De Lopikerwaard is goed bewaard

Transcriptie

1 De Lopikerwaard is goed bewaard Auteurs: Matthijs Keuning en Luc Knoors Niet veel gebieden in de provincie Utrecht zijn de afgelopen veertig jaar op het oog zo weinig veranderd als de Lopikerwaard. De polder heeft haar karakter grotendeels weten te behouden, zo zeggen betrokkenen. Een nauwkeuriger blik op de polder laat echter zien dat de tijd de afgelopen veertig jaar absoluut niet heeft stilgestaan. De ruilverkaveling die gedurende dertig jaar werd uitgevoerd heeft het uiterlijk van het gebied niet ingrijpend veranderd, maar heeft wel het gebruik van de polder danig beïnvloed. Het karakter van de lintbebouwing is vooral door nieuwe bewoners veranderd, terwijl het dorp Lopik zich met nieuwbouw heeft uitgebreid. Tot slot is ook de opkomst van recreatie en bijbehorende voorzieningen en infrastructuur een belangrijke verandering in de Lopikerwaard. Figuur 1: Midden in de Lopikerwaard Bron: Matthijs Keuning Karakter en ligging Lopikerwaard De Lopikerwaard ligt in het zuidwesten van de provincie Utrecht, ingeklemd tussen de Lek in het zuiden, de Hollandse IJssel in het oosten en noorden en de Vlist in het westen. De polder ligt op een klein stukje van de Zuid-Hollandse gemeente Vlist na geheel op Utrechts grondgebied. De gemeente Lopik valt geheel binnen de Lopikerwaard, terwijl delen van de gemeenten Oudewater, Montfoort en IJsselstein eveneens tot de polder behoren.

2 Wie de Lopikerwaard binnenkomt, ziet een uitgestrekt veenweidegebied. Enkele huizen en kerktorens wijzen op de kleine dorpskernen die liggen in de polder, ingeklemd tussen de steden die de Randstad vormen. De stad lijkt ver weg, maar is het nooit. In de uitgestrekte polder is de skyline van Utrecht op de horizon te zien, terwijl in het westen Gouda in de verte gloort. De belangrijkste economische sector in het gebied is nog altijd de landbouw, en dan vooral de extensieve veeteelt. Het agrarische weidelandschap is hierdoor grotendeels behouden gebleven. In 1979 startte in het gebied een groot ruilverkavelingsproject, dat in 2008 werd afgerond. De ruilverkaveling is niet zozeer van invloed geweest op het uiterlijk van het landschap, maar heeft met name het gebruik van het landschap danig veranderd. Hiermee is het de belangrijkste ontwikkeling in de Lopikerwaard in de afgelopen veertig jaar. De ruilverkaveling van 1979 tot 2008 Veertig jaar geleden was de Lopikerwaard een lappendeken van kleine stukjes grond die aan allerlei verschillende boeren toebehoorden, en met elkaar verbonden waren door gammele landbouwbruggetjes. Om te kunnen blijven concurreren op nationaal en vooral Europees niveau werd schaalvergroting en een betere ontsluiting noodzakelijk voor de agrariërs in de regio. Eveneens werd gestreefd naar verlaging van het waterniveau, iets wat gemakkelijker uit te voeren is met grote, aansluitende percelen en nieuwe stuwen en landbouwbruggen. Figuur 2: Kavels in de Lopikerwaard bij IJsselstein voor (1979) en na (1991) na ruilverkaveling. Iedere kleur staat voor een eigenaar, de stippen zijn boerderijen. Bron: De Laat (2003) Na jaren van voorbereiding is de landinrichtingscommissie in 1979 begonnen met de uitvoering van het verkavelingsproject. Een ingewikkelde opdracht met veel bezwaren onder de boeren en bewoners van de polder, vooral in het begin. Mensen waren bang dat het uiterlijk van het landschap te veel zou veranderen, zegt Piet Broeders, toenmalig lid van de Ruilverkavelingscommissie. Veel mensen waren bang land kwijt te raken, of nieuw land te krijgen dat bijvoorbeeld minder vruchtbaar is. Voor velen voelde het alsof we land kwamen afpakken. Dat merkten we vooral bij de aanleg van het fietspad tussen IJsselstein en Schoonhoven. Dit zou achter de boerderijen langs lopen. Door het verzet is de aanleg

