Inhoud. Het IQ in de klas. Kunnen we leerlingen slimmer maken? 2/10/2013. Waarover willen we iets vertellen? PVOC ANTWERPEN

Transcriptie

1 PVOC ANTWERPEN PROVINCIALE VORMINGS- EN ONDERSTEUNINGSCEL VCLB ANTWERPEN Het IQ in de klas. Kunnen we leerlingen slimmer maken? Gisleen Rauws Katharina Piskora Ontmoetingsdag HGSW 12 september Waarover willen we iets vertellen? Wanneer is een intelligentieonderzoek zinvol? Wat weet je meer na een intelligentieonderzoek? Wat kan een intelligentieonderzoek betekenen voor je handelen? 2 Inhoud 1. Het CHC-model 2. Het cognitieve vaardigheidsprofiel : meten en interpreteren 3. Handelingsgerichte adviezen en zorg-op-maat 4. Voorbeelden 3 1

2 Vloeiende intelligentie Kwantitatieve kennis Gekristalliseerde intelligentie Kortetermijngeheugen Visuele informatieverwerking Auditieve informatieverwerking Langetermijngeheugen Verwerkingssnelheid 1. Het CHC-model Cattell Horn Carroll.In comparison to other well-known theories of intelligence and cognitive abilities, CHC theory is the most comprehensive and empirically supported psychometric theory of the structure of cognitive and academic abilities... Wikipedia 4 G Gf Gq Gc Gsm Gv Ga Glr Gs 2

3 G Gf Gq Gc Grw Gsm Gv Ga Glr Gs inductie wiskundige kennis algemene kennis geheugensp an visuele voorstelling fonologisch coderen associatief geheugen perceptuele snelheid redeneren wiskundige prestaties Taalontwikkeling versnelde rotatie capaciteit werkgeheugen geheugen betekenisvolle gehelen prestatiesnelheid kwantitatief redeneren lexicale kennis visual closure: snelheid vrije reproductie luisteren visual closure: flexibiliteit vlotheid associëren grammaticale vaardigheid visueel geheugen woordvinding scanning woordvloeiend-heid 7 Je bent op reis en je wilt naar een bepaald dorp. Op een gegeven moment kom je op een splitsing waar je twee kanten op kunt. Je weet alleen niet welke kant je op moet. Bij de splitsing staan gelukkig twee mannetjes. Maar een van die mannetjes liegt altijd en de andere spreekt altijd de waarheid. Je weet niet welke van die twee de leugenaar is. Omdat de mannetjes ook weer niet zo heel veel zin hebben om je te helpen mag je één van hen een vraag stellen. Welke vraag stel je?

4 Gf: vloeiende intelligentie vaardigheid om te redeneren en probleemoplossend te denken bij relatief nieuwe taken Inductie: onderliggende principes en regels ontdekken bij nieuwe informatie Redeneren (deductie): door toepassen van gekende regels in nieuwe situaties oplossingen vinden Kwantitatief redeneren: veronderstelt geen geavanceerde wiskundekennis Een slak valt in een put van 5 meter diep. Elke dag klimt de slak 3 meter en glibbert er weer 2 naar beneden. Na hoeveel dagen is de slak boven? dagen Een slak valt in een put van 5 meter diep. Elke dag klimt de slak 3 meter en glibbert er weer 2 naar beneden. Na hoeveel dagen is de slak boven? Uitleg: Na de eerste dag 3-2 = 1 meter, op de tweede dag 3-2 =1 meter, 1+ 1 = 2. De derde dag begint hij dus op 2 meter en klimt er dan 3 omhoog en de slak is eruit

5 Gq: kwantitatieve kennis breedte en diepte van kennis gerelateerd aan wiskunde Wiskundige kennis: kennis wiskundige concepten en feiten Wiskundige prestaties: bewerkingen en vraagstukken oplossen Gc: gekristalliseerde intelligentie breedte en diepte van kennis en vaardigheden die belangrijk zijn in de eigen cultuur Algemene kennis: breedte en diepte van essentiële culturele kennis Taalontwikkeling: algemeen taalbegrip Lexicale kennis: kennis definities van woorden en onderliggende concepten Luisteren: gesproken taal begrijpen Grammaticale vaardigheid: bewustzijn van grammaticale en morfologische taalregels Gsm: kortetermijngeheugen vaardigheid om informatie te onthouden en te verwerken in het onmiddellijke bewustzijn Geheugenspan: informatie vasthouden en onmiddellijk reproduceren in dezelfde volgorde Capaciteit werkgeheugen: eenvoudige manipulaties uitvoeren op informatie uit de geheugenspan en deze informatie koppelen aan informatie uit het lange termijn geheugen 5

