenementen. De gemeente dient jaarlijks een budget van tenminste beschikbaar te stellen voor een internationale programmering op de podia, waarvoor deze podia een gezamenlijk plan maken. 17

18 Bijlage 6 Samenstelling ledenbestand DP Den Haag Per 1 januari 2015 zijn de volgende 17 instellingen lid van het DP: - AFAS Circustheater - Theater Dakota - Theaters Diligentia en Pepijn - Filmhuis Den Haag - Dr Anton Philipszaal/Lucent Danstheater - Het Nationale Toneel - Koninklijk Conservatorium - Koninklijke Schouwburg - Korzo - Nederlands Dans Theater - Laaktheater - Rabarber - Residentie Orkest - Theater aan het Spui - Toneelgroep de Appel - Theater De Vaillant - World Forum Theater 18

19 Bijlage 7 Best practices In deze bijlage komt de praktijk aan het woord met aansprekende voorbeelden, die het papieren beleid tot leven brengen. Hieronder volgt een aantal best practices, aangeleverd door diverse leden van het DP Den Haag. De voorbeelden zijn ingedeeld naar de thema s educatie, talentontwikkeling en culturele diversiteit. Den Haag kent elk jaar ook vele festivals, die regelmatig worden georganiseerd op en rond onze podia. In deze bijlage zijn ook daarvan enkele succesvolle voorbeelden opgenomen. 7.1 Educatie Residentie Orkest Verbinding leggen met alle Hagenaars Het Residentie Orkest (RO) heeft de afgelopen jaren een grote reputatie opgebouwd op het terrein van educatie. Het RO besteedt 14% van de haar ter beschikking gestelde gemeentelijke middelen aan educatie; 9% meer dan de van overheidswege verplichte 5%! Het RO werkt samen met 81 scholen in het primair onderwijs en 22 scholen in het voortgezet onderwijs. Daarmee bereikt het RO meer dan de helft van het aantal Haagse scholen in het primair- en voortgezet onderwijs en realiseert ruim contactmomenten met scholieren. Daarnaast blijft het RO zijn maatschappelijke betekenis ook laten zien met het Residents-project, waarin het RO instrumentaal muziekonderwijs faciliteert aan kinderen uit achterstandswijken. Tijdens de pilot-fase hebben ca. 200 kinderen tussen de 8 en 10 jaar, afkomstig uit drie Haagse achterstandswijken (Escamp, Laak, Schilderswijk), instrumentaal muzieklessen genoten, gefaciliteerd door het RO. In 2015 wordt dit project uitgebreid naar 500 kinderen, ook uit andere wijken. Daarnaast gaat het RO ook instrumentaal onderwijs faciliteren voor senioren. Bij dit project draait het om het vitaal houden van de steeds groter worden groep senioren. De Residents- en Presidents-projecten zijn voor de Nederlandse orkestwereld uniek: geen enkel ander orkest in Nederland biedt dit aan. Het RO treedt niet alleen op voor de klassieke concertganger, maar ook voor nieuwe Hagenaars. Die worden met name bereikt via festivals. Daar blijken exotische artiesten en dansers op een spannende manier samen te kunnen gaan met westerse symfoniemuziek. Dit doet het RO overigens in samenwerking met het Dans- en Muziekcentrum Den Haag (DMC). Zo is het RO actief in het The Hague African Festival, dat in 2015 zelfs zal worden geopend door een unieke samenwerking tussen het orkest en fameuze Afrikaanse musici zoals jazzbassist Richard Bona. Voor de Hindoestaanse gemeenschap produceert het RO een groots Diwali-concert, ook in het kader van een festival. Met deze initiatieven geeft het Residentie Orkest invulling aan zijn ambitie om structureel betekenis te hebben voor alle Hagenaars, van alle leeftijden en etnische achtergrond. The Residents pilotproject 19

