Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië,

Transcriptie

1 Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Grieken Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Mold Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, So Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese T Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, K Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Fede Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Aust Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, T Chili, Chinese Tapei, I Cyprus, Egypte, M Engeland, Estonië, Frankrijk, S Ghana, Griekenland, S Hongkong, Hongarije, Indonesië, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, N Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde S Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Es Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litou Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singa Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulg Nederland Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, J Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Pale Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zw Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Grieken Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Mold Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Ontwikkelingen Noorwegen, Palestina, leerlingprestaties Roemenië, Russische Federatie, Saoedi in exacte Arabië, Schotland, vakken Singapore, Slowakije, Slovenië, So Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese T Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, 1995 Hongkong, - Hongarije, 2003 Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, K Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Fede Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Basisonderwijs Soedan, Spanje, Tunesië, & Voortgezet Verenigde Staten, onderwijs Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Aust Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, N Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde S Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Es Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, Jemen, Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litou Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Palestina, Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singa Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zweden, Argentinië,. Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulg Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, Hongkong, Hongarije, Indonesië, Iran, Israël, Italië, Japan, J Joegoslavië, Jordanië, Korea, Koeweit, Letland, Libanon, Litouwen, Macedonië, Maleisië, Moldavië, Marokko, NEDERLAND, Nieuw-Zeeland, Noorwegen, Pale Roemenië, Russische Federatie, Saoedi Arabië, Schotland, Singapore, Slowakije, Slovenië, Soedan, Spanje, Tunesië, Verenigde Staten, Vlaanderen, Zuid Afrika, Zw Argentinië, Armenië, Australië, Bahrein, Botswana, Bulgarije, Canada, Chili, Chinese Tapei, Cyprus, Egypte, Engeland, Estonië, Frankrijk, Ghana, Griekenland, Ho

2 Inhoud Inleiding 1 TIMSS-1995: Basisonderwijs 2 VO, onderbouw 5 VO, laatste leerjaar 11 TIMSS-1999: VO, leerjaar 2 13 TIMSS-2003: Basis- en Voortgezet onderwijs 17

3 Trends in International Mathematics and Science Study (TIMSS) is een internationaal vergelijkende trendstudie naar leerlingprestaties in de exacte vakken. De eerste TIMSS-studie vond plaats in Zowel in 1995 als in 1999 behoorde Nederland tot de best presterende landen in wiskunde en in natuurwetenschappelijke vakken. In deze brochure zijn de resultaten voor Nederland van TIMSS-1995 en op een rij gezet. Ook wordt er een vooruitblik gegeven op TIMSS INLEIDING Waarom landen vergelijken? Deelname aan TIMSS geeft landen de mogelijkheid na te gaan hoe goed hun leerlingen in de exacte vakken presteren in vergelijking tot andere landen. Hiervoor is een internationale leerlingtoets ontwikkeld. Maar de studie biedt meer dan alleen een internationale ranglijst. TIMSS gaat ook na waarom leerlingen in het ene land beter presteren dan in een ander land. In elk land wordt daarvoor informatie verzameld over de onderwijscontext. Deze informatie draagt bij aan de ve rb ete rin g van he t on de rwijs in de ex acte vak ke n van zowel Ne de rla nd als de and ere TI MS S- la nd en. Vragenlijsten In TIMSS wordt informatie over de onderwijscontext verzameld door middel van vragenlijsten. Zo kunnen leerlingen in de leerlingvragenlijst aangeven hoe ze over wiskunde en science (de natuurwetenschappelijke vakken) denken. Bij leraren wordt onder meer geïnventariseerd hoe zij hun onderwijs in de exacte vakken vormgeven en welke knelpunten zij daarbij ervaren. Aan de schoolleiding worden vragen gesteld over de schoolorganisatie, maar ook hoe bijvoorbeeld wordt omgegaan met zwakke of snelle leerlingen. Geschiktheid toets Om de resu ltate n van de TI MS S-toets in Ned erlan d te kun nen gebruik en, moet de ze we l passen bij het Ne derla ndse ond erwijs. Aan de sk und ige n word t daarom ge vra ag d per op gav e aan te ge ve n of deze past bij de ke rndoelen voor de exa cte vakk en in he t basisond erwijs of de basisvorming. Ook aan de lera ren word t gev raa gd voor een aantal op gav en aa n te gev en of d e toetsopga ven g eschik t zijn v oor h un eigen le erlin gen. Uitvoering In het voorjaar van 2003 zal voor de derde keer een internationale toets voor de exacte vakken worden afgenomen op basisscholen en scholen voor het voortgezet onderwijs. TIMSS wordt uitgevoerd onder leiding van de International Association for the Evaluation of Educational Achievement (IEA). De internationale coördinatie van TIMSS is in handen van Boston College in Boston (V.S.). Het Nederlandse aandeel wordt sinds 1995 uitgevoerd door het Onderzoek Centrum Toegepaste Onderwijskunde (OCTO) van de Universiteit Twente 1