6 Traffic Jam 16 Gv: visuele informatieverwerking vaardigheid om gebruik te maken van mentale en visuele beelden om problemen op te lossen Visuele voorstelling: complexe patronen waarnemen en deze mentaal kunnen transformeren Versnelde rotatie : snel probleem kunnen oplossen door mentale rotatie van eenvoudige visuele prikkels Snelheid visual closure: Gestalt perception Flexibiliteit visual closure: gekende figuur herkennen in complexer geheel Visueel geheugen: complex beeld onthouden Scanning: pad visualiseren in doolhof 17 Ga: auditieve informatieverwerking vaardigheid om betekenisvolle niet-semantische informatie in geluid te detecteren en bewerken Fonologisch coderen: analyse en synthese: fonemen discrimineren, mentaal isoleren en bewerken 6

7 Glr: langetermijngeheugen vaardigheid waarmee informatie efficiënt wordt opgeslagen en de toegankelijkheid van die informatie over langere periodes (van minuten tot jaren) 19 Glr: langetermijngeheugen Leerbaarheid Associatief leren: herinneren van oorspronkelijk ongerelateerde informatie die gekoppeld werd Geheugen voor betekenisvolle gehelen: semantisch gerelateerde informatie herinneren Vrije reproductie: lijsten herinneren zonder dat volgorde vereist is Toegankelijkheid Vlotheid associëren: snel woorden kunnen oproepen die in relatie staan tot een bepaald concept Woordvinding: snel objecten kunnen benoemen Woordvloeiendheid: snel woorden kunnen oproepen die eenzelfde niet-semantisch kenmerk delen Geheugenmodel Oplossing Werkgeheugen Toegankelijkheid Lange termijn geheugen Opdracht Informatie Geheugenspan Gsm Leerbaarheid Glr Informatieverwerkingsmodel naar Swanson 21 7

8 Gs: verwerkingssnelheid vaardigheid om eenvoudige, repetitieve cognitieve taken vloeiend en snel uit te voeren Perceptuele snelheid: snel visuele stimuli kunnen vergelijken op hun gelijkenis of verschillen Prestatiesnelheid: snel eenvoudige cognitieve taken uitvoeren 2. Cognitief vaardigheidsprofiel: meten en interpreteren 23 Intelligentietests vergelijken BCV KAIT WAIS IV WISC III SON-R 2 ½ - 7/ WNV WPPSI III > 4j WPPSI III < 4j. WPPSI-R CELF 4 DST SON-R 6-40 G Gf X X X X X Gq X X X Gc X X X X X X X Gsm X X (X) X X X X Gv X X X X X X X X Ga X X Glr X X X Gs X X X X X 8

9 Vloeiende intelligentie Kwantitatieve kennis Gekristalliseerde intelligentie Kortetermijngeheugen Visuele informatieverwerking Auditieve informatieverwerking Langetermijngeheugen Verwerkingssnelheid 12/09/13 G WISC III Gf Gq Gc Gsm Gv Ga Glr Gs Doelen intelligentiemeting 1. Evenwichtig totaal IQ 2. Onderzoek in functie van de hulpvraag 3. Profielanalyse: sterktes en zwaktes 4. Handelingsgerichte adviezen Cross-battery benadering :official website of the CHC Cross-Battery approach, originally developed by Dawn P. Flanagan and Kevin S. McGrew 9

10 Brede cognitieve vaardigheid Gf: Vloeiende intelligentie Test + Subtests SON-R 6-40: Analogieën SON-R 6-40: Categorieën Gq: Kwantitatieve intelligentie Gc: Gekristalliseerde intelligentie Gsm: Kortetermijngeheugen Gv: Visuele informatieverwerking Gs: Verwerkingssnelheid WISC III: Rekenen WISC III: Informatie WSCI III: Woordkennis WISC III: Overeenkomsten CELF: Reeksen opsommen CELF: Cijfers herhalen WISC III: Blokpatronen WISC III: Onvolledige tekeningen WISC III: Substitutie 28 BCV BCV-index BCV 95%- Betrouwbaarheids interval Profielanalyse Gf Relatieve sterkte Gq Gc Normatieve zwakte Gsm Normatieve zwakte Relatieve zwakte Gv Ga Glr Normatieve zwakte Relatieve zwakte Gs Relatieve sterkte Totaal IQ

