Rendement van tapwatersystemen: blijven evalueren of duurzaam evolueren?
|
|
- Greta ten Wolde
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Rendement van tapwatersystemen: blijven evalueren of duurzaam evolueren? Krijn Braber Charles Geelen Tjeerd Manussen Rapportnummer: 90409/CG/ BuildDesk Benelux B.V., Arnhem Arnhem, 18 februari 2011 i
2 COLOFON BuildDesk Benelux B.V., Arnhem Postbus 694, 6800 AR Arnhem Gele Rijders Plein 11-2, Arnhem Telefoon: Telefax: Internet: Projectnummer: Projecttitel: Tapwatersystemen Opdrachtgever: Agentschap NL Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, elektronisch op geluidsband of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van BuildDesk Benelux BV.
3 Samenvatting In de woningbouw is nog veel energie te besparen als we goed inspelen op ontwikkelingen in de warmtevraag. Zo neemt het energiegebruik voor ruimteverwarming onder invloed van de verscherpte EPC-eisen af terwijl de (piek)vraag naar warm water steeds verder stijgt. De ooit zo voortreffelijke combiketel wordt dan steeds minder efficiënt ten opzichte van moderne verwarmingsopties. Dit blijkt uit onderzoek van BuildDesk Benelux, in opdracht van Agentschap NL. Wat betekenen de resultaten van dit onderzoek in het licht van de actuele ontwikkelingen voor de verwarming- en warmwatersystemen? De warmtevraag neemt af, met name door een betere isolatie van woningen. Daarmee is minder vermogen van de verwarmingsinstallatie nodig. De piekvraag naar warm tapwater neemt echter toe, onder meer door luxe douche- en badsystemen. De vermogensbehoefte voor ruimteverwarming (5 kw en lager) en die voor warmwater (20-25 kw en hoger) gaan hierdoor steeds verder uiteenlopen. Hierdoor wordt de invloed van warm tapwatergebruik op het totaalrendement van een installatie groter, mede omdat bij combitoestellen met hoge vermogens voor warmwater ook de ruimteverwarming last van deellastgedrag, en daarmee ook minder optimale rendementen, kan krijgen. Een andere relevante ontwikkeling is dat de huishoudens steeds kleiner worden en het aantal eenpersoonshuishoudens toeneemt. Dit betekent meer gestapelde bouw waar steeds vaker wordt gekozen voor collectieve warmtesystemen, ook voor warm water. Maar kiest men energetisch gezien daarmee ook voor de beste oplossingen? Deze ontwikkelingen maken duidelijk dat energetische, economische en comforttechnische optimale oplossingen voor de opwekking van warmte en warm water een kwestie van maatwerk zijn. Met welke systemen bereiken we in specifieke situaties het meeste rendement? Besparingsmogelijkheden Uit het onderzoek komen veel besparingsmogelijkheden en tips naar voren. De belangrijkste op een rij: Kies voor warmwater bij voorkeur voor individuele systemen in plaats van collectieve systemen. Deze hebben de minste warmteverliezen. De overgang van gas- en elektroboilersystemen of stadsverwarming naar een ander systeem levert een forse energiebesparing op. De grootste besparing is te bereiken bij een overgang naar systemen met een (individuele) warmtepomp of zonnecollectoren (met HR-doorstroomcombiketel). Het gaat om mogelijke besparingen op de energie-input tot bijna 30 GJ/jaar bij een netto tapwaterbehoefte van 9 GJ. Houd afstanden tussen opwekking, opslag en vooral de tappunten met veel korte tappingen klein. Als de afstand tussen opwekking en tappunt voor warm water groot is, kies dan een lokaal systeem, zoals een efficiënte close-in -boiler in de keuken om leiding- en stilstandverliezen te minimaliseren. Denk in verband met verschillende soorten warmwatergebruik (in de keuken met veel kleine tappingen per dag en in de badkamer met enkele grote tappingen) in concepten en systeemrendementen en niet alleen in rendementen van toestellen. i
4 Inhoudsopgave Samenvatting...i Inhoudsopgave...ii 1 Aanleiding Inleiding Doel Resultaat en doelgroep Afbakening Tapwaterverbruik: cijfers en trends Inleiding Huidige marktpenetratie toestellen voor warm tapwater Benodigde hoeveelheid aardgas voor warm tapwater Trend 1: ontwikkeling van vermogens over de jaren Trend 2: groei eenpersoonshuishoudens Concepten voor warm tapwater Inleiding Separaat tapwater-concepten ( solo ) Combiconcepten Collectieve concepten Het hybride warmtenet Hybride warmtepomp Rendementen van tapwaterconcepten Opbouw ketenrendement Systeemrendement Ketenrendement Besparingsmogelijkheden Samenvatting: de tapwaterconcepten in één overzicht Primaire toepassingsgebieden Huidige situatie in de bestaande bouw Toekomstige ontwikkelingen in nieuwbouw en energievoorziening Verduurzaming primaire energiedrager Systeemkeuze voor de toekomst Vereiste ontwikkeling Penetratiestrategie verbeterde tapwaterconcepten Inleiding Van huurwoningen naar particuliere huizenbezitters Berekeningen tapwater in energieprestatiemethodieken Vuistregels voor de nieuwbouw ten aanzien van warm tapwater Inleiding Do s Dont s Andere aandachtspunten bij tapwaterconcepten...35 Bijlagen...38 BuildDesk Benelux ii
5 1 Aanleiding 1.1 Inleiding Uit de resultaten van de monitoring van Fraunhofer bij 100 warmtepompprojecten met bodemwarmte / koude als bron blijkt dat de invloed van het warm tapwatergebruik op het totaalrendement van een installatie in een woning hoog is (zie figuur 1). Uit deze figuur blijkt ook een duidelijke seizoensafhankelijkheid: buiten het stookseizoen is deze invloed uiteraard- nog aanzienlijk groter dan tijdens de wintermaanden. Figuur 1: de gemiddelde SPF voor warmtepompsystemen met bodemenergie Dit is niet alleen het geval bij warmtepompen, maar in algemene zin geldig voor warm waterbereiding en des te meer naarmate de energieprestatie-eisen van woningen (vooral voor ruimteverwarming) steeds meer worden aangescherpt. Bij het beschouwen van het rendement van warm waterbereiding is het van belang om de gehele systeemketen te bekijken. Het totaalrendement wordt dan vooral bepaald door de volgende aspecten: Toestelrendement van het warmteleverende apparaat; Relatieve plaatsing van de warmte-opwekker van de tappunten (leidinglengten); De aanwezigheid van een voorraadvat; De aard van de tappingen (vele korte in de keuken of één lange voor het bad); Vereiste hoge temperatuurniveau in verband met legionella. Naast deze aspecten zijn er voor sommige systemen ook nog andere externe factoren van invloed, zoals: Bij collectief tapwater: het systeemrendement van de warmtedistributie buiten het gebouw / de woning; Bij collectief tapwater: de aard van de brandstof van de opwekking; Bij elektrische tapwaterbereiding: het rendement van de elektriciteitsopwekking en de aard daarvan. 1
6 In de woningmarkt is sprake van een afnemende warmtevraag voor ruimteverwarming. Dit is het gevolg van energiebesparende maatregelen die worden genomen bij bestaande gebouwen en een dalende EPC (Energie Prestatie Coëfficiënt) bij nieuwbouwwoningen. Door de daling van de warmtevraag voor ruimteverwarming wordt het relatieve aandeel van warm tapwater groter. Tegelijk is er bovendien een trend naar een groter warm watercomfort (hogere CW-klassen benodigd voor stortdouches, luxe baden enz.). Onderzoek naar de mogelijkheden van het verbeteren van het rendement van de warmtapwatervoorziening in de woningbouw wint daarmee snel aan belang. Er zijn dan ook veel partijen met dit onderwerp bezig, maar de beschikbare informatie is echter niet geconcentreerd aanwezig en het ontbreekt aan pasklare oplossingen. Agentschap-NL heeft behoefte aan diepte-inzicht in de laatste stand van de innovaties op dit gebied en de technisch-economische haalbaarheid ervan om met voldoende kennis van zaken te kunnen reageren op vragen van professionele marktpartijen. 1.2 Doel Het doel van dit onderzoek is inzicht te krijgen in: de state of the art voor tapwatersystemen en beschikbare concepten; het verbeterpotentieel in de woningbouw om daarmee het rendement van de opwekking van warm tapwater te vergroten. Hierbij ligt de nadruk op renovatie; voor nieuwbouw worden vuistregels gegeven. Dit onderzoek gaat over het toepassen van het juiste apparaat / concept op de juiste plek voor het beste resultaat met betrekking tot rendement, comfort (hoeveelheid en snelheid) van warm tapwatersystemen. 1.3 Resultaat en doelgroep Het eindresultaat is bruikbaar voor marktpartijen (woningcorporaties en projectontwikkelaars bijvoorbeeld) als referentie van de huidige stand van zaken en haalbaarheid van energie-efficiënte warmwatervoorziening in de woningbouw. Het geeft tevens inzicht in de stappen die partijen met interesse in een energie-efficiënte warmwatervoorziening, moeten nemen om hun ambitie te realiseren. Deze informatie is bedoeld als wegwijzer voor professionele opdrachtgevers. De Nederlandse woningcorporaties vormen de grootste doelgroep van deze studie. Zij zijn immers aanspreekpunt voor meerdere (gemiddeld zo n 5.000) woningen en kunnen hierdoor de marktpenetratie van een duurzame(re) tapwatervoorziening bevorderen. 1.4 Afbakening De focus in de studie ligt op de bestaande bouw. Hiervoor zullen de gevolgen in de vorm van energiebesparingpercentage van concrete maatregelen worden weergegeven. Naast de focus op de bestaande bouw, wordt ook voor nieuwbouwwoningen informatie over (rendementen van) tapwatersystemen gegeven in de vorm van vuistregels. BuildDesk Benelux 2
7 2 Tapwaterverbruik: cijfers en trends 2.1 Inleiding In dit hoofdstuk wordt de huidige marktpositie beschreven van de diverse warm tapwatersystemen en concepten in de Nederlandse markt. Verder komen trends in de markt aan bod. 2.2 Huidige marktpenetratie toestellen voor warm tapwater In Nederland zijn in woningen diverse systemen voor de bereiding van warm tapwater aanwezig. De marktpenetratie van de verschillende systemen is in het afgelopen decennium echter sterk gewijzigd. Bijvoorbeeld keukengeisers: in 1995 was dit 27% van de warm tapwatertoestellen. In 2006 was dit percentage gedaald naar ruim 8% (zie tabel 2.1). Het aantal badgeisers (12% naar 5%), gasboilers (3,6% naar 1,7%) en elektrische boilers (8,9% naar 4,1%) halveerden in deze tijd. Het aantal keukenboilers verdubbelde juist (4,7% naar 9%). Het meest belangrijke toestel voor de opwekking van warm tapwater is echter de combiketel. In 2006 was ruim tweederde (67,1%) van het aantal tapwatertoestellen een combiketel. In 1995 was dit nog 40,3%. Tabel 2.1: Marktpenetratie van warm tapwatersystemen Bron: Cijfers over Wonen 2009 (Ministerie van VROM) 2.3 Benodigde hoeveelheid aardgas voor warm tapwater Terwijl de hoeveelheid aardgas die wordt verstookt voor ruimteverwarming tussen 1990 en 2007 drastisch daalde van zo n m 3 naar ruim m 3 gemiddeld per woning, bleef de hoeveelheid aardgas voor de bereiding van warm tapwater nagenoeg gelijk (van 400 m 3 naar 380 m 3 ). Bij ruimteverwarming is dit enerzijds te verklaren doordat woningen beter geïsoleerd zijn door nieuwbouw en herstructureringen en anderzijds door de verbeterende rendementen van de verwarmingstoestellen. Qua warm tapwater is de algemene trend dat de vraag hiernaar is toegenomen de afgelopen jaren en nog steeds stijgende is. De opmars van de combiketels heeft het rendement van veel tapwatersystemen weliswaar verbeterd, dit is echter niet tot BuildDesk Benelux 3