20 Koninklijke Schouwburg Digitale rondleiding Samen met NTJong produceert de Koninklijke Schouwburg digitale rondleidingen voor jongeren. Er is een programma gemaakt voor ipad, over de geschiedenis en de kunstcollectie van de Koninklijke Schouwburg. Deelnemers aan de digitale rondleiding volgen met hun ipad in eigen tempo hun individuele rondleiding, waardoor ze het oudste theater van Den Haag met zijn roemrijke traditie beter leren kennen. Deze activiteit is zeer geschikt voor kleinere groepen leerlingen en/of jongeren. Basisschool t Palet Jaarlijks presenteert basisschool t Palet uit de Haagse Schilderswijk aan het eind van het schooljaar zijn musical in de Koninklijke Schouwburg. De musical wordt voorbereid met lessen, repetities en workshops, die de kinderen ontvankelijk maken voor de mogelijkheden van het theater, en tegelijk bewust maken van de bijzondere plek waar zij hun musical mogen opvoeren. Deze activiteit brengt bovendien nieuw publiek naar de Koninklijke Schouwburg: ouders en andere familieleden van deelnemende leerlingen. Zandvliet College Een geluk bij een ongeluk: door een geannuleerde voorstelling in de programmering van de Koninklijke Schouwburg vielen er dagen vrij, die (op korte termijn) door het Haagse Zandvliet College konden worden ingevuld. Leerlingen konden hun schoolmusical Fame in de Koninklijke Schouwburg opvoeren. Dit toeval bleek het begin van een vruchtbare samenwerking tussen de Koninklijke Schouwburg en het Zandvliet College. NTJong kon bijvoorbeeld nog in datzelfde jaar een achttal lessen geven en de voorstelling Titus op school spelen. De docenten van het Zandvliet en hun leerlingen waren zeer enthousiast over deze samenwerking. Engelstalige schoolvoorstellingen De Koninklijke Schouwburg organiseert in samenwerking met STET Engelstalige schoolvoorstellingen voor Nederlandse scholieren. Steeds meer scholen, ook van buiten Den Haag, tonen hiervoor belangstelling. Dit initiatief sluit goed aan bij de opkomst van tweetalig onderwijs. Scholieren en jongeren in de Koninklijke Schouwburg Het bezoek van leerlingen uit het Basisonderwijs aan door de Koninklijke Schouwburg georganiseerde schoolvoorstellingen vertoont een sterk stijgende lijn: 37 Haagse scholen kiezen er inmiddels voor om met hun leerlingen de Koninklijke Schouwburg te bezoeken. Ook het bezoek van leerlingen uit het Voortgezet Onderwijs aan reguliere voorstellingen in de Koninklijke Schouwburg voor een volwassen publiek, vertoont een stijgende lijn. Niet alleen onder Haagse scholen, ook bij steeds meer middelbare scholen van buiten Den Haag bestaat belangstelling voor een dergelijk begeleid theaterbezoek. Nationale Toneel Don Quichot denkt na: Ik denk dus ik besta! Het Nationale Toneel organiseert met NTJong een voorstelling inclusief filosofieproject voor kinderen van 6 t/m 8 jaar (groep 3 t/m 5 van het primair onderwijs). Deze unieke mix van theater en filosofie vindt plaats op school, in de klas. Het project bestaat uit een toneelvoorstelling, gecombineerd met een filosofieworkshop, die samen een uitdagende en rijke theaterervaring vormen van zo n 70 minuten. Don Quichot wordt gespeeld door twee acteurs: ervaren dramadocenten. Zij gaan vanuit hun toneelrollen een filosofisch gesprek aan met de kinderen. Het project is interactief; de kinderen hebben een grote rol in het resultaat. Dat maakt veel los en zorgt voor wederzijdse ideeën en inspiratie. In de voorstelling gebruikt het Nationale Toneel het verhaal van Don Quichot om samen met kinderen te brainstormen over filosofische kwesties. Acteurs schakelen binnen de voorstelling voortdurend tussen acteren en een filosofische denkhouding. Ze maken de kinderen mede verantwoordelijk 20

