SiDi R. protocol voor signalering en diagnosticering van intelligente en (hoog)begaafde kinderen in het primair onderwijs. Alja de Bruin de Boer

Transcriptie

1 SiDi R protocol voor signalering en diagnosticering van intelligente en (hoog)begaafde kinderen in het primair onderwijs Alja de Bruin de Boer Jan Kuipers

2 Over de auteurs Alja de Bruin - de Boer is werkzaam als orthopedagoog/gz psycholoog in haar particuliere praktijk Advies Diagnostiek en Begeleiding begaafde kinderen te Leiderdorp. Uit dien hoofde is zij mede-auteur van Hoogintelligente kinderen in het basisonderwijs, Het testen van begaafde kinderen - Suggesties voor diagnostiek en begeleiding en heeft ze een column in Talent. Vanuit haar eigen praktijk verzorgt ze cursussen, workshops en lezingen voor schoolteams, intern begeleiders en leerkrachten van het basisonderwijs.tevens adviseert zij ouders en leerkrachten. Daarnaast is zij werkzaam als orthopedagoog en specialist sociaal-emotionele ontwikkeling bij OnderwijsAdvies te Zoetermeer. Jan Kuipers is als gespecialiseerd onderwijsadviseur in dienst van GCO fryslân. In zijn dagelijkse praktijk begeleidt hij leerkrachten bij het werken met (hoog)begaafde leerlingen en traint hij schoolteams op het gebied van (hoog)begaafdheid. Tevens verzorgt hij lezingen en workshops op studiedagen. Daarnaast maakt hij deel uit van SYNAPS, een expertisecentrum voor dyslexie, (hoog)begaafdheid en adhd en adviseert hij in consulten ouders en scholen. Jan Kuipers is auteur van de Si-BeL observatielijst en mede-auteur van Ideeënmap hoogbegaafde leerlingen in het voortgezet onderwijs. Daarnaast publiceerde hij de afgelopen jaren artikelen over Eisen aan een school, Individuele leerlingbegeleiding en Planmatig werken met (hoog)begaafde leerlingen. Voor cursusinformatie over (hoog)begaafdheid en SiDi R kunt u terecht bij: Advies, Diagnostiek en Begeleiding begaafde kinderen Drs. A.L. de Bruin - de Boer Lisdoddekreek JR Leiderdorp Tel: Dinsdag- en donderdagavond telefonisch spreekuur GCO fryslân SYNAPS Expertisecentrum voor Dyslexie, (Hoog)begaafdheid en ADHD J. Kuipers Rayonkantoor Drachten Zuiderdwarsvaart JB Drachten Tel: Fax: j.kuipers@gco-fryslan.nl Vormgeving: GCO fryslân Druk: GCO fryslân Uitgeverij Eduforce GCO fryslân Sixmastraat PA Leeuwarden Tel.: Fax.: uitgeverij@gco-fryslan.nl ISBN Eduforce. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, computersoftware, of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Kopers van deze uitgave mogen de als zodanig aangegeven kopieerbladen -uitsluitend voor gebruik op de eigen school- vermenigvuldigen. De kosten van dit kopierecht zijn namelijk in de aanschafprijs opgenomen. Kopers staan daarom bij de uitgever geregistreerd.

3 Bij dit pakket hoort een CD-Rom met daarop een computerprogramma waarmee u Stap 3 (De Observatie) van het protocol kunt uitvoeren. Na het invoeren van de te observeren leerling(en) kunt u op de (tegengestelde) beweringen reageren door middel van een vijfpuntsschaal. Het programma maakt op basis daarvan vervolgens voor u de grafieken en biedt de gelegenheid daarbij opmerkingen te maken voor het verslag. Het verslag wordt vervolgens automatisch samengesteld. Op de CD-Rom treft u ook de formulieren aan als tekstbestanden, zodat u deze met behulp van de tekstverwerker kunt invullen en opslaan. De CD-Rom bevindt zich in de insteekhoes aan de binnenzijde van de omslag.