8 nauwelijks terug te zien aangezien het gasverbruik gelijk is gebleven. Figuur 2.1 geeft het gemiddeld gasverbruik per toepassing tussen 1990 en Figuur 2.1: Het gemiddeld gasverbruik voor koken, warm water en verwarming in de tijd (bron: Cijfers over Wonen 2009) 2.4 Trend 1: ontwikkeling van vermogens over de jaren In de tijd vindt er een ontwikkeling plaats, waarbij de behoefte aan warmtapwatercomfort (en het hiervoor benodigde vermogen) stijgt, terwijl het benodigde vermogen voor ruimteverwarming daalt. Figuur 2.2 geeft deze ontwikkeling weer. Vermogens en functie in de tijd Opgesteld vermogen (kw) Tapwater Ruimteverwarming Tijd Figuur 2.2: De ontwikkeling van de benodigde vermogens voor tapwater en ruimteverwarming Destijds was de combiketel terecht een goede ontwikkeling. Momenteel raakt door de geschetste ontwikkelingen het voordeel van het combineren van beide functies in één apparaat echter meer en meer achterhaald. Bovendien is deze ontwikkeling nog niet ten BuildDesk Benelux 4
9 einde. Deze situatie en de ontwikkelingen in de toekomst vragen dringend om een nieuwe conceptuele benadering. Combiketels kunnen nu namelijk niet meer met een hoog rendement aan beide functionaliteiten - ruimteverwarming én warm tapwater voldoen. 2.5 Trend 2: groei eenpersoonshuishoudens In de afgelopen 15 jaar ( ) is het aantal eenpersoonshuishoudens met 26% gestegen (van 6,5 mln. naar 7,4 mln), terwijl het totaal aantal huishoudens slechts met 14% steeg (van 2,1 mln. naar 2,7 mln.). Dit blijkt uit cijfers van het CBS. Door de verdere individualisering van de samenleving zal het aantal eenpersoonshuishoudens naar verwachting verder stijgen en is er meer behoefte aan gestapelde bouw. (Klein-) collectieve systemen (ook voor tapwater) zullen makkelijker worden toegepast. Vanuit energetisch oogpunt is dit echter niet wenselijk omdat centrale systemen voor de opwekking van warm tapwater gepaard gaan grote systeemverliezen. Ook vanuit dit oogpunt is een andere conceptuele benadering gewenst. BuildDesk Benelux 5
10 3 Concepten voor warm tapwater 3.1 Inleiding In dit hoofdstuk worden de verschillende concepten besproken. Hierbij komen veel facetten rondom tapwatersystemen aan bod: primaire en secundaire energiedragers, vermogens, primair toepassingsgebied, locatie van het toestel, Legionella en economische aspecten van verschillen concepten. Er zijn vier typen tapwatervoorzieningen te onderscheiden, namelijk: Separate concepten (solo) voor uitsluitend warm tapwater; Combiconcepten voor warm tapwater en ruimteverwarming per individuele woning; Collectieve concepten voor meerdere woningen gezamenlijk; Het hybride concept. In de hierna volgende overzichten zijn de concepten gerangschikt op rendement (per type staat het concept met het beste rendement bovenaan). Hierbij is de volgende legenda van toepassing: ZH: Zeer Hoog H: Hoog G: Gemiddeld L: Laag ZL: Zeer Laag In hoofdstuk 4 gaan we nader in op de opbouw van het rendement en is een samenvattend totaaloverzicht van de concepten opgenomen (paragraaf 4.4). 3.2 Separaat tapwater-concepten ( solo ) Bij separate concepten zijn de toestellen speciaal en alleen bedoeld om warm tapwater te bereiden. Deze apparaten staan vaak dicht bij het tappunt. Ruwweg is bij separate concepten onderscheid te maken tussen doorstroomtoestellen (onder andere geisers) en voorraadtoestellen (boilers). Doorstroomtoestellen Een geiser is een bekend voorbeeld van een doorstroomtoestel. Bij dit type apparaten doorstroomt het water het toestel en wordt direct verwarmd tot de gebruikstemperatuur. Voor een doorstroomtoestel is afhankelijk van het gewenste tapcomfort - een relatief groot vermogen nodig (meer dan 15 kw) om de doorstromende hoeveelheid water voldoende snel op de taptemperatuur te brengen. Naar de aard van dit toestel is de beschikbare hoeveelheid warm water qua hoeveelheid ongelimiteerd. Vaak kennen deze toestellen ook een zogenaamde tapdrempel : er is een minimaal debiet nodig om de toestellen aan te laten slaan. Voorraadtoestellen Een boiler is een zogeheten voorraadtoestel. In het toestel wordt een voorraad water op constante temperatuur gehouden in een goed geïsoleerd vat. De verwarming vindt plaats BuildDesk Benelux 6
11 door gasverbranding of met een verwarmingselement op elektriciteit of via een warmtewisselaar die verbonden is met bijvoorbeeld de condensor van een warmtepomp (warmtepompboiler) of de aanvoer van een collectief warmtedistributiesysteem (zie verder bij de collectieve concepten). Boilers zijn er in vele soorten en maten. Kenmerkend voor een boiler is dat de voorraad warm water eindig is. Dus als de boiler leeg is, stroomt er koud water uit de tappunten. Het duurt dan enige tijd voordat er weer warm water beschikbaar is. Tijdens deze wachttijd wordt het boilervat weer opgewarmd. De wachttijd is afhankelijk van het beschikbare opwekvermogen (de snelheid waarmee warmte wordt geproduceerd) en het volume van de boiler. De toepassing van de boiler is dus sterk bepalend voor de benodigde inhoud: een kleine inhoud in de keukenboiler, een grote inhoud voor een boiler waarmee snel een bad moet kunnen worden gevuld en voor een groot gezin. Echter, een te groot volume betekent ook onnodig grote stilstandverliezen omdat er altijd (te) veel water op temperatuur gehouden moet worden, ook als het niet nodig is. Voor een optimaal rendement van een voorraadtoestel is het essentieel dat de inhoud en het opwekvermogen in combinatie met de tapwaterbehoefte goed op elkaar afgestemd zijn. Bij boilers is het gekozen opwekvermogen veelal geringer dan bij doorstroomtoestellen (ordegrootte 1-3 kw). Dit geldt in het bijzonder voor de toestellen die zijn bedoeld om het tapwater s nachts op te warmen (nachtstroomboilers). Bij voorraadtoestellen is Legionella een belangrijk aandachtspunt, zeker als deze gedurende langere tijd niet op de bedrijfstemperatuur (van C) zijn geweest. In paragraaf 7.4 worden de Legionellaaspecten nader uitgelegd. In onderstaande tabel 3.1 geven we enkele essentiële kenmerken en prestaties weer van separate concepten voor warm tapwater. Tabel 3.1: Hoofdeigenschappen van separate tapwaterconcepten Typisch Toestellen Energiedrager vermogen [kw] Comfort Legio- Hulpenergie Hoeveelnella- Opwekker Opwek Hulp (E) liter/min. heid risico WP-boiler Elektriciteit Elek. 2 a 3 0,5 12 a ltr G Zonneboiler gas Zonnewarmte + Gas Elek. 6 a 20 0,05 12 a ltr G Zonneboiler elek. Zonnewarmte + Elektriciteit Elek. 2 a 3 0,05 12 a ltr G Indirect gestookte boiler Gas Elek. 20 0,1 a 0, ltr L Badgeiser Gas ,5 continue ZL Elektrische doorstroom Elektriciteit - 3 a a 4 continue L Keukengeiser Gas continue ZL Keukenboiler Elektriciteit a ltr G Elektrische boiler Elektriciteit - 2 a a ltr G Gasboiler Gas - 6 a a ltr L BuildDesk Benelux 7
12 3.3 Combiconcepten In combiconcepten hebben de toestellen een dubbele functie, namelijk van ruimteverwarming en het verwarmen van tapwater. Combiketels zijn de meest gebruikte toestellen in de woningbouw. Combiconcepten komen zowel voor als doorstroomvariant (meeste combiketels) als in combinatie met een voorraadtoestel. Het vermogen van vooral de doorstroom-combiconcepten wordt vooral bepaald door het gevraagde warm tapwatercomfort. Veelal bedraagt het vermogen van dit soort toestellen minimaal 20 kw met een trend tot steeds hogere vermogens door de toegenomen comfortbehoefte voor warm water. Bij de combiconcepten met voorraadtoestel zijn de vermogens veelal lager. In tegenstelling tot separate concepten staan combi-opwekkers vaak centraal in de woning. Dit kan op (grote) afstand van tappunten zijn. Dit geldt in de praktijk vooral voor de afstand ten opzichte van het keukentappunt. De grotere afstand van het toestel tot het tappunt (en de leidingdikte daartussen) heeft een forse invloed op het uiteindelijke ketenrendement. Voor langdurige tappingen (douche en bad) is dit nog relatief beperkt, maar bij de vele kortdurende tappingen in vooral de keuken kunnen de leidingverliezen van grote invloed zijn op het ketenrendement en zo een heel goed toestelrendement (deels) weer teniet doen. Het tapgedrag van de gebruikers is hierbij sterk bepalend. In onderstaande tabel 3.2 geven we enkele essentiële kenmerken en prestaties weer van combiconcepten voor warm tapwater. Tabel 3.2: Hoofdeigenschappen van combiconcepten Toestellen Typisch vermogen Energiedrager [kw] Opwekker Hulpenergie Opwek Hulp (E) liter/min. Comfort hoeveelheid Legionella- risico Combi- EWP W/W Elektriciteit Elek. 5 a 15 0,1 12 a ltr G Combi- EWP L/W Elektriciteit Elek. 5 a 15 0,3 12 a ltr G Combi- GWP DAWP Gas Elek. 4 0,1 12 a ltr L HRe-ketel (micro-wkk) Gas Elek. 20 -/-1+0,2 5,5 continue L HRww-combi doorstroom Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 7 continue ZL VR-combi doorstroom Gas Elek. 20 0,1 a 0,2 5,5 continue ZL HRww-combi voorraad Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 7 continue L HR-combi voorraad Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 7 continue L VR-combi voorraad Gas Elek. 20 0,1 a 0,2 5,5 continue L 3.4 Collectieve concepten Bij collectieve concepten wordt het tapwater voor meerdere huishoudens collectief verwarmd. Dit kan bijvoorbeeld door een aansluiting van (een complex) woningen op stadsverwarming, een collectieve CV-ketel in een centraal ketelhuis of een grote houtkachel met tapwatervoorziening. Deze concepten komen veelal voor in flatgebouwen (blokverwarming vanuit een collectief ketelhuis) of gebieden / woonwijken met een relatief hoge bouwdichtheid (veel rijwoningen) en dus een hoge warmtevraagdichtheid (stadsverwarming met terreinleidingen, eventueel deels door de kruipruimten). In de BuildDesk Benelux 8