4 In Nederland zijn voor TIMSS-1995 toetsen en vragenlijsten afgenomen in groep 5 en 6 van het basisonderwijs, in leerjaar 1 en 2 van het voortgezet onderwijs en in het laatste leerjaar van het voortgezet onderwijs. In leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs is daarnaast een praktische vaardigheidstoets afgenomen. In alle leerjaren scoort Nederland relatief zeer goed op de schriftelijke toets. TIMSS-1995 Basisonderwijs Nederland hoog op de internationale ranglijst Nederland scoort in groep 5 en 6 van het basisonderwijs voor zowel rekenen/wiskunde als natuuronderwijs in de top 10 (Tabel 1 en 2). Landen die in Tabel 1 en 2 vet staan aangegeven, presteren beter dan wel slechter dan Nederland. Voor de niet-vet aangegeven landen geldt dat hun scores heel dicht bij die van Nederland liggen. In groep 6 bijvoorbeeld, scoren alleen leerlingen in Singapore, Japan en Korea beter in rekenen/wiskunde dan Nederlandse leerlingen. Nederlandse leerlingen scoren bij rekenen/wiskunde met name goed op de twee leerstofonderdelen meten, schatten en getalgevoel en gegevensrepresentatie, -analyse en waarschijnlijkheid. Tabel 1: Rekenen/wiskunde Groep 5 Groep 6 1. Korea 1. Singapore 2. Singapore 2. Korea 3. Japan 3. Japan 4. Hongkong 4. Hongkong 5. Tsjechië 5. NEDERLAND 6. NEDERLAND 6. Tsjechië 7. Slovenië 7. Oostenrijk 8. Oostenrijk 8. Slovenië 9. Australië 9. Ierland 10. Verenigde Staten 10. Hongarije TIMSS-1995, BAO IN HET KORT: 2951 leerlingen uit groep 5 en 2988 leerlingen uit groep 6, verdeeld over 139 scholen 150 wiskundeopgaven en 135 science-opgaven meerkeuze- en open opgaven opgaven verdeeld over acht verschillende toetsboekjes, elke leerling krijgt één van de acht toetsboekjes curriculum-, school-, leraar- en leerlingvragenlijst 2

5 Omdat de leerlingen in groep 5 en 6 dezelfde toets maken, is nagegaan hoeveel beter groep 6 leerlingen scoren ten opzichte van leerlingen in groep 5. In vergelijking tot andere landen is in Nederland deze leerwinst voor rekenen/wiskunde het grootst. Met andere woorden, leerlingen in groep 6 leren in Nederland relatief meer bij op het gebied van rekenen/wiskunde dan in andere landen. Voor natuuronderwijs scoren alleen leerlingen uit Korea en Japan hoger dan in Nederland (Tabel 2). De Nederlandse leerlingen weten relatief het meest over biologie en milieu. Opgave voor natuuronderwijs, TIMSS-1995, basisonderwijs Als deze rups volwassen wordt, hoe ziet hij er dan uit? Tabel 2: Natuuronderwijs Groep 5 Groep 6 1. Korea 1. Korea 2. Japan 2. Japan 3. Verenigde Staten 3. Verenigde Staten 4. Australië 4. Oostenrijk 5. Oostenrijk 5. Australië 6. Engeland 6. NEDERLAND 7. NEDERLAND 7. Tsjechië 8. Tsjechië 8. Engeland 9. Canada 9. Canada 10. Singapore 10. Singapore 3

6 Discussie over geschiktheid toets voor Nederland Nederlandse deskundigen vinden voor groep 5 slechts een vijfde van de TIMSS rekenen/wiskundeopgaven passen bij de kerndoelen voor het basisonderwijs. Voor groe p 6 word t de helft van de opgaven geschikt geacht. Ook de natuuronderwijsopgaven zijn geschikter voor groep 6 (67% geschikt) dan voor groep 5 (33% geschikt). Toch heeft dit geen invloed op de positie van Nederland op de internationale ranglijst. Deze verandert namelijk niet wanneer voor alle deelnemende landen alleen de scores op de voor Nederland geschikt geachte opgaven mee worden geteld. De Nederlandse leerkrachten basisonderwijs zijn positiever over de geschiktheid van de TIMSS-toets dan de deskundigen. Meer dan driekwart van de opgaven is volgens groep 6-leerkrachten in de les aan bod geweest. De leraren zijn ook positief over de opgaven die volgens de deskundigen niet bij de kerndoelen passen. Wellicht hebben leraren de moeilijkheidsgraad van een opgave laten meewegen in hun oordeel. Een makkelijke opgave, waarvan de stof niet behandeld is, wordt door veel leraren toch geschikt geacht. Verschillen tussen meisjes en jongens In groep 5 zijn meisjes en jongens in Nederland even goed in rekenen/wiskunde, maar in groep 6 scoren meisjes lager dan jongens. Alleen in Korea en Japan maken meisjes in groep 6 de toets slechter dan jongens; in de andere landen komen deze verschillen helemaal niet voor. In de leerlingvragenlijst konden de leerlingen zelf een inschatting maken van hun prestaties in rekenen/wiskunde. Hierin wijk en Ned erlan dse le erlin gen n iet af v an leerling en in de me este and ere land en. W el va lt op da t me isjes de eige n pre sta tie s duidelijk lage r inscha tten dan jong ens. Alleen in Oostenrijk, Hon gkong en Ja pa n is een ve rge lijkb aar verschil tussen meisjes en jong ens te zien. In Nederland worden voor natuuronderwijs behoorlijke verschillen in scores gevonden tussen meisjes en jongens in het nadeel van de meisjes. Dit geldt zowel voor groep 5 als voor groep 6. Alleen in Hongkong, Korea en Tsjechië scoren meisjes voor natuuronderwijs ook in beide leerjaren lager dan jongens. In de andere landen komen deze verschillen niet of maar in één van de twee leerjaren voor. Zo n driekwart van de Nederlandse leerlingen in het basisonderwijs vinden zowel rekenen/wiskunde als natuuronderwijs leuke vakken. Ondanks dat meisjes minder goed presteren in natuuronderwijs dan jongens, vinden ze dit vak even leuk als jongens. Rekenen/wiskunde daarentegen, is voor meisjes wel minder aantrekkelijk dan voor jongens. Dit verschil tussen meisjes en jongens is groter dan in de meeste andere landen. Alleen in Oostenrijk, Hongkong en Japan zijn er ook attitudeverschillen tussen meisjes en jongens. 4