4 INHOUD VOORAF 7 Signalering en diagnose 11 Signalering en diagnose van groep 1-8 Overzicht 11 Signalering en diagnose van groep 1-8 Schema 12 Stap 1.A. Signalering bij binnenkomst 14 Signalering bij binnenkomst in groep Formulier A.1.1. Het in beeld brengen van de ontwikkeling van kleuters 15 Signalering bij aanmelding van een andere school vanaf groep 3 17 Formulier B.1.1. Het in beeld brengen van een hoge begaafdheid 18 Formulier A/B.1.2. Conclusie naar aanleiding van het verkennend gesprek 20 Stap 1.B. Signalering in de groep 21 Formulier A.1.3. Groepssignalering ontwikkelingsvoorsprong in groep Formulier B.1.3. Groepssignalering (hoog)begaafdheid 23 Formulier A/B.1.4. Registratie van het groepsoverzicht 24 Stap 1.C. Signalering op initiatief van/door ouders 25 Stap 1.D. Signalering, nominatie door medeleerlingen 26 Formulier B.1.5. Nominatie medeleerlingen 27 Formulier B.1.6. Resultaten nominatie medeleerlingen 28 Van signalering naar diagnose 29 Stap 2. Eerste diagnose, het oudergesprek 31 Formulier A.2.1. Het oudergesprek van kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong 33 Formulier A.2.2. Indicatie uit gesprek met ouders 37 Formulier B.2.1. Het oudergesprek over (hoog)begaafdheid 39 Formulier B.2.2. Indicatie uit gesprek met ouders 42 Stap 3. Tweede diagnose, de observatie van de leerling 45 Informatie over de observatie groep Formulier A.3.1. Observatie groep Formulier A.3.2. Observatie groep 1-2 Grafiek 52 Formulier A.3.3. Observatie groep 1-2 Verslag 53 Informatie over de observatie groep Formulier B.3.1. Observatie groep Formulier B.3.2. Observatie groep 3-8 Grafiek 61 Formulier A.3.3. Observatie groep 3-8 Verslag 61

5 Stap 4. Derde diagnose, het verzamelen van meer gegevens 63 Formulier A/B.4.1. De stand van zaken en vervolgtraject 65 Formulier A.4.2. Toetsgegevens van kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong 66 Formulier B.4.2. Toetsgegevens (hoog)begaafdheid in groep De Menstekening 70 Formulier A.4.3. De Menstekening 71 De leerlingvragenlijst 72 Formulier B.4.3. Leerlingvragenlijst 73 Stap 5. Plan van aanplak 76 Formulier A/B.5. Plan van aanpak 79 Onderpresteren 81 Signaleringslijst onderpresteren 83 Uitzonderingen 84 Bijlagen Informatie uit gesprekken met ouders Informatie uit observaties in groep Doortoetsen bij kleuters Doortoetsen in groep De Menstekening Leerlingvolgsysteem, de voor- en nadelen van een systeem 113 met betrekking tot kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong 7. Een voorbeeld van een Leerlingvolgsysteem sociaal-emotionele ontwikkeling Adressenlijst Overzicht Nederlandse literatuur 128 Geraadpleegde literatuur 131