13 meeste gevallen hebben de woningen hierbij ieder een afleverset met warmtemeter en een warmtewisselaar voor de bereidng van warm tapwater. Bij collectieve concepten komen noodgedwongen lange circulatie en/of distributieleidingen voor. Deze warmtedistributieleidingen (buiten het gebouw) moeten op temperatuur worden gehouden om de gebruikers voldoende snel van warm water te voorzien. Hoge systeemverliezen zijn dan ook een kenmerkend gevolg van collectieve tapwatersystemen. Bovendien dragen deze systemen bij aan de interne warmtelast van een gebouw. Een ander aandachtspunt bij collectieve systemen is Legionella (zie paragraaf 7.4). In onderstaande tabel 3.3 geven we enkele essentiële kenmerken en prestaties weer van collectieve concepten voor warm tapwater. Tabel 3.3: Hoofdeigenschappen van collectieve concepten Toestellen Typisch vermogen Energiedrager [kw] Opwekker Hulpenergie Opwek Hulp (E) liter/min. Comfort Hoeveelheid Legionella- risico Coll. Zonneboiler Zon + Gas Elek. 20 0,05 7,5 continue G Gaswarmtepomp Gas Elek. 35 0,2 7,5 continue G WKO / gas WP SVW Elek. + Gas Elek. 50 0,2 7,5 continue G Coll. Zonneboiler Zon + Elek. Elek. 10 0,05 7,5 continue G Standaard blokverwarming Gas Elek ,15 7,5 continue G Standaard SVW Gas / warmte Elek ,2 7,5 continue G 3.5 Het hybride warmtenet Het hybride warmtenet is een innovatief concept om nieuw dan wel bestaand vastgoed aan te sluiten op restwarmte. Hierbij wordt gebruik gemaakt van zuivere, CO 2 -vrije afvalwarmte van lage temperaturen (40-45 C) voor ruimteverwarming en het bereiden van warm tapwater. Met dit concept kan tevens in een beperkte koelvraag worden voorzien. In 2008 heeft het consortium BuildDesk-Cauberg Huygen-KEMA-Metrum in opdracht van de provincie Gelderland een concept ontworpen voor de locatie Waalsprong in Nijmegen. De toepassing van dit concept wordt nu ook overwogen in Roosendaal (Stadsoevers) en Dordrecht (onder andere Stadswerven). Het concept werkt globaal als volgt: in de woningen bevindt zich een installatie die bestaat uit een niet-conventionele combinatie van een aantal conventionele elementen zoals een buffervat, een warmtepomp, vloerverwarming en regelkleppen, zie figuur 3.1. BuildDesk Benelux 9
14 55-60 C Woning 35 C 25 C Warmte pomp Warm water voorraad 38 C 40 C SV-afleverset/ warmtemeter LT-restwarmte Vloer- Verwarming Voorverwarming/koeling koud water 45 C 40 C Hybride warmtenet Figuur 3.1: Principe hybride warmtenet in de woning De installatie werkt als volgt: 1. vanuit een (rest)warmtebron (bijvoorbeeld afvalverbrandinginstallatie of ondiepe geothermie van ca. 1 km. diep) stroomt via het primaire warmtenet water van C naar een aan te sluiten woongebied, 2. de woningen worden aangesloten via een afleverset met scheidingswarmtewisselaar, waarvandaan water van 35 C, via een traditionele verdeler, direct de leidingen van de vloerverwarmingen in stroomt. Met ca. 25 C komt het daar weer uit. 3. een tweede warmtestroom van C gaat door een warmtewisselaar en verwarmt daarmee het warme tapwater vóór tot C voordat dit het buffervat van ca. 200 liter in gaat. 4. het aldus voorverwarmde warme tapwater wordt, zo veel mogelijk tijdens de goedkopere avond- en nachturen, naverwarmd tot 55 à 60 C met een kleine warmtepomp (1-2 kw thermisch vermogen). 5. de verdamper van de warmtepomp wordt aangesloten op de retour van de vloerverwarming en haalt zo de benodigde bronwarmte ook uit het warmtenet (CO2-vrije afvalwarmte); door de hoge brontemperatuur haalt de warmtepomp een hoge COP (rendement) en heeft dus maar weinig elektriciteit nodig. 6. Tijdens de naverwarming van het warm tapwater produceert de warmtepomp tegelijkertijd (een beperkte hoeveelheid) bruikbare koude die in de zomer te benutten is om de woning iets comfortabeler te laten zijn. BuildDesk Benelux 10
15 Om het systeem te kunnen laten functioneren is een kleine warmtepomp nodig die met wisselende brontemperaturen (10-35 C) en afgiftetemperaturen (40-60 C) kan functioneren. Naar aanleiding van de studie in de Waalsprong hebben diverse warmtepompfabrikanten een dergelijke warmtepomp ontwikkeld. De eerste exemplaren van dit nieuwe concept zijn getest bij TNO en worden momenteel - onder begeleiding van BuildDesk gemonitord in proefwoningen in Nijmegen. Tabel 3.4: Hoofdeigenschappen van het hybride concept Toestellen WP-boiler met voorverwarming tapwater Energiedrager Typisch vermogen [kw] Opwekker Hulpenergie Opwek Hulp (E) liter/min. Hoeveelheid Afvalwarmte + Elek. Elek. 1 a 1,5 0,1 12 a ltr G of: 7,5 Comfort continue (max. 38 ) Legionellarisico G 3.6 Hybride warmtepomp Een bijzonder systeemconcept is de hybride warmtepomp. Dit is een warmtepomp die in combinatie met en standaardsysteem (bijvoorbeeld HRketel) de ruimteverwarming en (afhankelijk van het type) en het warm tapwater verzorgt. De meeste typen hybride warmtepompen gebruiken de buitenlucht (soms in combinatie met afzuiglucht uit de woning) als bron. Bij de hybride warmtepomp zijn verschillende inpassingen mogelijk: voorgeschakeld aan de bestaande opwekker of geintegreerd in een toestel met de bijstook. De uitvoeringsmogelijkheden zijn dus divers. De prestatie van de hybride warmtepomp is moeilijk te kwantificeren omdat de bijdrage aan de warmtelevering sterk afhangt van de uitvoering en daarin weer van de gekozen besturing. Globaal kan worden gesteld dat de prestatie zal liggen tussen die van de (HR-)ketel met tapwatervoorraad en de L/W combiwarmtepomp. De hybride warmtepomp is een zeer veel belovend concept, met name bij renovaties in de bestaande bouw. Vanwege bovenstaande redenen is deze echter niet in de overzichten opgenomen. BuildDesk Benelux 11
16 4 Rendementen van tapwaterconcepten 4.1 Opbouw ketenrendement In dit onderzoek definieren we een ketenrendement en een systeemrendement. Het ketenrendement van een tapwatersysteem is opgebouwd uit een systeemrendement van het toestel en de leidingverliezen die ontstaan bij het transport van tapwater van het opwektoestel naar de tappunten. Systeemrendement Om de rendementen van de diverse systemen te bepalen zijn de verschillende tapwaterconcepten gemodelleerd en doorgerekend. Daarbij is rekening gehouden met de volgende aspecten: rendement van de basic -energie omzetting: de warmteoverdracht (van gas of elektriciteit) naar warm water; opstartverliezen (gedurende de tijd dat het toestel in bedrijf is en energie gebruikt - voordat daadwerkelijk warmte wordt geleverd); voorraadverliezen; verlies van de tapwatervoorraad een (al dan niet aanwezige) waakvlam; hulpenergie voor pompen en ventilatoren; wekelijkse opwarming ter bestrijding van eventueel aanwezige Legionellabacterien (bij voorraadtoestellen zonder gas als energiedrager, zoals warmtepompen). Ketenrendement In het ketenrendement is daarnaast gerekend met de verliezen van de leidingen naar de tappunten. Daarbij zijn we uitgegaan van twee tappunten in de badkamer (douche en wastafel) en één in de keuken (aanrecht). De verliezen zijn bepaald aan de hand van het standaard tappatroon zoals dat is opgenomen in de beproevingsrichtlijn van TNO. Daarbij is aangenomen dat het in de tapleiding aanwezige warm water na een tapping volledig afgekoeld is voor een volgende tapping. Voor alle aspecten is een best-case / worst-case benadering toegepast, waardoor de resultaten een praktische boven- en ondergrens aangeven van de systeem- en ketenrendementen. Voor elektriciteit is gerekend met een centraal opwekrendement van 47% op onderwaarde (bron CBS; cijfers over 2009 excl. wkk en duurzaam opgewekte elektriciteit). De COP s (Coëfficiënt Of Performance) van warmtepompboilers zijn gebaseerd op testresultaten van TNO en gecorrigeerd voor de tapwaterbehoefte; de tapwatervraag in de betreffende TNO-tests was 14 GJ per jaar ten opzichte van de 9 GJ per jaar die in dit onderzoek is gehanteerd. Bij een lagere tapwatervraag zijn de stilstandsverliezen van het voorraadvat relatief hoger; in dit onderzoek is de COP daarom naar beneden bijgesteld. De rendementen van en de betreffende uitgangspunten voor - de gasgevoede toestellen zijn in overleg met, en mede op indicatie van KIWA/Gastec tot stand gekomen. BuildDesk Benelux 12
17 4.1.1 Systeemrendement Figuur 4.1 geeft een overzicht van de van warm tapwatertoestellen met hun systeemrendement (incl. hulpenergie etc. en excl tapleidingverliezen) op primaire energie. 200% Systeemrendement (primair) (incl. hulpenergie en excl. tapleidingverliezen) 180% 160% 140% Separaat Combi Collectief Hybride 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% WP-boiler Zonneboiler + gas Zonneboiler + elek. Indirect gestookte boiler Badgeiser (alleen badkamer) Elektrische doorstroom (2x) Keukengeiser (alleen keuken) Keukenboiler (alleen keuken) Elektrische boiler Gasboiler Combi- EWP W/W Combi- EWP L/W Combi-GWP (DAWP) HRe-ketel (micro-wkk) HRww-combi doorstroom VR-combi doorstroom HRww-combi voorraad HR-combi voorraad VR-combi voorraad Coll. Zonneboiler + gas Gaswarmtepomp (100%) WKO-WP (50%) + gas Coll. Zonneboiler + elek Standaard blokverwarming Standaard SVW WP-boiler met hybride warmtenet best-case worst-case Figuur 4.1 Systeemrendement op primaire energie van de warm tapwaterconcepten Ketenrendement Het ketenrendement is gedefinieerd als het systeemrendement plus de leidingverliezen van het opwektoestel naar de tappunten. Ook bij de leidingverliezen is een best-case / worst-case benadering toegepast. Daarbij is er vanuit gegaan dat een leiding geen bruikbaar warm water meer bevat wanneer de volgende tapping plaatsvindt. In figuur 4.2 t/m 4.4 zijn de gehanteerde uitgangspunten voor de tapleidingen aangegeven. De afstanden in figuur 4.4 zijn ook toegepast bij de gestapelde bouw. Het leidingverlies wordt beschouwd als extra tapwatervraag (niet nuttig gebruikt) die met het opwekrendement (zonder extra voorraadverlies) wordt geproduceerd. BuildDesk Benelux 13