7 Ook in leerjaar 1 en in leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs wordt in 1995 een internationale toets afgenomen voor wiskunde en science (natuur-/scheikunde, biologie en fysische aardrijkskunde). Evenals in het basisonderwijs maken de Nederlandse leerlingen uit leerjaar 1 en 2 in vergelijking tot veel andere landen deze toets zeer goed. Aziatische landen en Vlaanderen scoren beter Landen die in Tabel 3 en 4 in vet staan aangegeven, presteren beter dan Nederland. Voor de niet-vet aangegeven landen geldt dat hun scores heel dicht bij die van Nederland liggen. Voor de eersteklassers is er voor wiskunde geen noemenswaardig verschil tussen de scores op de zes getoetste leerstofonderdelen. Wel vallen in beide leerjaren de scores voor algebra het laagst uit. In het tweede leerjaar maken de leerlingen deze opgaven beter dan in het eerste jaar. De tweedeklassers blijken vooral goed te zijn in het leerstofonderdeel datarepresentatie, -analyse en waarschijnlijkheid. TIMSS-1995 VO, onderbouw Tabel 3: Wiskunde Leerjaar 1 Leerjaar 2 1. Singapore 2. Korea 3. Japan 4. Hongkong 5. Vlaanderen 6. Tsjechië 7. NEDERLAND 8. Bulgarije 9. Oostenrijk 10. Slowakije 1. Singapore 2. Korea 3. Japan 4. Hongkong 5. Vlaanderen 6. Tsjechië 7. Slowakije 8. Zwitserland 9. NEDERLAND 10. Slovenië TIMSS-1995, VO IN HET KORT: 2027 eersteklassers en 2160 tweedeklassers, verdeeld over 95 scholen meerkeuze- en open opgaven opgaven verdeeld over acht verschillende toetsboekjes, elke leerling krijgt één van de acht boekjes met circa 60 opgaven curriculum-, school-, leraar- en leerlingvragenlijst 5

8 Voor alle science-vakken in het tweede leerjaar scoren alleen de leerlingen in Singapore hoger dan de Nederlandse leerlingen. Evenals in groep 6 zijn Nederlandse leerlingen in de onderbouw vooral goed in biologie en milieu. De scheikundeopgaven maken de leerlingen in beide leerjaren relatief het slechtst. Dit laatste is niet zo verbazingwekkend, omdat in Nederland scheikunde meestal pas vanaf het einde van leerjaar 2 wordt gegeven. Scheikundeopgave, TIMSS-1995, onderbouw voortgezet onderwijs Als een glazen stolp over een brandende kaars wordt gezet, gaat de vlam uit. Tabel 4: Science Leerjaar 1 Leerjaar 2 1. Singapore 1. Singapore 2. Korea 2. Tsjechië 3. Tsjechië 3. Japan 4. Japan 4. Korea 5. Bulgarije 5. Bulgarije 6. Slovenië 6. NEDERLAND 7. Vlaanderen 7. Slovenië 8. Oostenrijk 8. Oostenrijk 9. Hongarije 9. Hongarije 10. NEDERLAND 10. Engeland Hoe komt dat? 6