3 hiervan uitgesteld, maar uiteindelijk is het pad er toch gekomen en waren de meesten er toch tevreden mee. Dat gold eigenlijk voor het hele proces van ruilverkaveling. Ondanks de vele bezwaren in het begin, zagen velen uiteindelijk ook de voordelen van de ruilverkaveling in. Toch erkent Broeders dat er destijds veel te weinig gecommuniceerd is met de betrokkenen over de plannen. Daardoor is veel onnodige ophef geweest, die tot forse vertraging heeft geleid. Dat had allemaal beperkt kunnen worden als we meer met de bewoners in gesprek waren gegaan. Het project dat pas in 2008 is afgerond heeft ervoor gezorgd dat 40 procent van de grond uiteindelijk van eigenaar is veranderd. Het gemiddelde aantal los van elkaar liggende kavels per bedrijf is daarbij gedaald van 3,4 naar 1,3. Dit cijfer toont duidelijk de schaalvergroting en laat het succes van de verkaveling zien. Het gros van de boeren heeft nu nog slechts één aaneengesloten kavel, waardoor het werk is vereenvoudigd. Ook ging de schaalvergroting gepaard met de aanleg van grotere schuren. De oude, kleinere stallen kregen veelal een andere functie, en werden bijvoorbeeld overgenomen door garagehouders of installatiebedrijven. Figuur 3: De Lopikerwaard met de kernen en de wijzigingen in infrastructuur die bij de ruilverkaveling zijn doorgevoerd. Tussen Montfoort en IJsselstein is de Stuivenbergweg met nieuwe boerderijen te zien. Bron: De Laat (2003) Karakteristiek voor de Lopikerwaard is de lintbebouwing. Kilometers lang staan de huizen zij aan zij langs de weg. De ruilverkaveling is gestart in deze linten. Hier moesten gaten geslagen worden om de kavelruil op gang te brengen. De kavels waren te smal en bedrijven uit de lintbebouwing moesten worden verplaatst naar de zogenaamde veldkavelgebieden. Dit zijn open verkavelingsgebieden, die toebehoren aan elders gelegen boerderijen. Eerst

4 werd gekeken naar bedrijfsbeëindigers die hun grond wilden verkopen en zo ruimte wilden creëren voor een ander. Daarnaast werd ook getracht boerengezinnen over te halen tot een eventuele verplaatsing. Zo hebben de landmeters een verhuizing van het bebouwingslint van de Achtersloot naar de Stuivenbergweg in IJsselstein gepromoot. De Stuivenbergweg, speciaal aangelegd voor de ontsluiting van de nieuwe boerderijen, is een concreet voorbeeld van de manier waarop de ruilverkaveling zichtbaar tot uiting komt in de Lopikerwaard. Ook bestaande wegen zijn tijdens de ruilverkaveling aangepakt. Zo is de Lopikerweg West en -Oost vernieuwd. Deze weg illustreert het proces dat gepaard ging met de ruilverkaveling. Herman Boonekamp, secretaris van Werkgroep Behoud Lopikerwaard (WBL), verklaart: De reconstructie van de Lopikerweg Oost vond eerder plaats dan die van de westkant. De oostzijde is rigoureus aangepast: de weg is veel rechter en breder geworden. Het westelijke gedeelte is daarentegen nauwelijks verbreed bij de vernieuwing. Het resultaat van samenwerking tussen onder andere de gemeente Lopik, de Werkgroep Behoud Lopikerwaard en bewoners. De Lopikerweg West volgt de bochtige veenstroom en behoudt hiermee veel meer het traditionele karakter. Het verschil tussen oost en west toont een geleidelijke evolutie naar een meer behoudend denken tijdens de jaren van het ruilverkavelingsproject. Werkgroep Behoud Lopikerwaard (WBL) werd begin jaren 80 opgericht naar aanleiding van de grootschalige ruilverkaveling die in 1979 in gang was gezet. Bewoners maakten zich zorgen over de mogelijk negatieve gevolgen voor het karakter van de polder, dat door de ruilverkaveling aangetast zou worden. WBL is sindsdien langzamerhand steeds meer uitgegroeid tot een belangrijke vertegenwoordigende partij, die zicht houdt op allerlei veranderingen in de Lopikerwaard. De werkgroep stelt zich ten doel het karakter van de Lopikerwaard te behouden en te versterken, vooral op het gebied van natuur, landschap en cultuurhistorie in samenhang met de leefomgeving. Deze facetten staan bijna voortdurend onder druk van de uitdijende Randstad. Om bewoners en gemeenten van de waarde van de polder te overtuigen, houdt WBL regelmatig informatieavonden, verzorgt het excursies en geeft het natuureducatie op scholen in Lopik en IJsselstein. Vanzelfsprekend houdt WBL alle plannen en ontwikkelingen in het gebied scherp in de gaten, en probeert het met adviezen aan overheden om de plannen te sturen.