18 Afstand opwek-apparaat tot tappunten Ø 15mm 5m Ø 12mm 3m 2m 1m worst case best case Figuur 4.2: Leidingafstanden bij separate concepten Afstand opwek-apparaat tot tappunten 5m 3m Ø 15mm Ø 12mm 8m 12m worst case best case Figuur 4.3: Leidingafstanden bij combiconcepten en het hybride warmtent BuildDesk Benelux 14
19 Afstand opwek-apparaat tot tappunten 12m 8m Ø 15mm Ø 12mm worst case 5m 3m best case Figuur 4.4: Leidingafstanden bij collectieve concepten BuildDesk Benelux 15
20 In onderstaande tabel 4.1 zijn de rendementen van de verschillende concepten opgenomen. Het systeem rendement is ook grafisch weergegeven in figuur 4.1. In het keten rendement zijn ook de leidingverliezen meegerekend. Alle waarden zijn gebaseerd op de onderste verbrandingswaarde van aardgas (31,7 MJ/m3) en inclusief het rendement van centrale elektriciteitsopwekking. Tabel 4.1: Tapwaterrendementen op primaire energie Toestellen Systeemrendement Ketenrendement Worst case Best case Worst case Best case Separaat WP-boiler 82% 123% 64% 108% Zonneboiler gas 80% 112% 62% 98% Zonneboiler elek. 51% 61% 39% 53% Indirect gestookte boiler 44% 61% 33% 52% Badgeiser 39% 49% 36% 48% Elektrische doorstroom (2x) 44% 46% 39% 44% Keukengeiser 32% 44% 30% 43% Elektrische boiler 27% 29% 21% 27% Keukenboiler 23% 31% 21% 27% Gasboiler 16% 26% 14% 24% Combi Combi- EWP W/W 92% 126% 70% 110% Combi- EWP L/W 82% 107% 62% 93% Combi- GWP DAWP 68% 96% 52% 83% HRe-ketel (micro-wkk) 50% 90% 33% 74% HRww-combi doorstroom 62% 81% 45% 68% VR-combi doorstroom 57% 73% 41% 62% HRww-combi voorraad 52% 70% 39% 60% HR-combi voorraad 43% 65% 34% 56% VR-combi voorraad 36% 56% 29% 49% Collectief Coll. Zonneboiler gas 64% 88% 54% 80% Gaswarmtepomp 38% 68% 34% 64% WKO-WP / gas SVW 35% 55% 30% 51% Coll. Zonneboiler elek 43% 51% 36% 47% Standaard blokverwarming 37% 49% 31% 44% Standaard SVW 23% 33% 20% 31% Hybride WP-boiler met hybride warmtenet 119% 164% 98% 149% Uit de tabel valt op te maken dat de vooral de ketenrendementen (worst case / best case) van de traditionele boilers (gasboiler, elektrische boiler en keuken boiler) erg laag zijn (de rendementen liggen vrijwel allemaal tussen de 15 en 30%). Hetzelfde geldt voor standaard stadsverwarming bij de collectieve systemen. Opvallend hoge ketenrendementen (worst case / best case) worden behaald met warmtepompboilersystemen en de elektrische combi-warmtepompen. De rendementen liggen tussen de 60 en 110% bij een standaard warmtepompboiler en zelfs tussen de 100 en 150% bij een warmtepompboiler in combinatie met een hybride warmtenet (voorverwarming van tapwater met afvalwarmte). Ook de zonneboiler met gasbijstook scoort hoog (vergelijkbaar met de standaard warmtepomp-boiler). BuildDesk Benelux 16
21 Figuur 4.5 geeft een overzicht van de verschillende rendementen van de tapwatersystemen voor het best -scenario. De lichtblauwe kolommen komen overeen met de best-case weergave in figuur 4.1. Tapwaterrendement (best case) 200% 180% 160% 330% 300% 250% 300% 500% Separaat Combi Collectief Hybride 140% 120% 100% 80% 60% 40% 20% 0% WP-boiler Zonneboiler + gas Zonneboiler + elek. Indirect gestookte boiler Badgeiser (alleen badkamer) Elektrische doorstroom (2x) Keukengeiser (alleen keuken) Keukenboiler (alleen keuken) Elektrische boiler Gasboiler Combi- EWP W/W Combi- EWP L/W Combi-GWP (DAWP) HRe-ketel (micro-wkk) HRww-combi doorstroom VR-combi doorstroom HRww-combi voorraad HR-combi voorraad VR-combi voorraad Coll. Zonneboiler + gas Gaswarmtepomp (100%) WKO-WP (50%) + gas Coll. Zonneboiler + elek Standaard blokverwarming Standaard SVW WP-boiler met hybride warmtenet Basis opwekking Systeem = Primair basis+stilstandverl.+hulpenergie Keten = Systeem+tapleidingverl. Figuur 4.5: Best-case rendementen van de onderzochte tapwatersystemen Bij elk concept zijn drie rendementen voor de best-case benadering weergegeven: het basisopwekrendement: het rendement waarmee direct tapwater wordt geproduceerd; het systeem rendement: hierin zijn de stilstands en voorraadverliezen en de benodigde hulpenergie verwerkt; het ketenrendement: systeemrendement plus de verliezen van de tapleidingen. Aan deze resultaten zien we dat: bij de separate concepten de warmtepompboiler en de zonneboiler met gasbijstook duidelijk hoger scoren dan de overige systemen; bij de combi-concepten de top drie bestaat uit warmtepompen; de collectieve concepten duidelijk lager scoren dan de overige, met een relatief positieve uitzondering voor de collectieve zonneboiler met gasbijstook en de collectieve gaswarmtepomp; het hybride concept het hoogst scoort van alle systemen; dit hangt vooral samen met het voorverwarmen van het tapwater middels afvalwarmte. BuildDesk Benelux 17
22 4.2 Besparingsmogelijkheden In de matrix van figuur 4.6 (pagina 21) is aangegeven wat de besparing is als van het bestaande systeem (op de horizontale as bij Van HUIDIG ) wordt overgegaan op een alternatief systeem (op de verticale as bij naar TOEKOMSTIG ). Voor beide situaties: huidig en toekomstig, is uitgegaan van de best-case -rendementen. De besparing is uitgedrukt in GJ primaire energie per jaar en is gebaseerd op een netto tapwatervraag van 9 GJ/jaar; dit komt overeen met een tapwaterbehoefte van ca. 120 liter warm water (van 60 C) per dag (zie ook: bijlage 2: Vraagpatroon tapwater). Toelichting: De besparing is uitgedrukt in primaire energie; dit houdt in dat daarin ook het gemiddelde rendement van de centrale elektriciteitsopwekking (47% op onderwaarde in 2009; bron CBS) is meegenomen. De twee bovenste regels geven een opsomming van apparaten/concepten/systemen (geclusterd naar separaat/combi/collectief/hybride) in een bestaande situatie die gaan worden vervangen door apparaten uit de 2 e kolom (van huidig... naar toekomstig). De 3 e regel van boven geeft de netto tapwaterbehoefte behorend bij het concept in GJ/jaar. Voor zowel de huidige als de toekomstige systemen is in deze vergelijking gerekend met het best-case rendement. In de cellen zijn zwarte getallen in groene of gele cellen of rode getallen weergegeven; ter indicatie: 1 GJ komt overeen met ca. 30 m 3 aardgas. Zwart in groen betekent dat het vervangende toestel/systeem (in die tabelregel) een grote verbetering is ten opzichte van de bestaande situatie, met een besparing van meer dan 100% van de nettovraag (in de meeste gevallen minstens 9 GJ besparing op primaire energie per jaar). De verticale groene kolommen geven dus aan dat het bestaande toestel eigenlijk altijd en liefst zo snel mogelijk vervangen moet worden en dat vrijwel alle vervangende concepten beter zijn. Zwart in geel betekent dat het vervangende toestel/systeem (in die tabelregel) een substantiële verbetering is ten opzichte van de bestaande situatie, met een besparing van 50 tot 100% van de netto vraag (besparing 4,5 tot 9 GJ primair/jaar). De waardering (groen of geel gearceerd) is gekoppeld aan de netto behoefte: zie de kolommen behorend bij de toestellen die tapwater leveren aan alleen de keuken resp. badkamer. Rode cijfers betekenen dat de vervangende optie beter niet kan worden overwogen omdat deze slechter is. Voor de HRe-ketel (micro-wkk) is alleen de voorraadvariant opgenomen. Hierbij is uitgegaan van een elektriciteitslevering van 1000 kwh per jaar tijdens tapwaterproductie (en als primaire energie gewaardeerd tegen het centrale rendement). Bij een doorstroomvariant zou deze elektriciteitslevering (veel) lager zijn: vanwege het vereiste hogere momentane warmtevermogen bij tapwaterproductie in een doorstroomsituatie is bijstook nodig (zonder extra elektriciteitsproductie). Voor de doorstroomvariant zou dit in een lager totaalrendement resulteren. BuildDesk Benelux 18
23 Met hybride wordt bedoeld: hybride warmtenet (WP-boiler met tapwatervoorverwarming middels afvalwarmte en de LTV-retour als bron). Conclusies: Vanuit de referentiesituatie keukenboiler, elektrische boiler, gasboiler of standaard stadsverwarming levert elk ander systeem veel besparing op. Overgang naar systemen met warmtepompen en zonneboilers (met gasbijstook) leveren altijd (veel) besparing op. In paragraaf 4.3 zijn de eigenschappen van de tapwaterconcepten samengevat. Hierbij is de volgende legenda van toepassing: ZH: Zeer Hoog H: Hoog G: Gemiddeld L: Laag ZL: Zeer Laag BuildDesk Benelux 19
24 Besparing primaire energie in GJ/jaar. naar TOEKOMSTIG Van HUIDIG. netto behoefte [GJ] Separaat Combi Collectief WP-boiler Zonneboiler gas Zonneboiler elek. Indirect gestookte boiler Badgeiser Elektrische doorstroom Keukengeiser Keukenboiler Elektrische boiler Gasboiler Combi- EWP W/W Combi- EWP L/W Combi- GWP DAWP Hre-ketel (micro-wkk) 9,0 9,0 9,0 9,0 5,9 9,0 3,1 3,1 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 9,0 Separaat WP-boiler Zonneboiler gas Zonneboiler elek Indirect gestookte boiler Badgeiser Elektrische doorstroom Keukengeiser Keukenboiler Elektrische boiler Gasboiler Combi Combi- EWP W/W Combi- EWP L/W Combi- GWP DAWP Hre-ketel (micro-wkk) HRww-combi doorstroom VR-combi doorstroom HRww-combi voorraad HR-combi voorraad VR-combi voorraad Collectief Coll. Zonneboiler + indir boiler gas Gaswarmtepomp WKO / gas WP SVW Coll. Zonneboiler + elek Standaard blokverwarming Standaard SVW Hybride WP-boiler met voorverwarming HRww-combi doorstroom VR-combi doorstroom HRww-combi voorraad HR-combi voorraad VR-combi voorraad Coll. Zonneboiler + indir boiler gas Gaswarmtepomp WKO / gas WP SVW Coll. Zonneboiler +elek Standaard blokverwarming Standaard SVW Hybride WP-boiler met voorverwarming Figuur 4.6: Jaarlijkse besparing van primaire energi bij overgang van het ene concept ( HUIDIG ) naar het andere ( TOEKOMSTIG ) 20