9 Leerwinst? De kennistoename bij leerlingen in Nederland van leerjaar 1 naar 2 is voor science in vergelijking met de andere landen gemiddeld, maar wel groter dan voor wiskunde. Bij wiskunde is de kennistoename ook in vergelijking met andere landen gering. De grotere kennistoename bij science in Nederland is op zichzelf niet zo verwonderlijk, omdat een deel van de getoetste leerstof (natuurkunde en scheikunde) pas in leerjaar 2 geïntroduceerd wordt. De geringe leerwinst bij wiskunde is opmerkelijk en houdt mogelijk verband met de aard van het wiskundeprogramma voor de basisvorming. In deze periode ligt de nadruk op het ontwikkelen van wiskundig inzicht aan de hand van realistische probleemsituaties en vraagstukken over verschillende onderwerpen. De stap naar de meer formele wiskunde wordt pas later genomen. Verondersteld wordt dat juist dan grotere verschillen tussen leerjaren gaan optreden. In de internationale toetsen voor basis- en voortgezet onderwijs is een klein aantal overlappende opgaven opgenomen. Hiermee kan de leerwinst van groep 6 van het basisonderwijs naar het tweede leerjaar voortgezet onderwijs worden geschat. Het verschil tussen de wiskundescores van leerlingen in groep 6 en leerlingen in het tweede leerjaar voortgezet onderwijs blijkt relatief klein te zijn: alleen in de Verenigde Staten wordt minder leerwinst geboekt. Deze beperkte leerwinst wijst erop dat de resultaten voor leerjaar 2 lager zijn dan verwacht kon worden op grond van de resultaten in groep 6. Voor science zijn de verschillen tussen groep 6 en leerjaar 2 vergeleken met de andere deelnemende landen gemiddeld te noemen. Toets beter geschikt voor tweede leerjaar VO De deskundigen vinden de helft van de wiskundeopgaven passen bij de gebruikelijke leerstof voor leerjaar 1. Voor het tweede leerjaar geldt dit voor ruim tweederde van de opgaven. Voor de science-opgaven liggen die percentages op 30% voor leerjaar 1 en 70% voor leerjaar 2. Net als in het basisonderwijs blijkt ook hier echter uit internationale analyses dat de positie van Nederland op de ranglijst niet verandert wanneer voor alle deelnemende landen alleen de scores op de voor Nederland geschikte opgaven mee worden geteld. De leraren exacte vakken hebben een deel van de internationale opgaven beoordeeld op geschiktheid voor opname in een eigen proefwerk. Voor science kan de voorzichtige conclusie worden getrokken dat de stof die via de internationale toets is getoetst voor het eerste leerjaar matig en voor het tweede leerjaar redelijk aansluit bij de stof die is onderwezen. Voor wiskunde is het moeilijker een conclusie te trekken, omdat maar een klein deel van de opgaven door leraren is beoordeeld. 7

10 Wiskundeopgave TIMSS-1995, die volgens de wiskunde-experts goed past bij het Nederlandse wiskundeonderwijs voor leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs Deze twee advertenties stonden in de krant van een land waar de zed de munteenheid is: Verschillen tussen meisjes en jongens In veel landen, waaronder Nederland, zijn bij wiskunde de verschillen in prestaties tussen meisjes en jongens op de schriftelijke toets gering. De verschillen tussen meisjes en jongens in wiskundeprestaties lijken kleiner te zijn geworden: in een internationaal wiskundeonderzoek uit 1982 (uitgevoerd in het tweede leerjaar) waren de verschillen tussen meisjes en jongens beduidend groter, in het nadeel van meisjes. GEBOUW A Kantoorruimte te huur Als u kantoorruimte tussen vierkante meter huurt, dan kost u dat 475 zeds per maand Als u tussen vierkante meter huurt, dan kost u dat 800 zeds per maand GEBOUW B Kantoorruimte te huur Als u kantoorruimte tussen vierkante meter huurt, dan kost u dat 90 zeds per vierkante meter per jaar De prestaties van meisjes en jongens in science laten een minder positieve ontwikkeling zien. In veel landen verschillen meisjes en jongens hierin, vaak het in voordeel van de jongens. In Nederland is er alleen sprake van een verschil bij natuurkunde en scheikunde in leerjaar 2, eveneens ten gunste van jongens. Ook uit een eerder internationaal science-onderzoek (1984) bleek dat Nederlandse jongens (derdeklassers) voor biologie, scheikunde, aardrijkskunde en vooral natuurkunde, gemiddeld meer opgaven correct beantwoorden dan meisjes. Een bedrijf in dat land wil een kantoor van 110 vierkante meter voor een jaar huren. In welk gebouw, A of B, zouden ze de kantoorruimte moeten huren om het goedkoopst uit te zijn? Laat zien hoe je aan je antwoord komt. 8

11 Leerlingen neutraal over wiskunde en science Vinden Nederlandse leerlingen wiskunde en de science-vakken in het voortgezet onderwijs leuk? Het blijkt dat tweedeklassers in Nederland gemiddeld geen uitgesproken positieve, maar ook geen uitgesproken negatieve houding hebben tegenover wiskunde. Net als in veel andere landen zijn er geen verschillen in houding ten opzichte van wiskunde tussen meisjes en jongens. Er zijn wel verschillen tussen meisjes en jongens in hun mening over science. Biologie is bij meisjes in leerjaar 2 meer geliefd dan aardrijkskunde en natuur-/scheikunde. Bij biologie zijn de verschillen tussen meisjes en jongens gering. Jongens in het tweede leerjaar staan positiever tegenover natuur-/scheikunde en fysische aardrijkskunde dan meisjes. Op natuurkunde presteren jongens ook beter dan meisjes, maar op aardrijkskunde niet. Praktische vaardigheidstoets In internationaal vergelijkend onderzoek worden prestaties van leerlingen meestal gemeten met behulp van een schriftelijke toets. In TIMSS is met deze traditie gebroken. In aanvulling op de schriftelijke internationale wiskunde- en science-toets is in het tweede leerjaar voortgezet onderwijs in 19 landen, waaronder Nederland, een praktische vaardigheidstoets afgenomen. Deelname van Nederland aan deze zogenaamde performance assessment was belangrijk. Immers, met de praktische vaardigheden toets wordt meer recht gedaan aan de bedoelingen en aard van het onderwijs in de exacte vakken in de basisvorming. Leerlingen redelijk in praktische vaardigheden Nederlandse tweedeklassers presteren redelijk op de internationale praktische vaardigheidstoets. De gemiddelde score ligt op 60% correct, een fractie boven het internationale gemiddelde (59%). Over het algemeen blijken leerlingen, in Nederland en in andere landen, vooral moeite te hebben met het opzetten en uitvoeren van een experiment, het trekken van conclusies daaruit en het formuleren van verklaringen voor de gevonden resultaten. In Nederland presteren jongens op vijf practicumtaken belangrijk beter dan meisjes. De havo/vwo-leerlingen hebben elf van de twaalf practicumtaken beter gemaakt dan de leerlingen uit vbo/mavo. 9