21 voor de voortgang van het verhaal. Zo boren ze de originele denkkracht van kinderen aan om het verhaal te verbreden en te verdiepen en om de personages verder te helpen met prangende kwesties waarmee ze worstelen. Don Quichot blijkt als verhaal een mooie kapstok omdat het gaat over een personage dat zichzelf benoemt tot ridder, zijn idealen wil uitdragen en volgens zijn idealen wil leven. Is Don Quichot daarmee een dwaas of juist een realist die inziet dat de waarheid niet te vatten is en die zijn ideeën aan anderen wil toetsen? Bij aanvang van de voorstelling komt Don Quichot moe gestreden de klas binnen, hij twijfelt over alles. Hij stelt wel duizend vragen. In gesprek met de kinderen begint een zoektocht naar nieuw ideeën en nieuwe gedachten waarmee hij weer verder kan. Het project is ontwikkeld in nauwe samenwerking met een klas van de Gelderlandschool uit de wijk Rustenburg-Oostbroek, stadsdeel Escamp (Den Haag). In 2015 wordt het door minstens 50 klassen op scholen in Den Haag en directe omgeving afgenomen. Doel is in deze eerste speelperiode 1650 kinderen te bereiken, en dit aantal in vier jaar uit te breiden tot een bereik van 7600 kinderen. Theaters Diligentia en PePijn Programmeren 2.0 het actief betrekken van jongeren bij cultuur en theater Theaters Diligentia en PePijn hebben inmiddels succesvolle ervaringen opgedaan met Programmeren 2.0: - Een educatietraject waarbij 12 studenten meedenken en actief meewerken aan de programmering en marketing van de theaters Diligentia en PePijn. - Met als doel de bevordering van cultuurparticipatie en een betere afstemming van de programmering op de wensen van een steeds diverser wordende Haagse bevolking. - In totaal drie edities. - Per editie zijn er circa twaalf enthousiaste studenten, afkomstig van uiteenlopende opleidingen en met (cultureel) diverse achtergronden, 5 maanden van februari tot en met juni - actief bij onze organisatie betrokken. - De opdrachten variëren van werkveldonderzoek en het invullen van de randprogrammering van een voorstelling in Diligentia tot het ontwikkelen en realiseren van een jongerenconcept voor een voorstelling in Theater PePijn. 21

22 Jeugdtheaterschool Rabarber Een heel palet rond een schoolmusical Jaarlijks zitten er ongeveer 75 leerlingen in de groepen 8 van Basisschool t Palet (Schilderswijk). Rabarber maakt al 4 jaar - samen met hen een muzikale eindvoorstelling, die uiteindelijk 2x speelt in de Koninklijke Schouwburg en bezocht wordt door alle leerlingen van t Palet en natuurlijk hun familieleden. Vanaf september zijn er wekelijks lessen en repetities toneel, dans, zang in Theater de Vaillant. Er worden andere voorstellingen bezocht en er vindt een bezoek achter de schermen van de KS plaats. De lat ligt hoog: dit jaar wordt het Romeo & Julia! Theater aan het Spui Instelling als klaslokaal Het project Instelling als klaslokaal is een samenwerking tussen Korzo, Filmhuis Den Haag, Gemeentemuseum en Theater aan het Spui. Wij ontwikkelen samen een leerlijn voor het Voortgezet Onderwijs en voeren deze uit met de scholen van de Johan de Witt scholengroep. Een typische binnenstadschool, van VMBO-kader tot aan HAVO/VWO, waarop ongeveer alle nationaliteiten in Den Haag vertegenwoordigd zijn. De scholen outsourcen als het ware het kunstonderwijs bij ons, wij verzorgen op de plaats delict het theater, filmhuis of het museum - het onderwijs, zwemmen leer je tenslotte ook in een zwembad. Dit is wellicht de meest vergaande stap omdat de kunstinstellingen zich hiermee direct begeven binnen het onderwijsdomein, inclusief controle van de onderwijsinspectie. Dit traject beslaat de eerste drie leerjaren van het V.O. Omdat er daarna een gat valt is Theater aan het Spui onlangs een vervolgtraject gestart, The Masters, waarin enthousiaste, talentvolle scholieren zich buitenschools verder kunnen ontwikkelen. Hier overlappen en bevruchten de domeinen educatie en talentontwikkeling elkaar. Dit grensgebied zoeken wij bewust op omdat blijkt dat er voor deze specifieke doelgroep van leerlingen nauwelijks aansluiting is tussen het Voortgezet Onderwijs en een eventueel vervolg aan een kunstvakopleiding. Maar ook andere scholen in Den Haag participeren in onze onderwijsprojecten, in seizoen kwamen er scholieren over de vloer in Theater aan het Spui. Met NTjong zijn intensieve projecten gestart die unieke ervaringen opleveren voor de Haagse