25 4.3 Samenvatting: de tapwaterconcepten in één overzicht In onderstaand overzicht zijn de warmtapwatersystemen verzameld met hun specifieke kenmerken. Tapwaterconcepten Typisch Toestellen Energiedrager vermogen [kw] Locatie Primair ketenrendement Opwekker Hulp-energie Opwek Hulp (E) Worst case Best case liter/min. Comfort Primair toepassingsgebied hoeveelheid Investering Economisch Exploit. E- lasten Exploit. Onderhoud Legionellarisico Individueel WP-boiler Elektriciteit Elek. 2 a 3 0,5 Centraal in woning 64% 108% 12 a ltr H L L G Alle Zonnewarmte Alle (dakorientatie Zonneboiler gas + Gas Elek. 6 a 20 0,05 Centraal in woning 62% 98% 12 a ltr H L L G +/- zuid) Zonneboiler elek. Zonnewarmte + Elektriciteit Elek. 2 a 3 0,05 Centraal in woning 39% 53% 12 a ltr H H L G Alle (dakorientatie +/- zuid) Indirect gestookte boiler Gas Elek. 20 0,1 a 0,2 Centraal in woning 33% 52% 80 ltr L H ZL L Alle Badgeiser Gas - 20 Bij tappunt 36% 48% 5,5 continue ZL H L ZL Bestaande bouw (app.) Elektrische doorstroom Elektriciteit - 3 a 15 Bij tappunt 39% 44% 1 a 4 continue L ZH ZL L Alle Keukengeiser Gas - 10 Bij tappunt 30% 43% 3 continue ZL ZH L ZL Bestaande bouw (app.) Keukenboiler Elektriciteit - 2 Bij tappunt 21% 27% 12 a ltr L ZH ZL G Alle Elektrische boiler Elektriciteit - 2 a 3 Bij tappunt 21% 27% 12 a ltr L ZH ZL G Alle Gasboiler Gas - 6 a 8 Centraal in woning 14% 24% 12 a ltr G ZH G L Bestaande bouw Combi Combi- EWP W/W Elektriciteit Elek. 5 a 15 0,1 Centraal in woning 70% 110% 12 a ltr H L L G Alle (Nieuwb. / GGB, LTV) Combi- EWP L/W Elektriciteit Elek. 5 a 15 0,3 Centraal in woning 62% 93% 12 a ltr H L G G Alle (Nieuwbouw, LTV) Combi- GWP DAWP Gas Elek. 4 0,1 Centraal in woning 52% 83% 12 a ltr H L L L Alle HRe-ketel (micro-wkk) Gas Elek. 20 -/-1+0,2 Centraal in woning 33% 74% 5,5 continue ZH G H L Alle HRww-combi doorstroom Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 Centraal in woning 45% 68% 7 continue G G G ZL Alle VR-combi doorstroom Gas Elek. 20 0,1 a 0,2 Centraal in woning 41% 62% 5,5 continue L H L ZL Alle HRww-combi voorraad Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 Centraal in woning 39% 60% 7 continue G H G L Alle HR-combi voorraad Gas Elek. 25 0,1 a 0,2 Centraal in woning 34% 56% 7 continue G H G L Alle VR-combi voorraad Gas Elek. 20 0,1 a 0,2 Centraal in woning 29% 49% 5,5 continue L H L L Alle Collectief Coll. Zonneboiler Zon + Gas Elek. 20 0,05 Module / blok 54% 80% 7,5 continue H G L G Appartementen Gaswarmtepomp Gas Elek. 35 0,2 Centraal in blok 34% 64% 7,5 continue H H L G Appartementen WKO / gas WP SVW Elek. + Gas Elek. 50 0,2 Module / blok / wijk 30% 51% 7,5 continue H H L G Nieuwbouw Coll. Zonneboiler Zon + Elek. Elek. 10 0,05 Module / blok 36% 47% 7,5 continue H H L G Appartementen Standaard blokverwarming Gas Elek ,15 Centraal in blok 31% 44% 7,5 continue G ZH L G Appartementen Nieuwb. (Hoge Standaard SVW Gas / warmte Elek ,2 Centraal in wijk 20% 31% 7,5 continue H ZH L G dichtheid) Hybride WP-boiler met voorverwarming tapwater Afvalwarmte + Elek. Elek. 1 a 1,5 0,1 Centraal in woning 98% 149% 7,5 BuildDesk Benelux 21 continue (max. 38 ) H ZL L G Nieuwbouw
26 5 Primaire toepassingsgebieden 5.1 Huidige situatie in de bestaande bouw De totale woningvoorraad bedroeg in 2008 ruim 7 miljoen woningen. Bijna 80% hiervan zijn woningen gebouwd ná 1945 en ruim de helft is gebouwd vanaf Woningvoorraad naar bouwperiode 7% 7% 16% 12% 14% 27% voor na % Figuur 2 Bijna driekwart (72%) van alle woningen zijn rijtjes/hoekwoningen of gestapelde woningen. De helft daarvan is eigendom van corporaties (en wordt verhuurd). Woningvoorraad naar type 30% 15% 12% vrijstaand 2-1 kap rij+hoek gestapeld 42% Figuur 3 22
27 De woningvoorraad van woningcorporaties bestaat (vrijwel) geheel uit rijwoningen, hoekwoningen en appartementen. In 1990 bedroeg de totale voorraad ruim twee miljoen woningen, als volgt gespecificeerd: Bron: Taskforce CO 2-reductie in de bouw In de periode tot 2008 is deze woningvoorraad gegroeid tot ca. 2,4 miljoen van de in totaal ruim 7 miljoen woningen. BuildDesk Benelux 23
28 We richten ons verder op de rij- (en hoek)woningen en de gestapelde bouw omdat dit de meest voorkomende woningtypes zijn (zowel van het totale woningbestand als bij de corporaties). De meest voorkomende systemen in de bestaande bouw voor warmtapwater zijn (afhankelijk van het woningtype) bij: (grote) portiek en galerijflats: Blokverwarming met centraal tapwater; Blokverwarming met keuken of badgeiser; Blokverwarming met individuele elektrische boilers; Individuele Combiketels. Maisonettes: Individuele Combiketels. Grondgebonden woningen (ouder en/of niet gerenoveerd): Bad- en keukengeiser; Elektrische boiler. Grondgebonden woningen (nieuwer en/of wel gerenoveerd): Combiketel; Elektrische boiler. Zoals aangegeven in paragraaf 2.2 was twee derde van alle woningen in 2006 uitgerust met een combiketel. Zowel de verdeling van het type combiketel (HR of VR) als de verdeling over de woningtypen en woningbouwjaar is onbekend. 5.2 Toekomstige ontwikkelingen in nieuwbouw en energievoorziening Verduurzaming primaire energiedrager De keuze voor één of meerdere tapwatertoestellen heeft gevolgen voor de mogelijkheden om op termijn het tapwaterconcept te verduurzamen. Er zijn drie primaire energiedragers voor tapwatertoestellen, namelijk: Aardgas; Elektriciteit; Warmte. De systemen op aardgas zijn te verduurzamen door de inzet van biogas. Het is echter onmogelijk om aardgas op grote schaal te vervangen door biogas. De tapwaterconcepten met warmte als (één van de) primaire energiedrager(s) zijn te verduurzamen door biowarmte of andere vormen van restwarmte. Hiervoor geldt in feite hetzelfde als biogas: dit is niet of zeer moeilijk op zeer grote schaal in te zetten. In theorie kunnen de warmtenetten in Nederland aan elkaar verbonden worden; de diverse industrieën produceren genoeg warmte om de Nederlandse woningvoorraad te verwarmen. Probleem hierbij is echter dat het zeer moeilijk is om vraag en aanbod op elkaar af te stemmen. Dit heeft te maken met de dichtheid van bebouwing, de (beperkte) isolatiegraad van de bestaande woningen en de kosten voor het aanleggen van een warmtenet. BuildDesk Benelux 24
29 Elektriciteit is de makkelijkste energiedrager om op termijn te verduurzamen. Elektriciteit is immers duurzaam op te wekken door middel van zonnecellen of windturbines. Dit onderscheidt elektriciteit ten opzichte van biogas en (bio)restwarmte Systeemkeuze voor de toekomst Vanwege het verder groeiende verschil tussen het benodigde vermogen voor ruimteverwarming en voor tapwater, zoals geschetst in paragraaf 2.4, ligt het voor de hand om vanaf nu in te zetten op voorraadtoestellen voor tapwater (al dan niet gevoed door warmtepompen) en nieuwe ontwikkelingen zoals het hybride warmtenet of hybride warmtepompen. Afhankelijk van het systeemconcept gebruiken deze slechts een beperkt aandeel gas om in de warmtevraag te voorzien. Bij de volledig elektrische warmtepomp zijn de nieuwere vormen van elektriciteitsopwekking (zon, wind) extra interessant omdat het integrale tapwatersysteem indirect - ook zon en windenergie kan bufferen. Voor ruimteverwarming zullen toestellen van ongeveer 10 kw vermogen voldoende zijn voor het leeuwendeel van de nageïsoleerde rijtjeswoningen uit de jaren en daarna (zonder noodzaak tot na-isolatie); voor de gestapelde bouw zal dit vermogen per woning ongeveer de helft zijn. Voor de huidige nieuwbouwwoningen liggen deze vermogens op de helft tot twee derde van dit niveau. De volgende generieke voorwaarden zijn vereist om tot een efficiënte warm tapwatervoorziening te komen (zie ook figuur 5.4 t/m 5.6): kies een toestel met een hoog opwekrendement; zorg voor korte afstanden tussen de tappunten; bij nieuwbouw dient plaatsing zo dicht mogelijk bij de tappunten in het woningontwerp meegenomen te worden; indien toch lange afstanden aanwezig zijn: gescheiden opwekkers van warm tapwater voor keuken en badkamer toepassen; plaats de opwekker zo dicht mogelijk bij het tappunt met de meeste korte tappingen (keuken). Als dat niet mogelijk is: zo dicht mogelijk bij de badkamer; bij duurzame opwekkers (zonneboiler, warmtepompboiler) is een tapvoorraad nodig; kies bij de selectie van voorraadvaten voor de extra geisoleerde typen; indien er een groot verschil in benodigde capaciteit is tussen ruimteverwarming (laag) en tapwater (hoog), pas dan een opwekker toe afgestemd op de ruimteverwarmingcapaciteit met een goed geïsoleerde buffer voor het tapwater. Concreet voor het verwarmingsysteem van de toekomst zijn er enkele mogelijkheden die al naar gelang de specifieke situatie - in samenhang met een hoge energie-efficiency - toegepast kunnen worden: Aparte opwekker voor warmtapwater: warmtepompboiler (eventueel in combinatie met hybride warmtenet); zonneboiler met gas bijstook. Combinatie met dezelfde warmte-opwekker voor ruimteverwarming (met verlaagd vermogen en tapwatervoorraad): elektrische combi-warmtepomp met bronwater of buitenlucht als bron; gasgevoede combi-warmtepomp; hybride warmtepomp; BuildDesk Benelux 25
Rendementen tapwatersystemen
Rendementen tapwatersystemen Blijven evalueren of duurzaam evolueren?! ir. Charles Geelen & ir. Krijn Braber 1 Inhoudsopgave Principes warm tapwater Tappatronen en - behoefte i.r.t.: Systeemconcepten &
Nadere informatieKentallen warmtevraag woningen
Kentallen warmtevraag woningen Colofon Dit rapport is opgesteld door Marijke Menkveld (ECN) Datum 26-01-2009 Status definitief Inhoudsopgave Inleiding...3 Ketels en andere verwarmingssystemen...3 Verschillen
Nadere informatieBestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI
Bestaande huizen van het aardgas af? Hans van Wolferen 18 april 2018 KIVI Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen
Nadere informatieEnergievoorziening nieuwbouw. Hans van Wolferen 24 november Wageningen
Energievoorziening nieuwbouw Hans van Wolferen 24 november 2016 - Wageningen Van Wolferen Research Ervaring Verwarming, warmtapwater, koeling Rapporteur EPG en EMG (NEN 7120 / 7125) Betrokken bij CEN normen
Nadere informatieHET VRAAGSTUK WARMTAPWATER BIJ WARMTEPOMPEN
HET VRAAGSTUK WARMTAPWATER BIJ WARMTEPOMPEN Uitdagingen zijn er om te overwinnen. Zo ook als het gaat om warmtapwater in combinatie met een warmtepomp in woningbouw. In de meeste gevallen wordt daarbij
Nadere informatieWarmte(levering) van de toekomst. Jeroen Roos (BuildDesk, business unit Gebiedsontwikkeling) Jeroen Roos Utrecht, 21 september 2010
Warmte(levering) van de toekomst (BuildDesk, business unit Gebiedsontwikkeling) Ontwikkelingen nieuwbouw met effect op warmtevraag 2 Regelgeving: stapsgewijze EPC-verlaging (-> 0,6 -> 0,4 -> energieneutraal)
Nadere informatieModule 3.4. EPW: warm tapwater. Versie 2.0
Module 3.4 EPW: warm tapwater Versie 2.0 1 Overzicht Algemeen Netto energiebehoefte voor warm tapwater Systeemrendement Tapleidingen Circulatieleidingen Opwekkingsrendement Invoer in het rekenprogramma
Nadere informatieWarmtapwater in de herziene EPCbepaling: er veranderen?