12 In de doelen van de basisvorming staan praktische vaardigheden expliciet genoemd, zoals onderzoek verrichten, relaties leggen, en beoordelingscriteria hanteren. De relatief middelmatige prestaties van Nederlandse tweedeklassers op de praktische vaardigheidstoets roept de vraag op in hoeverre er in 1995 in de basisvorming al aandacht werd besteed aan praktische vaardigheden. Het minder positieve oordeel van leraren over de geschiktheid van de practicumtaken in vergelijking tot de schriftelijke toets, doet vrezen dat dit wel eens tegen zou kunnen vallen. Hierbij moet natuurlijk wel worden bedacht dat leraren en leerlingen in 1995 nog aan het begin van de uitvoering van het nieuwe curriculum stonden. Deel van een opgave van de praktische vaardigheidstoets TIMSS-1995, leerjaar 2, voortgezet onderwijs. De gehele opgave werd door 46% goed beantwoord. KLEI Bij deze opstelling heb je nodig: Klei Een balans Een plastic zak Een gewicht van 20 gram en een gewicht van 50 gram Kleine gekleurde ronde stickers Lees nauwkeurig ALLE aanwijzingen Je opdracht: PRAKTISCHE VAARDIGHEIDSTOETS IN HET KORT: De praktische vaardigheidstoets is in mei/juni 1995 afgenomen bij een deel van de tweedeklassers die hadden deelgenomen aan de schriftelijke TIMSS-toets. De toets bestond uit twaalf practicumtaken: vijf wiskunde taken, vijf science-taken en twee gecombineerde taken. Een leerling moest er drie à vijf individueel maken. De practicumtaken varieerden in lengte: korte taken van 15 minuten en lange taken van 30 minuten. Gebruik de balans om zo zorgvuldig mogelijk enkele stukjes klei af te wegen. Geef vervolgens aan hoe je die stukjes hebt gemaakt. Voordat je aan je opdracht begint ZORG DAT DE SCHALEN VAN DE BALANS IN EVENWICHT ZIJN ALS ZE LEEG ZIJN. ALS DAT NIET ZO IS, STEEK DAN JE VINGER OP EN VERTEL HET AAN DE TOETSLEIDER. 1a. Gebruik de balans om een stukje klei te maken dat 20 gram weegt. Wanneer je het stukje van 20 gram hebt gemaakt, schrijf dan '20 gram' op een sticker en plak die sticker op het stukje klei. Stop het stukje klei in de plastic zak. 1b. Schrijf op hoe je het stukje van 20 gram hebt gemaakt 10

13 In 1995 is in de bovenbouw van het voortgezet onderwijs in een beperkt aantal landen nog een toets afgenomen: de TIMSS mathematics & science literacy toets. Vergeleken met de andere deelnemende landen blijken Nederlandse leerlingen het wederom erg goed te doen op deze toets. Met andere woorden, Nederlandse leerlingen beschikken aan het einde van het voortgezet onderwijs over een relatief grote basiskennis van de exacte vakken, ongeacht hun vakkenpakket. TIMSS-1995 VO, laatste leerjaar Goede prestaties zonder wiskunde in vakkenpakket Leerlingen die wiskunde in het vakkenpakket hebben scoren gemiddeld hoger op de wiskundeopgaven dan de leerlingen die geen wiskunde meer volgen. Toch scoren ook leerlingen uit 6vwo en 5havo die geen wiskunde meer volgen, boven het internationaal gemiddelde. In 2kmbo (huidige BOL/BBL) scoren zelfs leerlingen die geen wiskunde meer in hun vakkenpakket hebben gemiddeld net zo goed als leerlingen die nog wiskunde volgen (figuur 2). Leerlingen met natuurkunde en biologie in hun vakkenpakket hebben science-opgaven beter gemaakt dan de andere leerlingen. Getoetste stof gehad op school? In Nederland (helaas niet in de andere landen) is aan de leerlingen gevraagd aan te geven of ze de getoetste stof ooit in hun schoolloopbaan hadden gehad. Gemiddeld meer wiskunde-opgaven dan science-opgaven worden beoordeeld als heb ik ooit gehad. De getoetste stof is het bekendst bij de 6vwo-leerlingen en het minst bekend bij leerlingen uit 2kmbo. Bij science komen de opgaven over fysische aardrijkskunde minder bekend voor dan de opgaven over biologie en natuurkunde (figuur 1). IN HET KORT: De mathematics & science literacy toets brengt in kaart wat leerlingen (nog) weten van de exacte vakken als ze op het punt staan het voortgezet onderwijs te verlaten ongeacht de samenstelling van hun vakkenpakket. In Nederland zijn dit 6vwo en 5havo leerlingen. Vanwege stages in het derde en vierde jaar hebben 2(k)mbo leerlingen de toets gemaakt. De toets bestaat uit 44 wiskunde- en 32 science-opgaven. 11