6 VOORAF In het hedendaagse onderwijs is omgaan met verschillen een centraal thema geworden en in verband hiermee is er in de laatste jaren een toenemende belangstelling voor (hoog)begaafdheid. Ook ouders komen steeds meer met vragen over hun kind(eren) met betrekking tot (hoog)begaafdheid. Dat is een goede ontwikkeling. Uitgebreide voorlichting (een grote informatiestroom van artikelen en boeken) en vragen van ouders zorgen ervoor dat scholen steeds meer oog krijgen voor deze groep kinderen. Aandacht voor (hoog)begaafdheid begint met een goede wijze van signalering. Begaafde kinderen worden lang niet altijd herkend. Bij een oppervlakkige beoordeling wordt bijna de helft van de (hoog)begaafde kinderen onderschat. Daarbij is het van belang dat de (hoog)begaafde leerlingen in school niet bij toeval worden ontdekt, of in geval er zich problemen voordoen, maar dat de (potentiële) (hoog)begaafde kinderen in een signaleringsstructuur automatisch in beeld komen. Kinderen die niet vroegtijdig worden gesignaleerd, lopen kans gedemotiveerd te raken, krijgen wellicht problemen met leerstrategieën, of lopen risico s in de vorm van onderpresteren. De vraag of er in deze signaleringswijze een sterk onderscheid moet worden gemaakt tussen (hoog)begaafd en (hoog)intelligent kan in dit verband gesteld worden. In de dagelijkse schoolpraktijk hebben immers beide groepen kinderen extra uitdaging en moeilijkere opdrachten nodig. Er is een verschil tussen (hoog)begaafd en (hoog)intelligent. Kort gezegd gaat het erom dat intelligente kinderen over een hoge intelligentie beschikken. (Hoog)begaafde kinderen hebben naast een hoge intelligentie het vermogen op creatieve wijze met vragen en antwoorden om te gaan, hun denkstrategie is dan ook echt anders en er moet om van een hoge begaafdheid te kunnen spreken, sprake zijn van een innerlijke sterke taakgerichtheid cq. doorzettingsvermogen. In de praktijk is dit soms lastig. Is een kind intelligent of (hoog)begaafd als het beschikt over een hoge intelligentie en over een creatieve denkwijze en een lage taakgerichtheid? Het is daarom van belang om in de schoolsituatie de definiëring niet al te wetenschappelijk vast te stellen, maar in dit kader uit te gaan van het welbevinden van intelligente en begaafde kinderen. Vooral bij hele jonge kinderen is het onderscheid tussen intelligent en (hoog)begaafd niet altijd duidelijk. Bij jonge kinderen spreken wij niet over (hoog)begaafde kleuters, maar over kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong. Uit de literatuur en uit ervaring blijkt dat een intelligentiemeting pas voorspellende waarde heeft vanaf het achtste of negende jaar. Voor die leeftijd kan men wel een intelligentiebepaling doen, maar neemt de voorspellende waarde af naarmate het kind jonger is. Bij jonge kinderen kan er ruis optreden, die veroorzaakt wordt door onderstaande factoren: De verbale intelligentie is gedeeltelijk beïnvloed door het milieu, waarin het kind opgroeit. Heeft het kind het geluk op te groeien in een verbaal sterk milieu, waarin het antwoorden krijgt op zijn vragen, waarin het kind voorgelezen en meegenomen wordt naar activiteiten buitenshuis, dan kan de verbale intelligentie in positieve zin beïnvloed worden. Naarmate het kind ouder wordt, zal het zijn kennis zelf moeten onderhouden door zich actief op te stellen. Jonge kinderen zijn afhankelijk van de volwassenen, die hen omringen. Naarmate kinderen ouder worden hebben ze leren lezen en kunnen zo zelf op zoek gaan naar nieuwe informatie en antwoord op hun vragen krijgen. Bovendien wordt de actieradius van kinderen groter naarmate ze ouder worden en kunnen ze zelfstandig op zoek gaan naar informatie.

7 Jonge kinderen hebben niet altijd een goed ontwikkelde fijne motoriek. Bij de gangbare psychologische testen wordt een beroep gedaan op de fijne motoriek. Bij de ene test moeten ze vouwblaadjes vouwen, bij een andere blokpatronen naleggen. Jonge kinderen met een zwakke fijne motoriek kunnen gedemotiveerd raken voor deze subtests, omdat ze merken, dat hun motorische vaardigheden hun prestaties negatief beïnvloeden. Bij oudere kinderen wordt het verschil tussen intelligent en begaafd duidelijker. In een open schoolklimaat, waarin aandacht is voor veiligheid en uitdaging zullen (hoog)begaafde kinderen steeds meer hun mogelijkheden in creatief en oorspronkelijk denken tonen en zullen ze bij de juiste opdrachten er helemaal voor willen gaan. Het voor u liggend SiDi R protocol is een gestructureerd signalerings- en diagnoseprotocol voor leerlingen van groep 1 t/m 8, waarin de hele procedure in stappen is weergegeven. U kunt het voor uw eigen school invullen en aanpassen. Het bevat instrumenten om de ontwikkelingsvoorsprong bij kleuters en de mate van een hoge begaafdheid in kaart te brengen. Uitgangspunt is dat er een onderscheid wordt gemaakt tussen de signaleringsfase en diagnosefase: - Signalering, waarbij naar alle kinderen wordt gekeken. - Diagnose, waarbij het onderzoek bij een beperkte groep wordt voortgezet. Dit SiDi R protocol geeft enerzijds veel informatie over kenmerken van kleuters met een ontwikkelingsvoorsprong en (hoog)begaafde kinderen en is anderzijds een goede leidraad om in de eigen schoolsituatie tot een professioneel signalerings- en diagnosebeleid te komen. Bij signalering en diagnose van een hoge begaafdheid wordt verder gekeken dan alleen een hoog IQ. In SiDi R wordt inzicht gegeven in de diverse aspecten en persoonlijkheidskenmerken en intelligenties van kinderen, waarbij tevens de rol van creativiteit in het handelen en in de prestaties wordt meegerekend. SiDi R In de SiDi R zijn ten opzichte van de eerste SI-DI-uitgave enkele belangrijke wijzigingen aangebracht. De indeling is gewijzigd. In SiDi R zijn de stappen en de formulieren van groep 1 2 en 3 8 achter elkaar geplaatst en niet meer in twee gescheiden onderdelen. De bijgevoegde uitleg is daardoor aanmerkelijk ingekort. Er wordt duidelijk aangegeven in welke fase u zich bevindt. De belangstelling voor de eerste versie van het SI-DI protocol was vanaf het begin erg groot. Dit bleek vooral uit de hoge verkoopcijfers. Ook voor de cursussen over SI-DI was veel belangstelling uit het hele land. De vele contacten met leerkrachten en intern begeleiders over praktijkervaringen hebben vele tips en adviezen opgeleverd. Veel van deze adviezen zijn opgenomen in SiDi R. Wij danken alle inzenders voor hun waardevolle inbreng.