schooljeugd. Beleef NDT met je klas Een grootschalig project voor primair onderwijs Cultuureducatie is voor het Nederlands Dans Theater (NDT) van levensbelang. Kunst ontstaat niet uit isolement maar dankzij een bodem in de maatschappij. De bemesting daarvan gebeurt bij het Haagse dansgezelschap via de educatieafdeling Move in. Move in Nederlands Dans Theater onderneemt diverse cultuureducatie activiteiten in binnen- en buitenland om een verbinding te leggen met de omgeving. Centraal staan: (publieks)educatie, talentontwikkeling en het bereiken van publiek buiten de eigen zaal. 22

23 Een van de succesvolste projecten die Move in organiseert is Beleef NDT met je klas. Middels dit grootschalige project bereikt NDT per jaar rond de 7500 leerlingen uit het primair onderwijs in Den Haag en omstreken. Beleef NDT met je klas bestaat uit drie deelprojecten: partnerscholen, lessenreeksen en een schoolvoorstellingsproject. Deze drie projecten gaan een verdiepende relatie met elkaar aan. Move in NDT heeft een samenwerkingsverband met twee partnerscholen. Deze intensieve samenwerking is gericht op het experiment en het gezamenlijk ontwikkelen van educatie-aanbod. Met beide scholen is een contract opgesteld dat de samenwerking voor drie jaren vastlegt. Afhankelijk van het profiel van de school en wederzijdse interesses worden per jaar minimaal drie uiteenlopende educatieve activiteiten gecreëerd, in gezamenlijkheid. Naast deze partnerscholen ontwikkelt Move in lessenreeksen voor elk leerjaar van het primair onderwijs, gerelateerd aan de werkwijze en het repertoire van het gezelschap. Deze lessenreeksen gaan uit van de ontwikkelingsstadia van een kind, waarbij de kennis en kunde binnen het gezelschap op het gebied van dansdidactiek, professionele danskunst en choreograferen ingezet worden om doelen te behalen op het gebied van sociale vaardigheden, emotionele ontwikkeling, taalkennis en lichaamsbewustzijn. De lessenreeksen zijn in 2013 als succesvol pilotproject gestart, onder de titel De Danswaaier. Onder de noemer NDT 2 danst organiseert Move in een aantal schoolvoorstellingen. Scholen komen op een laagdrempelige manier in contact met het gezelschap. Naast het bezoek aan een voorstelling is er een workshop op school, een voorbereidende en afsluitende les voor de leerkracht en een kijkje achter de schermen bij NDT. Beleef NDT met je klas bezoek aan de NDT studio tijdens De Danswaaier Fotografie: Daisy Komen Korzo Cultuurparticipatie en- educatie worden binnen Korzo steeds belangrijker. Korzo wil zich op dit gebied blijven ontwikkelen en zoekt regelmatig nieuwe samenwerkingspartners. Naast educatietrajecten met (middelbare) scholen ontwikkelt Korzo steeds vaker educatieactiviteiten gericht op een meer algemeen publiek om zo iedereen kennis te laten maken met het werk van jonge makers. Het drukbezochte fenomeen van Supercolleges tijdens Festival CaDance 2015 is daarvan een goed voorbeeld: uitgebreide lezingen over maatschappelijke en/of wetenschappelijke onderwerpen die verwantschap tonen met de onderwerpen die choreografen hebben geïnspireerd tot een voorstelling. Kunstinstelling als klaslokaal Het binnenschoolse kunsteducatieproject Kunstinstelling als Klaslokaal, waarin Korzo samenwerkt met de Johan de Witt Scholengroep, is een essentieel onderdeel van Korzo s educatiebeleid. Het project is ontstaan 23