14 700 Verschillen tussen meisjes en jongens Gemiddelde score science literacy vwo 5havo volgt natuurkunde volgt geen natuurkunde meer 2mbo 2kmbo Bij zowel voor wiskunde als science halen jongens in Nederland, net als in de meeste andere landen, hogere scores dan meisjes. Wel scoren meisjes beter dan het internationale gemiddelde. In 2mbo is het verschil tussen meisjes en jongens ongeveer anderhalf keer zo groot als in 6vwo, 5havo en 2kmbo. De verschillen tussen meisjes en jongens in Nederland zijn opmerkelijk, zeker wanneer we die vergelijken met de toetsresultaten van de onderbouw van het voortgezet onderwijs. Tussen meisjes en jongens in leerjaar 1 en 2 werden bij wiskunde geringe verschillen in prestaties gevonden; bij science was er een verschil in het voordeel van de jongens bij natuurkunde en scheikunde in leerjaar 2. De verschillen tussen meisjes en jongens in prestaties bij de exacte vakken lijken hiermee in de loop van het voortgezet onderwijs weer toe te nemen, terwijl ze tussen groep 6 en leerjaar 2 juist waren afgenomen. Getoetst leerjaar Figuur 1: Gemiddelde score op de science literacy toets en wel of geen natuurkunde in vakkenpakket 12

15 In het voorjaar van 1999 wordt de tweede TIMSS-studie uitgevoerd. Aan TIMSS-1999 nemen 38 landen deel, waaronder Nederland. In tegenstelling tot 1995 worden alleen een toets en vragenlijsten afgenomen onder 14-jarigen. In Nederland wordt TIMSS-1999 uitgevoerd in het tweede leerjaar van het voortgezet onderwijs. Omdat de toets en vragenlijsten overeenkomen met die van 1995 kan een vergelijking worden gemaakt tussen 1995 en TIMSS-1999 VO, leerjaar 2 Positieve trend zet zich voort In 1999 wordt de TIMSS toets door de Nederlandse tweedeklassers net zo goed gemaakt als in Voor beide vakgebieden halen Nederlandse leerlingen ook in 1999 een toetsscore ruim boven het internationaal gemiddelde. Landen die in Tabel 5 in vet staan aangegeven, beter dan Nederland. Voor de niet-vet aangegeven landen geldt dat hun scores heel dicht bij die van Nederland liggen. Evenals in 1995 maken alleen leerlingen in de Aziatische landen de wiskundetoets belangrijk beter. Leerlingen in Nederland weten nog steeds relatief het meest van het leerstofgebied datarepresentatie, -analyse en waarschijnlijkheid en relatief het minst van algebra. Voor science liggen de eerste 17 landen op de ranglijst dicht bij elkaar. Er is dan ook geen verschil in leerling-scores tussen Nederland en het land op de eerste plaats, Chinees Tapei of het land op plaats 17, Bulgarije. Net als in 1995 zijn Nederlandse leerlingen in leerjaar 2 vooral goed in biologie, en minder goed in scheikunde. Tabel 5: Wiskunde en science, leerjaar 2 Wiskunde 1. Singapore 2. Korea 3. Chinees Tapei* 4. Hongkong 5. Japan 6. Vlaanderen 7. NEDERLAND 8. Slowakije 9. Hongarije 10. Canada * niet aan TIMSS-1995 deelgenomen Science 1. Chinees Tapei* 2. Singapore 3. Hongarije 4. Japan 5. Korea 6. NEDERLAND 7. Australië 8. Tsjechië 9. Engeland 10. Finland TIMSS-1999 IN HET KORT: 2878 leerlingen verdeeld over 95 scholen alleen in leerjaar 2, VO deels dezelfde opgaven als in 1995, overige vervangen door vergelijkbare opgaven meerkeuze- en open opgaven opgaven verdeeld over acht verschillende toetsboekjes, elke leerling krijgt één van de acht boekjes met circa 60 opgaven curriculum-, school-, leraar- en leerlingvragenlijst gelijk aan