Warmtapwater in de herziene EPCbepaling: wat gaat er veranderen? Vanaf 1 juli wordt de EPC voor woningen en utiliteit bepaald volgens de nieuwe norm NEN 7120. Hieronder wordt de bepalingsmethode voor het
Nadere informatieExterne warmtelevering, EMG, EPC en energielabel. BIC, 02-12-2011 Hans van Wolferen
Externe warmtelevering, EMG, EPC en energielabel BIC, 02-12-2011 Hans van Wolferen Externe warmtelevering, EPC en energielabel! Achtergrond, doelstelling! Getrapte eis! Invoering! EMG ontwikkeling! EMG
Nadere informatieEEN DUURZAME ENERGIEVOORZIENING VOOR IEDEREEN
A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE A SUSTAINABLE ENERGY SUPPLY FOR EVERYONE o o o o Portaal (6x) Bo-Ex Stanleylaan Bo-Ex Livingstonelaan Isolatie Geen Wel Wel Glas enkel Dubbel Dubbel
Nadere informatieWarmwaterboilers VARIANTEN AFMETINGEN
Een boiler is een goed geïsoleerd voorraadvat waarin een bepaalde hoeveelheid drinkwater wordt opgewarmd, opgeslagen en op temperatuur gehouden. De boiler is met leidingen aangesloten op de tapwaterpunten
Nadere informatieBenedenbuurt gasloos Afweging bronnen en systemen
Benedenbuurt gasloos Afweging bronnen en systemen Harry de Brauw, Marion van Amelrooij, Mirjam Pronk, Barry Meddeler, Maartje Feenstra Doel bijeenkomst Scenario s bepalen voor gasloze verwarming Benedenbuurt:
Nadere informatieVerwarm uw woning elektrisch. Creëer met een warmtepomp uw ideale WinWoonSituatie
Verwarm uw woning elektrisch Creëer met een warmtepomp uw ideale WinWoonSituatie Bespaar op energiekosten én het milieu De meeste woningen in Nederland gebruiken een cv-ketel op gas. Hiermee verwarmen
Nadere informatieExterne warmtelevering, EMG, EPC en energielabel
13 oktober 2010 - Warmtenetwerk Externe warmtelevering, EMG, EPC en Hans van Wolferen Externe warmtelevering, EPC en Achtergrond, doelstelling Getrapte eis Invoering EMG ontwikkeling en inhoud 2 Huidige
Nadere informatieLT-warmtenet. Ruimteverwarming. Warmtapwater
Een lagetemperatuurwarmtenet () levert warmte voor en warmtapwater. Eén of meerdere collectieve bronnen verwarmen water dat via een buizensysteem naar de woning wordt vervoerd. In de woning is een afgifteset
Nadere informatieConcepten EPC 0.4. Bouwkundige uitgangspunten
Concepten EPC 0.4 Om een EPC 0.4 te realiseren voor de referentiewoningen zijn er verschillende concepten ontwikkeld die onderling verschillen op de wijze van ventileren en verwarmen. Aan de basis van
Nadere informatieOpnameformulier woningen voor EP-certificaat
Opnameformulier woningen voor EP-certificaat Hieronder worden de opnameformulieren gegeven die een EPA-adviseur nodig heeft om een opname van de woning op papier te kunnen verrichten. Om het opnameformulier
Nadere informatieEcht nul op de meter. HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen
Echt nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen Agenda Zonthermie V1.0 -> V3.0 Zonthermie V3.0 / warmtepompen Wie is HRsolar Nederlandse fabrikant van zonthermische oplossingen
Nadere informatieB (zie toelichting in bijlage)
Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden B (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking
Nadere informatieDe HR-ketel die óók elektriciteit opwekt. De persoonlijke energiecentrale voor warmte, warm water én elektriciteit in huis.
De HR-ketel die óók elektriciteit opwekt. De persoonlijke energiecentrale voor warmte, warm water én elektriciteit in huis. Introductiedatum: 1 november 2010. Inhoudsopgave Het belang van duurzame innovatie
Nadere informatieWarmtepompen en warmtebronnen. Warmtepompen
Warmtepompen en warmtebronnen (augustus 2006) Warmtepompen Wat is een warmtepomp? Warmtepompen zijn duurzame energiesystemen die energie uit de omgeving, zoals buitenlucht, bodem of grondwater, omzetten
Nadere informatieKansen hybride luchtwater - warmtepompen bestaande bouw
warmtepompen Dick Reijman Potentieelstudie van SenterNovem Kansen hybride luchtwater - warmtepompen bestaande bouw De bestaande woningbouw is één van de sectoren die een forse bijdrage kan leveren aan
Nadere informatieGelijkwaardigheidsberekening warmtenet Delft
NOTITIE PROJECT ONDERWERP Gelijkwaardigheidsberekening warmtenet Delft Bepalingsmethode DATUM 20 april 2006 STATUS Definitief 1 Inleiding...2 2 Uitgangspunten...2 3 Bepalingsmethode...2 3.1 Principe...2
Nadere informatieVoorbeeldexamen Energieprestatiecertificaat
Voorbeeldexamen Energieprestatiecertificaat Onderdeel 2 Voorbeeldopdracht Examendatum: Naam kandidaat: Soort en nummer legitimatiebewijs: Lees zorgvuldig onderstaande informatie Dit examen bestaat uit
Nadere informatieBeoordeling project Weideveld
oktober 2007 Beoordeling project Weideveld Hans van Wolferen TNO - Apeldoorn Beoordelingsaspecten Energieprestatie verwarming warmtapwater koeling Volksgezondheid (hier niet uitgewerkt) Legionella verbrandingsrisico
Nadere informatiePrioriteiten 2011 / 2012
Vandaag: Introductie DHPA Wat zijn lucht/water (hybride) warmtepompen Achtergronden bij toepassing Integrale benadering Mogelijke labelstappen/resultaten Hoe nu verder? 1 Ondersteund door: Prioriteiten
Nadere informatieProductie: Prestatiebeoordeling naar comfort en energie & Dimensionering
Productie: Prestatiebeoordeling naar comfort en energie & Dimensionering Havid El khaoui Jef De Schutter Pagina 1 Productie Overzicht toestellen: huishoudelijk Doorstroom Voorraad Voorverwarming Douche-
Nadere informatieInspiratiesessie Hybride Warmtepompen in de Sociale Woningbouw
Inspiratiesessie Hybride Warmtepompen in de Sociale Woningbouw Inleiding en techniek Paul Friedel Patrimonium, Groningen 13 maart 2018 Versnellingsprogrammma (hybride) warmtepompen Marktontwikkeling voor
Nadere informatieFinancieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen. Verschillen naar woningtype en energielabel
Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen Verschillen naar woningtype en energielabel Financieringslastpercentages voor verschillende soorten woningen Verschillen naar woningtype
Nadere informatieVoorbeeldexamen Energieprestatiecertificaat
Voorbeeldexamen Energieprestatiecertificaat Onderdeel Casus ingevuld opnameformulier. Algemene projectgegevens Projectnaam: Woning Jansen Kenmerk: Adres: Guido Gezellelaan Huisnummer: 00 Postcode: 2624
Nadere informatieDuurzame Warmte voor Iedereen
Duurzame Warmte voor Iedereen Welke Warmtepomp Waar? Charles Geelen partner technisch secretaris Dutch Heat Pump Association Welke Warmtepomp Waar Toepassen 2 Geen tijd te verliezen! Welke Warmtepomp Waar
Nadere informatiemet lage temperatuur warmtebron Kennisgroep lage temperatuur warmtenetten
Effectieve Kostenefficiënte of woonlasten of woonlastenefficiënte efficiënte aardgasvrije aardgasloze oplossingen wijken met lage temperatuur warmtebron Kennisgroep lage temperatuur warmtenetten Algemene
Nadere informatieMeer wooncomfort. en minder energieverbruik door een warmtepomp. voltalimburg.nl/warmtepomp
Meer wooncomfort en minder energieverbruik door een warmtepomp voltalimburg.nl/warmtepomp Tip! Vraag subsidie aan bij de aanschaf van een warmtepomp. Het subsidiebedrag voor een warmtepomp van 5 kw is
Nadere informatieEPA labelstappen met lucht-naar-water warmtepompen