24 vanuit de gedachte dat kunstonderwijs niet alleen op school maar juist ook in de culturele instellingen zelf moet plaatsvinden (zie ook Theater aan het Spui). Dit project staat model voor jongerendanseducatie-nieuwe stijl. Het is een samenwerking tussen verschillende Haagse instellingen (Korzo, Theater aan het Spui, Filmhuis Den Haag en het Gemeentemuseum). In 2015 wordt dit traject voortgezet en uitgebreid. Zo zal Korzo dit seizoen aan alle vier de locaties van de Johan de Witt Scholengroep het danseducatie traject aanbieden, in een doorlopende leerlijn van vier leerjaren. Dit betekent dat we met zeer verschillende jongeren te maken krijgen, van VMBOniveau t/m HAVO. Andere binnenschoolse projecten Sinds 2013 werkt Korzo samen met The International School of The Hague. In 2015 krijgen deze leerlingen lezingen en interactieve presentaties in Korzo, die worden gekoppeld aan onze muziek- en dansvoorstellingen. Deze studenten werken tevens samen met jonge, getalenteerde dansers van Crosstown Den Haag. Een vergelijkbaar traject start in 2015 met het Rijswijks Lyceum en het Zuidwest College. Crosstown Den Haag Met Crosstown Den Haag biedt Korzo Haagse jongeren vanaf 14 jaar de kans hun creatieve dansambities onder professionele begeleiding te ontdekken en te ontwikkelen, door verschillende dansstijlen te combineren. Bij Crosstown krijgen jongeren een basistraining in hiphop en moderne dans. De trainingen worden in 2015 gegeven op drie verschillende niveaus, door een breed samengesteld team van docenten en makers. Hoe hoger het niveau, hoe intensiever de trainingen en hoe meer verschillende technieken worden geleerd. Voor de meest getalenteerde dansers is er een productiegroep waarin jongeren samenwerken met professionele choreografen die binnen Korzo actief zijn. De voorstellingen van Crosstown worden opgenomen in het aanbod van Korzo en gaan op tournee door heel Nederland. Al in het vorige seizoen werd duidelijk dat, wanneer de voorstellingen in de juiste context worden geplaatst, er zeker een landelijk publiek geïnteresseerd is in het werk van jonge makers, gedanst door bevlogen jongeren, die (nog) geen dansvakopleiding hebben gevolgd. Educatie i.s.m. Holland Dance Via het Moves Mix n Match boekje van Holland Dance worden al enkele jaren voorstellingen aangeboden aan alle middelbare scholen van Den Haag. Daarnaast vindt Korzo het belangrijk om persoonlijk contact te houden met en samenwerkingen aan te gaan met scholen. Het Filmhuis Den Haag Culturele instelling als klaslokaal Johan de Witt project Filmhuis Den Haag biedt een uitgebreid en veelzijdig programma waarin het draait om film in de meest veelzijdige betekenis van het woord. Met films uit meer dan 50 landen biedt het Filmhuis voor alle smaken een venster op de wereldcinema. Ook faciliteert het Filmhuis met filmprogramma's op maat vragen en onderwerpen die voor specifieke groepen van belang zijn. En het is een ideale plek voor ontmoeting en inspiratie en voor film- en media-educatie. In 2014 nemen ca leerlingen deel aan het workshopprogramma van Filmhuis Den Haag. Een deel van die leerlingen komt van de Johan de Witt Scholengroep (JDW) in het kader van hun lessen kunsteducatie en het programma Culturele instelling als klaslokaal. De leerlingen verdiepen zich in film en nieuwe media door een cursus van 4 tot 10 lessen in het Filmhuis te volgen waarin ze leren hoe je een film maakt. Samen met Filmhuis Den Haag, Theater aan het Spui, Korzo en het Gemeentemuseum is JDW in 2010 gestart met de pilot en nu, vier jaar later, ontvangt het Filmhuis nog steeds alle leerlingen van het eerste en tweede jaar en een grote groep uit leerjaar 3 (in totaal ca. 350 lessen). Het Filmhuis en JDW hebben hiervoor gezamenlijk een doorlopende leerlijn film- en media-educatie ontworpen; vanuit diverse invalshoeken verdiepen leerlingen zich in deze disciplines, ontdekken ze de taal en de codes van film en worden ze mediawijzer. Hun eigen film maken ze in een professionele leeromgeving, ze zien hun producties terug op het grote filmdoek en ervaren het Filmhuis als een vanzelfsprekende plek om te bezoeken en te leren over film. 24