11 Meten van capaciteiten??? Eigenlijk zijn we niet in staat om aanleg te meten, maar kunnen we enkel beoordelen wat het prestatieniveau is op een bepaald ogenblik, in vergelijking met leeftijdsgenootjes. Uit: Toelichting voor ouders en leerkrachten Welke cognitieve vaardigheden heeft dit kind op dit ogenblik, in deze onderwijsleersituatie, in dit gezin, met deze werkhouding, deze persoonlijkheid? Maar: IQ als betrouwbare maat 31 Besluit: Meerwaarde van CHC-model Intelligentietests vergelijken Belang van taal, geheugen en auditieve informatieverwerking bij cognitieve opdrachten Uitgebreid onderzoek verbanden cognitieve en schoolse vaardigheden Intelligentieonderzoek binnen HGW: Diagnostiek geeft aanwijzingen voor aanpak Kansenbevordering Wat doet er toe bij de schoolresultaten? 33 11

12 Filmfragment Rekenprobleem C:\Users\wgcentrum\Documents\diagnostiek dyscalculie\robin vrgst therapie.avi 34 Filmfragment Werkgeheugen Toegankelijkheid lange termijn geheugen Stappen bewerking Getallen lezen rekenfeit Koppeling meer/+ 35 BCV /NCV Aanvankelijk lezen Technisch lezen Begrijpend lezen Gf Inductie X Gc Taalontwikkeling Lexicale kennis Luisteren Algemene kennis Gsm Geheugenspan Capaciteit werkgeheugen Gv X X X X Ga Fonologisch coderen X X Glr Woordvinding Associatief geheugen Geheugen betekenisvolle gehelen X X X X X X X Gs Perceptuele snelheid X <X X 36 12

13 BCV /NCV Spelling Schrijfvaardigheid Gf Inductie X Gc Taalontwikkeling Lexicale kennis Algemene ontwikkeling Gsm Geheugenspan Capaciteit werkgeheugen Gv X Ga Fonologisch coderen X X Glr Woordvinding Gs Perceptuele snelheid X X 37 BCV /NCV Technisch rekenen Inzichtelijk rekenen Gf Inductie/deductie X <X X Gq X X Gc Taalontwikkeling Lexicale kennis Algemene kennis Luisteren Gsm Capaciteit Werkgeheugen Geheugenspan > > X X > > > X X <X Ga Fonologisch coderen X X Gv?? Glr Woordvinding Associatief geheugen Geheugen betekenisvolle gehelen Gs Perceptuele snelheid X? X? X X Handelingsgerichte adviezen en zorg-op-maat 39 13

14 Hoe ondersteunen we leerlingen met onderwijsbehoeften op vlak van Gsm? 40 Hoe ondersteunen we leerlingen met onderwijsbehoeften op vlak van Gc? 41 LIJSTJES?? STICORDI-maatregelen LVS VCLB Analyse &Handelen Map Leerzorg Kwaliteitskaarten Kwaliteitsvol onderwijs: de rol van de leerkracht Handelingsgericht werken in de klas, Pameijer, p

15 Kwaliteitsvolle instructie Doelen les aangeven Instructie stapsgewijs opbouwen Leerproces van leerlingen voortdurend monitoren Veel interactie leerlingen en leerkracht Lesdoelen evalueren en gerichte feedback geven naar: Pameijer, N. e.a. Handelingsgericht werken in de klas. De leerkracht doet er toe. p Aandachtspunten Geschikte aanpak vloeit nooit enkel voort uit intelligentieonderzoek Bekijk interventies steeds in geheel van profiel, leeftijd en opleidingsniveau van de leerling! Bekijk interventies steeds in onderwijscontext Maak steeds een selectie Concretiseer steeds Bespreek met de leerling 44 Samenhang en wisselwerking verschillende vaardigheden Niet onafhankelijk van elkaar en beïnvloedbaar Gericht trainen Zwakke vaardigheid compenseren door inzetten sterke vaardigheid Versterken andere vaardigheden heeft gunstig effect op ontwikkeling andere vaardigheid 45 15