16 Verschillen tussen meisjes en jongens Evenals in de meeste andere landen scoren meisjes in Nederland zowel in 1995 als 1999 voor wiskunde evengoed op de TIMSS-toets als de jongens. In verschillende landen zoals Engeland, Verenigde Staten, Korea en Nederland blijken er wel verschillen tussen meisjes en jongens te zijn in science. In Nederland zijn meisjes vooral minder goed in natuurkunde. De lagere score in 1995 van meisjes in scheikunde in vergelijking tot jongens is in 1999 verdwenen. Positieve waardering Houding hetzelfde Meisjes vinden de exacte vakken minder belangrijk en minder leuk dan jongens (figuur 2). Ook hebben ze minder zelfvertrouwen. Uitzondering hierop is biologie; meisjes en jongens meisjes vinden dit vak even leuk, maar meisjes vinden biologie belangrijker. Overigens is de houding van leerlingen ten opzichte van exacte vakken tussen 1995 en 1999 niet veranderd. Leerlingen in de basisvorming vinden wiskunde wel redelijk belangrijk, maar niet zo aantrekkelijk. Voor science geldt het omgekeerde. Gezien de uitgangspunten van de basisvorming werd een andere uitkomst verwacht. Leerstof van de exacte vakken moet in de basisvorming dichter bij de leerling komen te staan. Als leerstof meer in toegepaste vorm aangeboden wordt zou dit de herkenbaarheid en daarmee de aantrekkelijkheid vergroten. De leerlingen geven echter geen aanwijzingen dat de exacte vakken ten opzichte van 1995 aantrekkelijker zijn geworden Negatieve 1.0 waardering Plezier Zelfvertrouwen Relevantie Figuur 2: Waardering meisjes en jongens voor natuur-/scheikunde meisje jongen 14

17 Ook achterstandsleerlingen redelijke prestaties Leerlingen met ouders met een laag opleidingsniveau en die thuis weinig of geen Nederlands spreken, worden tot zogenoemde achterstandsleerlingen gerekend. In TIMSS-1999 presteren deze achterstandsleerlingen beter dan vooraf werd verwacht. Zij scoren voor wiskunde maar net onder het internationaal gemiddelde (in figuur 3 aangegeven met een stippellijn). In figuur 3 worden de toetsprestaties van Nederlandse achterstandsleerlingen vergeleken met die van leerlingen in een vergelijkbare positie in Vlaanderen en in Engeland. De achterstand van deze leerlingen in wiskundeprestaties is in Nederland kleiner dan in Engeland. In Vlaanderen hebben deze leerlingen ongeveer dezelfde wiskundeachterstand als in Nederland. Gemiddelde score wiskunde internationaal gemiddelde achterstandsleerling 440 niet-achterstands- 420 Vlaanderen Engeland Nederland leerling Figuur 3: Toetsprestaties wiskunde achterstandsleerlingen in Vlaanderen, Engeland en Nederland 15

18 Overige trends Leerlingen werken in 1999 relatief vaker in kleine groepjes aan projecten of experimenten ten opzichte van Waarschijnlijk heeft dit te maken met de realisering van de basisvorming. Verder blijkt dat docenten in exacte vakken meer belang zijn gaan hechten aan het onderbouwen van eigen conclusies door de leerlingen. Ook dit aspect wordt in de basisvorming benadrukt. Verder is het opmerkelijk dat de toch al lage frequentie van computergebruik tijdens wiskunde- en science-lessen tussen 1995 en 1999 zo goed als gelijk is gebleven. Meer dan 80% van de scienceleraren geeft aan dat tijdens de les nooit een computer wordt gebruikt. Dit komt overeen met een nationale periodieke studie naar ICT-gebruik in het voortgezet onderwijs (De ICT-monitor). Ook hieruit blijkt dat tussen het computergebruik in het voorgezet onderwijs nauwelijks is toegenomen. Ruim tweederde van alle leraren in het voortgezet onderwijs gebruikt nooit een computer bij het lesgeven. 16

19 In het voorjaar van 2003 wordt de volgende TIMSS-studie uitgevoerd. Hieraan zullen ruim 50 landen deelnemen. In Nederland zullen toetsen en vragenlijsten worden afgenomen bij leerlingen in groep 6 van het basisonderwijs en leerlingen in leerjaar 2 van het voortgezet onderwijs. De TIMSS-toets zal voor een deel worden vernieuwd. Trendvergelijkingen zullen echter ook in TIMSS-2003 weer centraal staan. TIMSS-2003 Basis- en Voortgezet onderwijs Een nieuwe TIMSS-toets voor de exacte vakken De TIMSS-toets voor 2003 zal voor een deel uit trendopgaven bestaan. Trendopgaven zijn exact hetzelfde of sterk vergelijkbaar met opgaven in 1995 en Een trendvergelijking zal voor het basisonderwijs extra interessant zijn, aangezien er tot nu toe alleen in 1995 een toetsafname in groep 6 is geweest. Voor een belangrijk deel is de TIMSS-toets echter vernieuwd. Wereldwijd doen zich allerlei onderwijskundige ontwikkelingen voor, zoals de toenemende aandacht voor de voorbereiding van leerlingen op de informatiemaatschappij. De rol van ICT in het onderwijs neemt toe. Onderwijsvormen waarbij leerlingen meer invloed op hun eigen leerproces krijgen, worden steeds belangrijker. Deze ontwikkelingen vinden niet alleen plaats in de westerse landen. Ook niet-westerse TIMSS-landen zoals Zuid-Afrika, gaan met deze ontwikkelingen mee. In de vernieuwde TIMSS-toets zijn opgaven daarom meer in een voor de leerling herkenbare context geplaatst. Ook zijn eenvoudige praktische vaardigheidsopgaven opgenomen. Vooronderzoek In het vooronderzoek, dat in het voorjaar van 2002 is uitgevoerd, is nagegaan in hoeverre deze nieuwe toetsopgaven inderdaad geschikt zijn voor het meten van leerprestaties van leerlingen in de deelnemende landen. In Nederland hebben 22 basisscholen met groep(en) 6 aan het vooronderzoek deelgenomen. Inmiddels zijn de meest geschikte opgaven geselecteerd en is de definitieve toets voor TIMSS-2003 vastgesteld. Aan TIMSS-2003 zullen meer dan 50 landen deelnemen. Alleen al in Nederland zullen zo n 7500 leerlingen in het basis- en voortgezet onderwijs benaderd worden om aan het onderzoek deel te nemen. Wereldwijd gaat het om meer dan een half miljoen leerlingen. Hiermee is TIMSS-2003 één van de grootste internationaal vergelijkende studies die ooit is uitgevoerd. 17