25 7.2 Talentontwikkeling Theater Dakota Talentenjacht Sterren van Escamp: het idee Talent genoeg in Escamp! Van jong tot oud, van stand-up comedy tot breakdance en muziek. Eén van de dingen die Theater Dakota ambieert, is het betrekken van bewoners van Escamp bij de programmering en het samenbrengen en binden van generaties en diverse culturen. Het idee van een Talentenjacht is in 2014 geboren: een open podium waar iedereen uit het stadsdeel zijn of haar kunsten kan laten zien. Iedereen kan meedoen! De toegang voor publiek is gratis; de talenten kunnen alle vrienden, familie en kennissen uitnodigen om hen op het podium te zien schitteren. Hoe mee te doen? De acts krijgen 10 minuten om zichzelf te presenteren en te laten zien wat ze kunnen. Er is tijdens de talentenjacht plek voor 20 talenten. Begin mei 2014 is de oproep verspreid en binnen drie weken waren alle beschikbare plekken vergeven. Omdat Theater Dakota het concept laagdrempelig wil houden, zijn er van tevoren geen selectierondes gehouden. Er is wel gevraagd aan de kandidaten wát ze wilden laten zien en of ze beeldmateriaal beschikbaar hadden, zodat Theater Dakota een indruk kreeg. Met elke act is vooraf contact over wat ze m.b.t. geluid en licht nodig hebben. De aanmeldingen voor de talentenjacht waren dit eerste jaar direct heel divers. Van pianospelende jongens van 7 en 5 jaar, een zeer talentvolle violiste, breakdancende kinderen en een rapper tot zingende meidengroepen, stand up comedians, een danseres en artiesten met trommelmuziek. Ook de leeftijden van de kandidaten liepen uiteen, van jong tot oud kwam samen op één avond op 20 juni De grote diversiteit in cultuur zoals Escamp die kent, was terug te zien op het podium van Theater Dakota. Een mooie afspiegeling! Wat viel er te winnen? Op zondag 11 januari 2015 vond er in Theater Dakota het Nieuwjaarsconcert van het Residentie Orkest plaats. In dit concert was plek voor een act of meerdere acts uit Escamp. Deze act(s) mocht(en) een optreden verzorgen tijdens het Nieuwjaarsconcert. Tevens zouden er winnaars worden aangewezen die mochten optreden op het Escamp Festival (september 2014). De 3-koppige jury besliste welke acts de eer kregen om tijdens het Escamp Festival en/of tijdens het Nieuwjaarsconcert hun kunsten te laten zien. De jury bestond uit: Marjet van Os (directeur Theater Dakota), Farbod Moghaddam (stand up-comedian en initiatiefnemer Frappant Comedy) en Patrick Kokkelkoren (Residentie Orkest). Hoe zijn de talenten gevonden? De publiciteit/marketing voor de Sterren van Escamp was gericht op het stadsdeel Escamp. Er is een persbericht naar alle Haagse Media gestuurd. Er is aandacht aan de talentenjacht besteed door de ZuidWesterkrant, De Posthoorn, AD/Haagsche Courant, Omroep West en Den Haag FM. De Talentenjacht is opgenomen in de maandflyer (verspreid op 300 plekken in Escamp) en vermeld op de maandposter (verspreid op 100 glas- en papierbakken in Escamp). Tevens zijn er speciale flyers en posters gemaakt voor de Talentenjacht die zijn verspreid bij alle buurthuizen, wijkcentra, scholen, bibliotheek en openbare wachtlocaties (apotheken, huisartsenposten, ziekenhuis). De oproep is verspreid naar alle buurthuizen, naar vaste bezoekers van Theater Dakota, middels de nieuwsbrief van Theater Dakota en contacten in het stadsdeel. Via social media zijn meerdere berichten over de Talentenjacht gepubliceerd. De eerste oproep middels Facebook werd meer dan 30 keer gedeeld. Festival Classique Coachingstraject Festival Classique In dit traject worden kamermuziekensembles, bestaand uit jonge, recentelijk afgestudeerde musici, gecoacht bij diverse aspecten van hun werkpraktijk. Onder leiding van een regisseur maken de ensembles een gezamenlijke, multidisciplinaire voorstelling, die ze in het festival presenteren. Daarnaast zijn er sessies over hoe je een aantrekkelijk muzikaal programma samenstelt, over welk imago & identiteit je wilt uitstralen, over effectieve marketing en gebruik van social media. De ensembles volgen een interviewtraining, er worden 25