8 Een aantal formulieren is sterk verbeterd. De lijsten voor het verkennend gesprek bij binnenkomst zijn uitgebreid. In deze nieuwe versie wordt in het verkennend gesprek bij binnenkomst op meer aspecten ingegaan dan alleen op een eventuele cognitieve voorsprong. De lijst die wordt gebruikt bij signalering in de groep is verbeterd. Er zijn tips voor het gebruik toegevoegd. De observatielijst in groep 1-2 is verbeterd. Deze lijst heeft in SiDi R dezelfde structuur als de Si-BeL lijst groep 3-8 uit de eerste versie, zij het met andere items. De Si-BeL lijst voor groep 3 8 is een onderdeel in de SiDi R. U hoeft voor dit onderdeel geen aparte map meer te raadplegen. De Observatie (Stap 3) kunt u thans met behulp van het computerprogramma uitvoeren. De gegevens worden automatisch verwerkt tot grafieken en een verslag. De onderdelen Schobl R en het Gross Vormbord zijn uit de SiDi R gehaald. Deze onderdelen werden te weinig toegepast. Het onderdeel Uitzonderingen is uitgebreid en er wordt onder meer informatie gegeven over wanneer u een extern deskundige in kunt schakelen. In de bijlage is een onderdeel opgenomen over Leerlingvolgsystemen Sociale Emotionele Ontwikkeling. Er is een korte opsomming gegeven van enkele veel gebruikte Leerlingvolgsystemen en er is een voorbeeld van een Leerlingvolgsysteem opgenomen. Scholen die nog geen Leerlingvolgsysteem hebben, kunnen aan de hand van deze werkwijze een goed beeld krijgen van de sociaal-emotionele aspecten van een kind. Met dank aan Ine Gooijen, Hoensbroek Ine heeft onderzoek gedaan naar (hoog)begaafdheid en onderpresteren en heeft er in toegestemd om haar lijst onderpresteren in dit protocol op te nemen. Agnes de Graaff, Hardegarijp Haar adviezen bij het maken van dit protocol waren van veel waarde. De auteurs

9 Protocol

10 Signalering en diagnose van groep 1-8 Overzicht De opzet van de map is als volgt: Elke stap begint met een korte theoretische uitleg, daarna vindt u de formulieren die bij desbetreffende stap horen. De A-formulieren zijn bedoeld voor groep 1 en 2. De B-formulieren zijn bedoeld voor groep 3 t/m 8. De signalering- en diagnosestappen: Signaleringsfase Stap 1.A Het verkennend gesprek Formulier A/B.1.1. en 1.2. Stap 1.B De groepsobservatie Formulieren A/B.1.3. en 1.4. Stap 1.C Nominatie door ouders Stap 1.D Nominatie door medeleerlingen Formulieren B.1.5. en 1.6. (vanaf groep 3) Diagnosefase Stap 2. Het oudergesprek Formulieren A/B.2.1. en 2.2. Stap 3. De observatie Formulieren A/B.3.1., 3.2*. en 3.3*. Stap 4. Diagnose uit andere bronnen Formulieren A/B.4.2., A.4.3. (groep 1-2) B.4.3. (groep 3-8) Uitvoeringsfase Stap 5. Plan van aanpak Formulier A/B.5. Aan het begin van elke stap staat aangegeven door wie actie wordt ondernomen. Het verloop van dit gehele traject kan grotendeels worden uitgevoerd door de groepsleerkracht. Het is van belang dat elke stap in overleg met de ib er wordt genomen. Het gehele proces, van stap tot stap kan worden begeleid, gecoördineerd en bewaakt door de ib er van de school (in plaats van de ib er kan dat ook gedaan worden door de coördinator, die belast is met de zorg voor de (hoog)begaafde kinderen in uw school). *) Deze formulieren worden automatisch gegenereerd door het computerprogramma.