20 Vragenlijsten Maatschappelijke en onderwijskundige ontwikkelingen hebben niet alleen invloed op de inhoud van de TIMSS-toets, maar ook op de inhoud van de contextvragenlijsten. Een deel van de vragenlijsten is gelijk gebleven, dit om trendvergelijkingen mogelijk te maken. Minder relevante vragen zijn vervangen door vragen die betrekking hebben op actuele thema s in het onderwijs. Thema s die door alle deelnemende TIMSS-landen belangrijk worden gevonden zijn: Vooropleiding en scholing van leraren: in hoeverre voelen leraren zich voldoende toegerust om les te geven in exacte vakken, welke knelpunten komen zij tegen? Gebruik van ICT voor onderwijsdoeleinden: hoeveel en waarvoor worden computers in het onderwijs gebruikt? Veiligheid: in hoeverre voelt een leraar zich nog veilig op de school waar hij lesgeeft? In de vragenlijsten die in Nederland worden afgenomen worden ook enkele extra vragen gesteld over thema s die vooral in Nederland relevant zijn. Deze thema s zijn: Verschillen tussen meisjes en jongens in prestaties: TIMSS-1995 en 1999 hebben laten zien dat meisjes in het basisonderwijs minder goed presteren in rekenen/wiskunde. In het voortgezet onderwijs zijn meisjes minder goed in de science dan jongens. Veiligheid in de klas: in hoeverre voelen leerlingen zich prettig in hun eigen klas? Worden ze gepest? Durven ze vragen te stellen tijdens de les? Onderwijsinrichting: hoe zien de wiskunde- en science-lessen er in Nederland uit? Krijgen leerlingen inderdaad meer invloed op hun eigen leerproces, en wat zijn de gevolgen daarvan voor de leerlingprestaties? 18

21 Wat houdt deelname aan TIMSS-2003 in? In Nederland zullen ongeveer 150 basisscholen en 150 scholen voor voortgezet onderwijs (vestigingen) benaderd worden om aan TIMSS deel te nemen. De scholen die in de steekproef zitten krijgen in het najaar van 2002 een uitnodigingsbrief en deze brochure toegestuurd. Het onderzoek vindt plaats in het voorjaar van De scholen worden zo vroeg mogelijk benaderd om de planning van deelname aan TIMSS-2003 te vergemakkelijken. Deelname aan TIMSS-2003 bestaat uit: De TIMSS-toets. In het basisonderwijs wordt een groep 6 geselecteerd en in het voortgezet onderwijs wordt een klas in het tweede leerjaar geselecteerd. De toets duurt ongeveer 1,5 uur. Afname van de toets is eenvoudig en kan met enige toelichting door de leraar zelf worden gedaan. Mocht dit niet mogelijk zijn, dan is er een toetsleider beschikbaar. Een korte leerlingvragenlijst. Een leraarvragenlijst. Een schoolvragenlijst, bestemd voor de directeur of (con)rector. Tegenprestatie Als een land te weinig scholen bereid kan vinden om aan TIMSS deel te nemen, zijn de resultaten voor dit land niet meer representatief. Dit betekent dat de uitkomsten ook niet meer (inter)nationaal gerapporteerd en verder geanalyseerd worden. Gelukkig is de bereidheid van Nederlandse scholen om aan TIMSS deel te nemen nog steeds (net) voldoende geweest. Er is dan ook goede hoop dat dit ook in 2003 zal lukken. In Nederland krijgen scholen die aan TIMSS meedoen er ook wat voor terug, namelijk: Een grafisch overzicht van de prestaties van elke leerling uit de geselecteerde klas op de TIMSS-toets. Deze individuele leerlingscores voor elke gemaakte opgave worden afgezet tegen het landelijk gemiddelde. Een financiële vergoeding ter waarde van minstens 110,- die in overleg met de school besteed kan worden aan onder meer lesmateriaal, bezoek aan een science-centrum of de inzet van een toetsleider. 19

22 Meer informatie? De internationale website van TIMSS bevat meer informatie over TIMSS- 1995, en Op deze website zijn onder andere veel voorbeeldopgaven te vinden van de TIMSS-toets uit 1995 en Het adres van deze website is: TIMSS-2003 Nederland wordt uitgevoerd door het Onderzoek Centrum Toegepaste Onderwijskunde (OCTO) van de Universiteit Twente. Het Nederlandse TIMSS-team bestaat uit: Martina Meelissen & Klaas Bos (projectleider). Telefoon: Deze brochure is mogelijk gemaakt door het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. 20