16 Je bent op reis en je wilt naar een bepaald dorp. Op een gegeven moment kom je op een splitsing waar je twee kanten op kunt. Je weet alleen niet welke kant je op moet. Bij de splitsing staan gelukkig twee mannetjes. Maar een van die mannetjes liegt altijd en de andere spreekt altijd de waarheid. Je weet niet welke van die twee de leugenaar is. Omdat de mannetjes ook weer niet zo heel veel zin hebben om je te helpen mag je een van hen een vraag stellen. Welke vraag stel je? 46 Vraag aan een man: "Waar zou de andere man mij naar toewijzen als ik hem vroeg welke kant het dorp op is?" En sla de andere weg in. Als je die vraag aan de leugenaar stelt dan geeft hij de verkeerde weg als antwoord. Als je die vraag aan de waarheidsspreker zou stellen dan geeft hij ook de verkeerde weg als antwoord. Zo je weet welke weg het niet moet zijn en dus moet je de andere weg in Gf - weetjes Vloeiende intelligentie stijgt met leeftijd en men kan geen basiscompetenties veranderen, MAAR: Ook jonge kinderen kunnen al inductief en deductief redeneren ( Piaget) Gf is niet onafhankelijk van context en inhoud! 48 16

17 Gf - weetjes Gf-opdrachten faciliteren door: Domeinkennis en begrippenkader uitbreiden Redenering presenteren in voor kind zinvolle context Denkstrategieën voordoen Flexibiliteit zoeken van een oplossing bevorderen door verschillende voorbeelden te geven Geheugen ondersteunen Metacognitief denken stimuleren 49 Bij het formuleren van de kwantummechanica in termen van golffuncties blijkt dat bepaalde fysische grootheden uitsluitend waarden kunnen aannemen uit een bepaalde verzameling, die van de situatie en de te meten grootheid afhangt. Een bekend voorbeeld is het feit dat elektronen in een atoom slechts bepaalde energieniveaus kunnen bezetten, wat aanleiding geeft tot spectraallijnenin het licht dat door het atoom wordt uitgezonden. Een ander opmerkelijk feit in de kwantummechanica is dat fysische grootheden van een systeem in sommige combinaties niet tegelijkertijd met willekeurige nauwkeurigheid bekend kunnen zijn. De belangrijkste voorbeelden hiervan zijn plaats x en impuls p, en tijd t en energie E. Dit feit staat bekend als de onzekerheidsrelatie van Heisenberg. De onnauwkeurigheden Δ in deze grootheden zijn naar onder in grootte begrensd door de volgende ongelijkheden: 50 Gsm-weetjes Expliciet leren verbetert met de leeftijd en is het resultaat van een toename van geheugenspan en capaciteit werkgeheugen door: - Snellere informatieverwerking - Verhoogde domeinkennis - Toepassen van geheugenstrategieën: herhalen, organiseren, informatie uitwerken - Toename metageheugen 51 17

18 Beïnvloedende factoren geheugentaak 52 Gsm-weetjes Werkgeheugen als actieve en complexe vaardigheid Werkgeheugenmodel Baddeley & Hitch Centraal uitvoerend Systeem: Inhibitie Shifting Updating Coördinatie Fonologische lus Visuo-spatieel schetsboek Episodische buffer: intermodaal 53 Glr-weetjes Leerbaarheid en snelheid informatie ophalen 54 Schneider, W..J. & McGrew, K.S.,

19 Geheugenmodel Oplossing Werkgeheugen Toegankelijkheid Lange termijn geheugen Opdracht Informatie Geheugenspan Gsm Leerbaarheid Glr 55 Geheugenmodel Oplossing Werkgeheugen Toegankelijkheid Lange termijn geheugen Opdracht Informatie Geheugenspan Gsm Leerbaarheid Glr 56 Kenmerken geautomatiseerde kennis automatisatie geen automatisatie tempo snel traag werkgeheugen vrij overbelast, fouten aandacht weinig dubbeltaak inspanning weinig veel stressgevoelig weinig sterk 57 19

20 Interventiefiches Sterke kanten aanwenden en interventies zwakke vaardigheden Algemeen en specifiek Aandachtspunten Algemeen\Interventies CHC Voorbeelden Lissa Lars Natal 59 2 e leerjaar 7 jaar LISSA 60 20