5 Bij de nieuwe bebouwing die voortvloeide uit de ruilverkaveling is nadrukkelijk rekening gehouden met de inpassing in het landschap. Zo is bij de aanleg van het aquaduct bij de kruising van de Maalvliet en de Lopikerwetering zorgvuldig gekeken naar landschapsbehoud. Het fraaie zicht op de waterloop is niet verstoord. Elders zijn de aquaducten gecombineerd met recreatie. Informatiepanelen geven de bezoeker meer informatie. Ook de stijl van de huizen in de linten laat duidelijk zien dat het karakter van het gebied behouden is gebleven. Karakteristieke gebouwen, zoals het oude gemaal Willeskop, zijn intact gebleven en de nieuwe woningen zijn in soortgelijke stijl opgetrokken. Landschapsbehoud in de Lopikerwaard Het behoud van het landschap en het karakter van de Lopikerwaard is altijd een belangrijk punt geweest in de Lopikerwaard, maar is nog belangrijker geworden toen de ruilverkaveling vorderde. De oprichting van de WBL heeft hier niet in de laatste plaats aan bijgedragen. De kernen Lopik (5.500 inwoners) en Benschop (3.500) zijn de grootste in het gebied zijn maar mondjesmaat uitgebreid. Alleen Lopik heeft zich flink uitgebreid in oostelijke richting. Dit is de enige toegestane uitbreidingsrichting, ingeklemd tussen de provinciale weg en de lintbebouwing van de Lopikerweg Oost. Hierdoor wordt het karakter van de polder zo veel mogelijk behouden. Niet altijd lukt het om het karakter en de weidsheid van het landschap te behouden. Kort geleden werd een bedrijfspand gebouwd vlakbij Jaarsveld. Omdat het een bedrijfspand is op een kavel dat reeds deze bestemming heeft gekregen, kon ook de Welstandscommissie de bouw niet verhinderen. De kolossale grijze kubus detoneert in het groene landschap. Tevens werden in 2007 drie windmolens geplaatst even buiten Lopik, midden in de polder. Figuur 4: De kubus bij Jaarsveld Hoewel het ecologische motief gesteund wordt, Bron: Werkgroep Behoud Lopikerwaard (2011) was de komst van de beeldbepalende kolossen omstreden. We hadden liever gezien dat de molens aan de rand van de polder waren geplaatst, bijvoorbeeld bij infrastructuur, zegt Herman Boonekamp. Daar is het landschap toch al aangetast en past het beter. Bij de brug over de Lek bij IJsselstein bijvoorbeeld. En zet er dan maar meteen heel veel neer, in plaats van drie. De dijkverzwaring rond de Lek heeft in de jaren 90 eveneens invloed gehad op het landschap in de Lopikerwaard. De rivier heeft meer ruimte gekregen, waardoor de dijken in het algemeen iets verder landinwaarts kwamen te liggen. Tussen de gangbare rivierstroom en de dijk hebben zich uiterwaarden gevormd die een paar keer per jaar onderlopen met rivierwater. Hiermee is het gevaar voor een overstroming van de Lopikerwaard flink afgenomen.