Nederlandse Organisatie voor toegepast-natuurwetenschappelijk onderzoek / Netherlands Organisation for Applied Scientific Research Laan van Westenenk 501 Postbus 342 7300 AH Apeldoorn TNO-rapport 034-APD-2010-00337
Nadere informatieNotitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug
Notitie Duurzame energie per kern in de gemeente Utrechtse Heuvelrug CONCEPT Omgevingsdienst regio Utrecht Mei 2015 opgesteld door Erwin Mikkers Duurzame energie per Kern in gemeente Utrechtse Heuvelrug
Nadere informatieecht Nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen
echt Nul op de meter HRsolar : Robbert van Diemen Techneco : Niels van Alphen Agenda Wie is HRsolar Zonnewarmte V1.0 De markt Zonnewarmte V2.0 Zonnewarmte NOM Wie is HRsolar Nederlandse fabrikant van complete
Nadere informatieRoy Janssen, Product Manager Warmtepompen ATAG Verwarming Nederland B.V. Lichtenvoorde. En nu de route naar CO 2 neutraal
Roy Janssen, Product Manager Warmtepompen ATAG Verwarming Nederland B.V. Lichtenvoorde En nu de route naar CO 2 neutraal ATAG Verwarming b.v. Lichtenvoorde ATAG produceert: - HR-Ketels; - levert zonneboilersystemen
Nadere informatie3 Energiegebruik huidige situatie
3 Energiegebruik huidige situatie 3.1 Het Energie Prestatie Certificaat In het kader van de Europese regelgeving (EPBD) bent u verplicht om, bij verkoop of verhuur van de woning, een energiecertificaat
Nadere informatieDE WERKING VAN DE WARMTEPOMP
De duurzame energiebron is onuitputtelijk, maar heeft een te laag temperatuurniveau om de CV rechtstreeks op aan te kunnen sluiten. De temperatuur zal dus eerst verhoogd moeten worden, waardoor wij onze
Nadere informatieFrisse Lucht GREEN PACKAGE. Energie uit de lucht - 100% duurzaam
GREEN PACKAGE Energie uit de lucht - 100% duurzaam Het comfort van vloerverwarming, koeling en warmtapwater in een duurzaam energiesysteem voor bij u thuis. Frisse Lucht Green Package, duurzame energie
Nadere informatieMogelijkheden voor aardgasloze Benedenbuurt
Notitie Contactpersoon Harry de Brauw Datum 14 juni 2017 Kenmerk N001-1246856HBA-rvb-V01-NL Mogelijkheden voor aardgasloze Benedenbuurt De aanstaande rioolvervanging in de Benedenbuurt is aanleiding voor
Nadere informatieCursus Verwarm je woning. 1. Inleiding 2. Verwarmingssysteem 3. Ventilatie 4. Subsidies en leningen 5. Uitnodiging voor bezoeken producten
Cursus Verwarm je woning 1. Inleiding 2. Verwarmingssysteem 3. Ventilatie 4. Subsidies en leningen 5. Uitnodiging voor bezoeken producten DUW Parkstad DUW is een initiatief van Stichting EnviAA in samenwerking
Nadere informatieEnergiebesparende warm tapwater conceptenin. collectieve installaties. Erwin Janssen Product Manager Nathan
Energiebesparende warm tapwater conceptenin collectieve installaties Erwin Janssen Product Manager Nathan Waarom moeilijk doen als het makkelijk kan? 2 Tapwatervoorziening in een appartementencomplex 1)
Nadere informatieGebiedsmaatregelen voor het eerst gewaardeerd in de EPC-bepaling
Gebiedsmaatregelen voor het eerst gewaardeerd in de EPC-bepaling Vanaf 1 juli wordt de EPC voor woningen en utiliteit bepaald volgens de nieuwe norm NEN 7120. Hierbij kunnen nu voor het eerst gebiedsmaatregelen,
Nadere informatieWaar zijn we met het verduurzamen van onze woningen in Nederland?
Waar zijn we met het verduurzamen van onze woningen in Nederland? We hebben veelal nog verouderde woningen waarbij ongeveer een kwart van de huiseigenaren een hypotheekschuld heeft boven de huidige marktwaarde.
Nadere informatieDuurzaam wonen. Hoe houden we het gezond? 4 januari 2011 Status Concept. Versie 1.0. Oasen N.V. Nieuwe Gouwe O.Z. 3 Postbus 122 2800 AC Gouda
Duurzaam wonen Hoe houden we het gezond? Status Concept Versie 1.0 Oasen N.V. Nieuwe Gouwe O.Z. 3 Postbus 122 2800 AC Gouda T 0182 59 35 30 www.oasen.nl Pagina 1 van 13 Duurzaam wonen Hoe houden we het
Nadere informatieOnderzoek binnen thermische systemen. Martijn van Essen
Onderzoek binnen thermische systemen Martijn van Essen Technische potentiëlen Maatregel Passief huis: aanpak isolatie schil, glas, etc. WTW uit rookgas en afvalwater Warmtepompen PVT, Zonnewarmte en koeling,
Nadere informatieA (zie toelichting in bijlage)
Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden A (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking
Nadere informatieAdvies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling
Advies Ontwerp Levering Installatiepartners Inbedrijfstelling Een warmtepomp genereert op een efficiënte manier warmte om uw huis comfortabel te verwarmen of van warm water te voorzien. Warmtepompen hebben
Nadere informatieBetrokken partijen. Potentieelstudie lucht/water warmtepomp in de bestaande bouw. Robert Harmsen. NPW Congres, 12 februari 2009.
Potentieelstudie lucht/water warmtepomp p in de bestaande bouw Robert Harmsen NPW Congres, 12 februari 2009 Betrokken partijen Opdrachtgevers: SenterNovem Alklima Daalderop Daikin Inventum Stiebel-Eltron
Nadere informatieELKE VORM VAN FRAUDE ZAL ONMIDDELLIJKE UITSLUITING VAN HET EXAMEN TOT GEVOLG HEBBEN. Dit boekje pas openen als daarvoor toestemming wordt gegeven.
Voorbeeldexamen Energieprestatiecertificaat Examendatum: Naam kandidaat: Soort en nummer legitimatiebewijs: Gebruikte software: Onderdeel 2 Lees zorgvuldig onderstaande informatie Dit examen bestaat uit
Nadere informatieKees Bakker
Kees Bakker info@energiehuishelmond.nl Vrijwilliger Energiehuis op cover blad Eigen Huis! Ervaringsdeskundige! Verwarmen van een woning verwarmt met aardgas gestookte CV verwarmt elektrisch met warmtepomp
Nadere informatieMozaïekpark. Groeien in het groen. Woningen Wageningen. Toelichting op het klimaatsysteem Wageningen 30 augustus 2012 Ronald Scheffer
Mozaïekpark Groeien in het groen Woningen Wageningen Toelichting op het klimaatsysteem Wageningen 30 augustus 2012 Ronald Scheffer Onderwerpen NIBE organisatie Installatie in uw woning Warmte- en koudeopslag
Nadere informatieWarmtepompen. Een introductie
Warmtepompen Een introductie Inhoud presentatie Introductie 040energie Warmtepompen: Principe Varianten Financieel Is mijn huis geschikt? Vragen? Introductie 040Energie 040energie is een vereniging van
Nadere informatieOverzicht subsidies. Energy Innovation First
Overzicht subsidies Energy Innovation First Ecolution Solo Ecolution Solo Hybride (in combinatie met hr-ketel) De Ecolution Solo in combinatie met de hr-ketel noemen wij een hybride installatie. De Ecolution
Nadere informatieISSO publicatie 82.2 aangepast 2014. Hoofdstuk 5 ISSO publicatie 82.2
ISSO publicatie 82.2 aangepast 2014 Hoofdstuk 5 ISSO publicatie 82.2 5 Het EPA-maatwerkadviesrapport Het eindresultaat van het adviesproces moet men uiteindelijk vastleggen in een adviesrapport dat met
Nadere informatieEPC 0,8: Over welke woningen en installatieconcepten hebben we het?,
EPC 0,8: Over welke woningen en installatieconcepten hebben we het?, ir. F.W. (Freek) den Dulk Nieuwe eis per 1 januari 2006 EPC 0,8 Herziening norm: NEN 5128:2004 Energieprestatie van woonfuncties en
Nadere informatieMartin Horstink & Albert Rodenboog. De woningbouw verduurzamen met warmtepompen
Martin Horstink & Albert Rodenboog De woningbouw verduurzamen met warmtepompen Wie is BDH? Denkt mee over de transitie in de woningbouw 2 3 Wie is BDH? Speelveld BDH Waarom CO₂-neutraal en aardgasvrij?