21 Intakefase Onthaal : reeds in begeleiding bij kinderpsychiater (gedragsproblemen (OVS)) Schools functioneren : zwakke aandacht en concentratie tijdens de lessen zwakke planning geen echte vriendinnen sterk karakter LVS CSBO : lees- en spellingsproblemen E-zone wiskunde M2 C E2 E Zorg : individuele instructie helpt, opmerkelijke betere resultaten vlg lkr, hoofdtelefoon met luisteroefeningen, extra leesgroep sinds 1ste lj Logopedie vr lezen en spellen, sinds 7 mnd 61 BCV BCV-index BCV 95%- Betrouwbaarheids interval Profielanalyse Gf Normatieve en relatieve sterkte Gq AU 9 gemiddeld Gc Intern inconsistent: 1 ste Gsm Gv meting Normatieve en relatieve zwakte Ga Rand normatieve zwakte relatieve zwakte Glr Normatieve en relatieve zwakte Gs AU 12 gemiddeld Totaal IQ Gf Gq Gc Gsm Gv Ga Glr Gs TOT IQ 63 21

22 Indicering Diagnose taalontwikkelingsstoornis Klasaanpak : Gf als sterkte aanwenden door: o.a. - Logische verbanden leren ontdekken - Kennis uitbreiden door kritisch denken - Onderliggende regels en processen ontdekken en toepassen om problemen op te lossen 64 Indicering Gc ondersteunen door : o.a. Aandacht voor kennis van woordenschat en morfologie: ook voorzetsels, afleidingen, samenstellingen, tegenstellingen, synoniemen, begripsrelaties, Aandacht voor begrijpen zegswijzen en figuurlijk taalgebruik Expliciete instructie sleutelwoorden, verwijswoorden Aandacht voor complexe zinsbouw: samengestelde en passieve zinnen, negatieve vraagstelling, Algemene kennis uitbreiden, nieuwe informatie linken aan voorkennis Voorlezen, teksten bespreken Notities bezorgen na mondelinge instructie 65 indicering Ga ondersteunen door : o.a. Woordstructuur en kenmerken bespreken Voldoende tijd bij dictees Hoogfrequente woorden herhaald inoefenen Ondersteunen voortgezet technisch lezen Voldoende tijd leesopdrachten Notities bezorgen Verminderen achtergrondgeluid 66 22

23 6 e leerjaar 11 jaar LARS 67 Intake Tegenvallende leerprestaties Zeer traag tempo en niet kunnen organiseren van schoolwerk Spellingsmoeilijkheden Goed ruimtelijk inzicht Inzicht voor wiskunde Nauwkeurig en ordelijk Aanpassingsmoeilijkheden op nieuwe school Heel trouw in vriendschap Houdt zich heel goed aan klasafspraken Moeilijke echtscheiding Kan moeilijk spelactiviteit kiezen 68 Hulpvraag Motivatie? Zelfbeeld en emotioneel welbevinden? Stoornis? Verschillende aanpak ouders? Helpen plannen van schoolwerk Hoe prestaties laten verbeteren? 69 23

24 BCV BCV-index BCV 95%- Betrouwbaarheids interval Profielanalyse Gf Gq Gc Normatieve zwakte Gsm Normatieve zwakte Gv Ga Glr Normatieve zwakte Gs Totaal IQ Gf Gq Gc Gsm Gv Ga Glr Gs TOT IQ 71 Diagnostisch beeld Observatie: uitgesproken aandachtsmoeilijkheden Moeilijkheden taalexpressie: taalvaardigheid en communcatieve vaardigheden Profielanalyse 72 24

25 Indicering notities bezorgen meervoudige opdrachten en complexere mondelinge instructies toelichten en begrijpen controleren vakterminologie en abstracte woorden toelichten Ondersteunen creatieve schrijfopdrachten visuele ondersteuning bij spreekopdrachten mindmapping geheugentaken opdelen in kleinere delen, regelmatig toetsen met correctieve feedback stappenplannen en onthoudkaarten leren gebruiken voldoende tijd geven Toetsen tijdig aankondigen taal stimuleren 73 Indicering studiemethode ondersteunen Huiswerk leren organiseren en plannen zelfinstructiemethode aanleren ondersteunen bij aandacht richten in de klas opvangen van startproblemen en leren doorwerken aanstellen van een buddy die helpt bij verschillende taken (boekentas, agenda, ); boeken, schriften en mappen per vak in eenzelfde kleur rekening houden met trager werktempo: 74 Indicering Leren stellen van hulpvragen Aanleren om vlotter sociale contacten met (nieuwe) medeleerlingen te leggen Leren meer actief deelnemen aan groepswerk Meer wederkerigheid in conversatie Leren deelnemen aan nieuwe activiteiten Spreken voor de klas Figuurlijk taalgebruik begrijpen Hobby leren kiezen, helpen bij het ontwikkelen van een meer gevarieerde vrijetijdsbesteding 75 25