6 Figuur 5: Het karakter van de linten wordt bewaard door ook nieuwbouwhuizen in de oorspronkelijke stijl te bouwen, zoals hier bij de Griendbrug ten westen van Benschop. Nieuwbouw of uitbreiding is aan strenge eisen gebonden om het karakter te waarborgen. Bron: Google StreetView (2011). De polder als recreatiegebied De dijk langs de Lek is in veertig jaar ook van karakter veranderd. Door de jaren heen is de dijk uitgegroeid tot een populaire recreatieroute voor fietsers en motorrijders. De dijk is versmald en de maximumsnelheid is omlaag gebracht tot 60 km/u. Auto s en ander doorgaand verkeer gaan hierdoor steeds vaker over de andere minder kronkelige en snellere provinciale wegen. De verandering toont enerzijds de verbetering van infrastructuur veel wegen in de Lopikerwaard waren veertig jaar geleden nog niet geasfalteerd en anderzijds de opkomst van recreatie. Naast diverse fiets-, wandelen kanoroutes die door het gebied voeren, is een natuurgebied als de Willeskop een mooi voorbeeld van aangelegde natuur die zowel voor de natuur als de mens waardevol is. De vele vogels worden in het gebied niet gestoord, maar de recreant kan het gebied toch zien door er omheen te wandelen. Vroeger was dit gebied landbouwgrond. Ook de MOB-terreinen in Benschop en Lopik munitiemagazijn door het leger gebruikt tot het einde van de Koude Oorlog krijgen in de toekomst waarschijnlijk een recreatieve bestemming. De boeren in de van oudsher op landbouw gerichte polder zoeken de laatste jaren naar neveninkomsten, om de dalende opbrengsten uit het boerenbedrijf te compenseren. Ook zij profiteren nadrukkelijk van recreanten en toeristen. Boerencampings, Bed and Breakfast en boeren die kaas of andere regionale producten verkopen zijn overal in de Lopikerwaard te zien. Veel stallen waar veertig jaar geleden koeien stonden te dampen, doen tegenwoordig dienst als museum, etalage of werkplek. Het is een kenmerkende verandering voor het

7 gebied, dat op het oog weinig veranderd lijkt te zijn, maar in de praktijk wel degelijk grote ontwikkelingen heeft doorgemaakt. Conclusie De Lopikerwaard heeft zich de afgelopen veertig jaar in alle rust ontwikkeld. Terwijl het de groeistuipen van omliggende steden dichterbij zag komen, bleef de polder zelf gevrijwaard van grote bouwprojecten. De ruilverkaveling heeft het gebruik van het landschap een stuk efficiënter gemaakt, terwijl er aan het uiterlijk van het landschap weinig veranderd is. In de polder die deel uitmaakt van het Groene Hart, wordt vooral gestreefd naar behoud van uiterlijk en karakter. De bewoners veranderen van boeren naar bouwvakkers en forensen, het landschap blijft gelijk. Niets wijst erop dat de ontwikkeling van de Lopikerwaard de komende veertig jaar veel anders zal zijn dan de afgelopen veertig jaar. Er zijn plannen om Lopik nog wat meer naar het oosten uit te breiden, maar dat zal beperkt blijven tot een klein gebied. Het Groene Hart moet groen blijven en de Lopikerwaard moet haar karakter behouden, daar is eigenlijk iedereen het wel over eens. Op deze manier zal de Lopikerwaard aantrekkelijk blijven voor bewoners en recreanten. Figuur 6: Natuurgebied Willeskop Bron: Matthijs Keuning

8 Bronvermelding: Laat, L. de (2003), Lopikerwaard Landinrichting voor boer en burger. Uitgever: Matrijs (Utrecht). Uitgave in samenwerking met: Provincie Utrecht, Dienst Landelijk Gebied. Werkgroep Behoud Lopikerwaard (2011), WBL Nieuwsbrief augustus 2011.