Nadere informatieA (zie toelichting in bijlage)
Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden A (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking
Nadere informatieIntakeformulier Professionele Woningbeheerder. EPA - Intake formulier. Professionele Woningbeheerder
Bijlage 2A: Intakeformulier Professionele Woningbeheerder EPA - Intake formulier Kenmerk: Professionele Woningbeheerder Invulinstructie: = tekst of werkelijke waarde invullen = aankruisen indien van toepassing
Nadere informatieVoorwaarden aansluiting appartementen en woningen op WKO bron DSKII
Voorwaarden aansluiting appartementen en woningen op WKO bron DSKII Stichting Spaarnesant 04 februari 2014 9X3803 Entrada 301 Postbus 94241 1090 GE Amsterdam +31 20 569 77 00 Telefoon 020-5697701 Fax info@amsterdam.royalhaskoning.com
Nadere informatieToelichting Instrument 5. Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling
Toelichting Instrument 5 Onderdeel Toolbox voor energie in duurzame gebiedsontwikkeling Instrument 5, Concepten voor energieneutrale wijken De gehanteerde definitie voor energieneutraal is als volgt: Een
Nadere informatieNederlands Platform Warmtepompen
De nieuwe generatie combi-warmtepompen Oktober 2016 Energie Den Bosch 1 Kennismaken Techneco» oprichting 1995 (21 jaar), vestiging in Delft» ca. 3.500 duurzame projecten in Nederland» 30 medewerkers (verkoop,
Nadere informatieMaximaal warmwater comfort op hoog niveau
Product-Data-Blad Remeha CWH Condenserende HR-boiler Maximaal warmwater comfort op hoog niveau Leverbaar in van 30 tot 120 kw Bedankt. Tot 41,5% van de investering aftrekbaar door EIA! Remeha CWH Condenserende
Nadere informatieENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN
4 juli 2007 19:11 uur Blz. 1 / 8 cursus Luc Volders - 2-7-2007 ENERGIE PRESTATIE ADVIES VOOR WONINGEN Opdrachtgever: FB Projectgegevens: testpand 1234AB Software: EPA-W Kernel 1.09 07-06-2007 Vabi Software
Nadere informatieBE 2 Installatietechniek Bieschboshal warmtepomp
BE 2 Installatietechniek Bieschboshal warmtepomp Pagina 1 van 7 Joran van Reede MBGOO17B4..-05-2019 Pagina 2 van 7 Inleiding Voor u ligt een verslag over de installatie techniek van de Bieschbos hal. In
Nadere informatieBENG en NTA. Stand van zaken
BENG en NTA Stand van zaken Ir. Harm Valk Nieman Groep ZEN-Platformbijeenkomst 20 juni 2017 BENG, maar ook ZEN! Integraal benaderen comfort gebruik energie Werkgroep BENG Nieuwe projecten BENG vanaf het
Nadere informatieDuurzaam verwarmen en koelen met gas
Duurzame gaswarmtepompen voor o.a.: Kantoorgebouwen Frisse Scholen Verzorgingstehuizen (P4) (P6) (P7) www.gasengineering.nl Duurzaam verwarmen en koelen met gas De voordelen van verwarmen en koelen met
Nadere informatieDeerns ketenanalyse downstream van een van de twee meeste materiele emissies
Deerns ketenanalyse downstream van een van de twee meeste materiele emissies 2013 Inleiding In het kader van de CO 2 prestatieladder is een ketenanalyse uitgevoerd naar de CO 2 productie door verwarming
Nadere informatieToekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen. Een visie van Martijn Bos
Toekomstbestendige comfortinstallatie in (nieuwbouw)woningen Een visie van Martijn Bos Martijn Bos Geb. 1950 Vanaf 1984 werkzaam in de HVAC branche Ecoon opgericht in 2010 In 2015 verhuisd naar Hengelo
Nadere informatieOPNAMEFORMULIER MAATWERKADVIES. 1. Algemene projectgegevens Projectnaam: Kenmerk:
OPNAMEFORMULIER MAATWERKADVIES 1. Algemene projectgegevens Projectnaam: Kenmerk: Adres: Postcode: : Klantnaam: Contactpersoon: Datum bezoek: Naam EPA-organisatie: Naam EPA-adviseur: Huisnummer: Eigendomssituatie:
Nadere informatieSEC. Bouwen zonder gas! Door Heating Solutions International en Smart Energy Concept 2018
Bouwen zonder gas! Door Heating Solutions International en Smart Energy Concept 2018 Onze focus Creëren van comfort 100% duurzaam Samenwerken in de keten Wat is comfort? Ja / nee? Ja / nee? Ja / nee? Wat
Nadere informatieToelichting. 1. Inleiding
Toelichting 1. Inleiding Met deze wijziging van de Regeling energieprestatievergoeding huur (hierna: de regeling) wordt uitvoering gegeven aan artikel 3 van het Besluit energieprestatievergoeding huur
Nadere informatieBusinesscase voor thermische energie uit water t.b.v. beschermde stadskern Blokzijl 18 april 2019
Businesscase voor thermische energie uit water t.b.v. beschermde stadskern Blokzijl 18 april 2019 BC Thermisch uit oppervlaktewater Blokzijl I. TEO en WKO Algemeen II. Locatie III. Energievraag IV. Energiebesparing
Nadere informatieIn 2016 is er 70 miljoen subsidie beschikbaar. De hoogte van het subsidiebedrag per apparaat hangt af van het aantal buizen in de collector:
Allereerst hartelijk dank voor uw getoonde interesse in onze Solesta Zonneboiler. In dit document vindt u informatie over het door ons samengestelde systeem. Het rendement van een zonneboiler Een zonneboiler
Nadere informatieTEO/WKO WARMTE RENOVATIEWIJK SNEEK
TEO/WKO WARMTE RENOVATIEWIJK SNEEK Woningbouwcoöperatie Elkien heeft voornemens om in de wijk t Eiland in Sneek 300 woningen voor een deel te slopen en voor een deel te renoveren. Daarbij is de opgave
Nadere informatieVermogensbepaling verwarmingsinstallatie met warmtepomp in woningen en woongebouwen
Vermogensbepaling verwarmingsinstallatie met warmtepomp in woningen en woongebouwen Jan Aerts projectcoördinator ISSO Inhoud Comfort, energiegebruik en kosten Bepalen vermogen verwarmen Bepalen vermogen
Nadere informatieHulpenergie in de EPW
Module 3.5 Hulpenergie in de EPW Versie 2.0 1 Hoofdstukkenoverzicht EPW 8 Controle oververhitting 10.5 Verbruik voor koeling 7.7 Transmissieverliezen 7.8 Ventilatie verliezen 7.9 Interne winsten 7.10 Zonnewinsten
Nadere informatieeen toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect
een toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect Programma 20.00 uur Opening 20.05 uur De initiatiefnemers: ZMf & Zeeuwind 20.15 uur Alles over de warmtepomp Niek Tramper, Zeeuwind 20.45 uur Ervaringen
Nadere informatieHybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe?
Hybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe? Simon Tuitel, Product Manager Warmtepompen, Controls & connectivity Agenda Wat is een Hybride systeem Waarom Hybride en wat zijn de voordelen Voorbeeld berekening
Nadere informatieSolarFreezer. Comfort zonder aardgas. Maart 2018
SolarFreezer Comfort zonder aardgas Maart 2018 Wie zijn we? Geschiedenis: 2013 SolarFreezer BV opgericht 2015 Investeringsronde 2016 SolarFreezer systeem volledig functionerend 2017 7 systemen operationeel
Nadere informatieHybride warmtepompen. Wat, wanneer en hoe? Simon Tuitel, Product Manager Warmtepompen, Controls & connectivity
Hybride warmtepompen Wat, wanneer en hoe? Simon Tuitel, Product Manager Warmtepompen, Controls & connectivity Agenda Waarom Hybride en wat zijn de voordelen Wat is een Hybride systeem Voorbeeld berekening
Nadere informatieWarmtenetten: hoe en waarom? Wim Mans 18 april 2018 Arnhem
Warmtenetten: hoe en waarom? Wim Mans 18 april 2018 Arnhem Warmte is belangrijker dan elektriciteit Het is afgelopen met aardgas! Bestaansrecht van warmtenetten collectieve warmtebronnen: Duurzamer en/of
Nadere informatieItho Daalderop Condenserende cv-ketels. product-
1 Itho Daalderop Condenserende cv-ketels product- 3 De cv-ketels van Itho Daalderop Itho Daalderop heeft twee verschillende cv-ketelmodellen; de Cube One en de Combifort2. Alle toestellen blinken uit
Nadere informatieDe zon als warmtebron. Hoe werkt een zonneboiler?
koud tapwater 0900-9892 Zonneboilers Algemene informatie over actieve thermische zonne-energie De zon als warmtebron De zon is een onuitputtelijke bron van energie Zonne-energie omgezet in warmte is de
Nadere informatieEnergiebesparing systeemgrenzen en referentie systeem ir. Martin F.G. van der Jagt dec 2013 Apeldoorn. Inleiding
Energiebesparing systeemgrenzen en referentie systeem ir. Martin F.G. van der Jagt dec 2013 Apeldoorn Inleiding Door elektriciteit over de systeemgrens te dumpen en daar geen rekening mee te houden, lijkt
Nadere informatieVermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte
Vermijden van verliezen bij het gebruik van industriële restwarmte Exergie eenvoudig uitgelegd In opdracht van AgentschapNL Divisie NL Energie en Klimaat CCS B.V. Welle 36 7411 CC Deventer The Netherlands
Nadere informatieTEO/WKO WARMTE BESTAANDE WOONWIJK HEEG
TEO/WKO WARMTE BESTAANDE WOONWIJK HEEG In het dorp Heeg is voor een wijk met 800 slecht geisoleerde woningen onderzocht of verwarmen met thermische energie uit de nabijgelegen watergang Greft haalbaar
Nadere informatieB (zie toelichting in bijlage)
Energielabel woning Afgegeven conform de Regeling energieprestatie gebouwen. Veel besparingsmogelijkheden B (zie toelichting in bijlage) Uw woning Weinig besparingsmogelijkheden Labelklasse maakt vergelijking
Nadere informatieDuurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden. 11 februari 2016
Duurzaamheidsonderzoek en subsidiescan Combibad De Vliet te Leiden 11 februari 2016 1 Managementsamenvatting Inleiding De gemeente Leiden heeft in haar duurzaamheidsambitie doelen gesteld voor de korte
Nadere informatieNotitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland
Notitie totale investeringen warmtetransitie provincie Noord-Holland Samenvatting De totale investeringsomvang om de woningen en utiliteitsgebouwen in de provincie Noord-Holland in 2050 klimaatneutraal
Nadere informatieeen toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect
een toekomst zonder aardgas? Warmtepomp Het Warmte Effect Programma 10.00 uur Opening 10.05 uur De initiatiefnemers: ZMf & Zeeuwind 10.10 uur Alles over de warmtepomp Niek Tramper, Zeeuwind 10.45 uur Ervaringen
Nadere informatieDUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG
DUURZAME OPLOSSINGEN VOOR DE WARMTEVRAAG Introductie Jon van Diepen Register Energie Adviseur (rea) Afgestudeerd in Business of Energy Systems (TopTech/TU Delft) Achtergrond: ICT / Financieel Analist Interessegebied:
Nadere informatieWarmtepompen & aardgasvrije nieuwbouw
Warmtepompen & aardgasvrije nieuwbouw Door Willem Hooijkaas Voorzitter Nederlands Platform Warmtepompen Platform Warmtepompen Stuurgroep Stuurgroep Aandachtspunten presentatie: Duurzaam & Gasloos (bouwkundige)
Nadere informatieaurostepplus zonneboiler Duurzaam warmwatercomfort
aurostepplus zonneboiler Duurzaam warmwatercomfort aurostepplus Meer comfort terwijl u energie bespaart Duurzaam douchen en baden dat kan met de aurostepplus zonneboiler. De aurostepplus van Vaillant zorgt
Nadere informatieHulpenergie in de EPW
VEA 1 Module 3.5 Hulpenergie in de EPW Versie 2.0 1 Hoofdstukkenoverzicht EPW 8 Controle oververhitting 10.5 Verbruik voor koeling 7.7 Transmissieverliezen 7.8 Ventilatie verliezen 7.9 Interne winsten
Nadere informatieEnergieverspilling is zinloos
Aan de slag in de Bestaande Bouw Energieverspilling is zinloos in het verleden en daarna samengesteld door: Martin Liebregts Haico van Nunen Donderdag 13 september 2007 Milieu - Aandacht in de tijd 2/31
Nadere informatieOpnameformulier Energielabel woningen 1. Algemene projectgegevens
Opnameformulier Energielabel woningen 1. Algemene projectgegevens Projectnaam: Kenmerk: Adres: Postcode: Klantnaam: Contactpersoon: Datum woning bezoek: 3817PR-45 Hobbemastraat 3817 PR Plaats: Amersfoort
Nadere informatieWarmte Nieuwegein Raads Informatie Avond
Warmte Nieuwegein Raads Informatie Avond Frank Kersloot & Alex Kaat 21 april 2016 Inhoud presentatie 1. Stadswarmte in Nieuwegein 2. Het equivalent opwek rendement (EOR) 3. Tarieven voor klanten 4. Afsluitkosten
Nadere informatie