26 jaar 4 e leerjaar bis + ATN NATAL Intake Aanmelding: Zuid-Amerikaans, Spaans sprekend Werkhoudingsprobleem, traag tempo Zwakke fijne motoriek Emotioneel probleem? Onzeker, jong van mentaliteit! Taalvaardigheid ontwikkelt weinig Komt nauwelijks tot lezen en schrijven Technisch rekenen redelijk: leerstof 3 e lj.? + 2u/week ATN + extra zorg: lezen en spelling Hulpvraag: Oriëntering? Hoe helpen dit schooljaar? Gf Gq Gc Gsm Gv Ga Glr Gs TOT IQ 26

27 BCV BCV-index/ (AU) BCV 95%- Betrouwbaarheids interval Gf Gq Gc Profielanalyse Gsm Normatieve zwakte Gv Ga Normatief zwak Glr Gs Totaal IQ Luisteren 85 Laag gemiddeld Advies Opdrachten structureren Meer tijd Notities bezorgen Instructietaal wiskunde Basisspelling, leren typen Lezen klasteksten Woorden leren opzoeken, voorleesprogramma s Remediëring breuken, cijferen, kommagetallen Oriëntering B-jaar BSO land- en tuinbouw Opvolgen dyslexie 27

28 Bibliografie Magez, W. & De Cleen, W. Intelligentiemeting in nieuwe banen: de integratie van het CHC-model in de psychodiagnostische praktijk. Brasschaat: CAP vzw, 2007 Werkgroep diagnostiek VCLB De Wissel. Toepassing van het CHCmodel: materialen en hulpmiddelen. Antwerpen: VCLB De Wissel, 2013 (interne publicatie) Rauws, G. Interventiefiches., 2013 (interne publicatie) Pameijer, N. e.a. Handelingsgericht werken in de klas. De leerkracht doet er toe. Leuven/den Haag: Acco, 2010 Dawson, P. & Guare, R. Executieve functies bij kinderen en adolescenten. Een praktische gids voor diagnostiek en interventie. Amsterdam: Hogrefe, Bibliografie Schneider, W.J. & McGrew K.S. The Cattell-Horn-Carroll Model of Intelligence. In: Flanagan,D.P. & Harrison, P.L. (red.) Contemporary Intellectual Assessment. New York/London: Guilford Press, 2012 Flanagan, D.P. e.a. Use of Ability Tests in the Identification of Specific Learning Disabilities within the Context of an Operational Definition. In: Flanagan,D.P. & Harrison, P.L. (red.) Contemporary Intellectual Assessment. New York/London: Guilford Press, 2012 Mather, N. & Wendling, B.J. Linking Cognitive Abilities to Academic Interventions for Students with Specific Learning Disabilities. In: Flanagan,D.P. & Harrison, P.L. (red.) Contemporary Intellectual Assessment. New York/London: Guilford Press, 2012 Hale, B.H. e.a. RTI and Cognitive Hypothesis Testing for Identification and Intervention of Specific Learning Disabilities. In: Flanagan D.P. & Alfonso, V.C. (red.) Essentials of Specific Learning Disability Identification. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, Bibliografie Fletcher J.M. e.a. A Response to Intervention Approach to SLD Identification. In: Flanagan D.P. & Alfonso, V.C. (red.) Essentials of Specific Learning Disability Identification. Hoboken, New Jersey: John Wiley & Sons, 2011 Flanagan,D.P., Alfonso, V.C. & Ortiz, S.O. The Cross-Battery Assessment Approach. In: Flanagan,D.P. & Harrison, P.L. (red.) Contemporary Intellectual Assessment. New York/London: Guilford Press, 2012 Vandierendonck, A. Aandacht en geheugen. Gent: Academia Press, 2008 Goswami, U.(Ed.) The Wiley-Blackwell Handbook of Childhood Cognitive Development. Malden/Oxford: Wiley-Blackwell, 2010, 2 e ed. Daniëls, D.H. & Meece, J.L. Child & Adolescent Development for Educators. New York: McGraw-Hill Education, 2007, 3 e ed