11 Signalering en diagnose van groep 1-8 Schema Signaleringsfase Stap 1 Verkennend gesprek Groepssignalering Nominatie door ouders Nominatie door medeleerlingen Groep 3-8 Diagnosefase Stap 2 Het oudergesprek Stap 3 De observatie Stap 4 Toetsgegevens Menstekening Formulier Groep 1-2 Leerlingvragenlijst Groep 3-8 Leerlingvolgsysteem Sociaal emotionele ontwikkeling Extern deskundige Uitvoeringsfase Stap 5 Plan van aanpak

12 Stap: 1 Signalering

13 Stap 1.A. Signalering bij binnenkomst Actie: directie Om aan het begin van de basisschool te bepalen of er bij een kind sprake is van een ontwikkelingsvoorsprong, is het van belang om hier bij de wenperiode reeds aandacht aan te besteden. Ook bij overplaatsing van een leerling van de ene naar een andere school, bijvoorbeeld door verhuizing, is het belangrijk om vanaf de eerste dag een goed beeld te hebben van de ontwikkeling van deze leerling. U kunt in dit geval de informatie op twee manieren krijgen, namelijk van de ouders of uit het onderwijskundig rapport van de vorige school. Bij de aanmelding is meestal de directeur of adjunct-directeur betrokken. Het gaat hierbij in de eerste plaats om de zakelijke gegevens. Het is echter noodzakelijk om bij deze aanmelding ook te kijken naar de ontwikkeling van het kind. Het kind en de leerkracht hebben daar beiden baat bij. Om na te gaan of er eventueel sprake is van een ontwikkelingsvoorsprong of een hoge begaafdheid, is het gewenst om in een kort tijdsbestek de goede vragen te stellen. In dit protocol is er voor gekozen om tijdens of direct na de aanmelding, in ieder geval voordat het kind daadwerkelijk op school komt, te starten met een kort verkennend gesprek, waarin u aan de hand van enkele vragen zicht krijgt op de ontwikkeling van de leerling. Dit gesprek kan worden gevoerd door de (adjunct-)directeur, of door de groepsleerkracht, eventueel in aanwezigheid van de ib er. Signalering bij binnenkomst in groep 1-2 U kunt gebruik maken van formulier A.1.1.en A.1.2. De voorkeur gaat uit naar het invullen van de lijst tijdens een gesprek met (één van) de ouders tijdens de wenperiode van de kleuter. De ouders hebben de mogelijkheid om hun antwoorden toe te lichten en u kunt verhelderingvragen stellen. U vraagt de ouders wat voor leerling u in de groep krijgt en u vraagt naar het ontwikkelingsniveau van hun kind. Door deze werkwijze krijgt u zicht op het totale kind. Bij het inschatten van het ontwikkelingsniveau van het kind gaat het om een voorlopige indicatie van een ontwikkelingsvoorsprong, niet om de vaststelling ervan. Een peuter/ kleuter met een sterke ontwikkelingsvoorsprong is een leerling die kan opvallen door één of meer van de volgende kenmerken: Een hoge score op kleutertoetsen /ontwikkeling van functies Een taalgebruik boven leeftijdsniveau Een sterk geheugen Een specifieke, gedurende lange tijd, interesse op een bepaald terrein Bedenkt creatieve oplossingen voor bepaalde problemen Leert zichzelf lezen / rekenen en/of tellen Is nieuwsgierig, stelt vragen, is opmerkzaam, observeert Is betrokken, neemt initiatieven Is onderzoekend, experimenteert, bouwt, ontwerpt Heeft een rijke fantasie, groot voorstellingsvermogen Sterke concentratie Oorspronkelijke humor Onafhankelijkheid, kan alleen spelen en werken Logisch denken, ziet relaties, verbanden, grotere patronen Is gevoelig, empathisch, zorgzaam [ EINDE EXCERPT ]