WAT MAAKT EEN GOEDE LUISTERAAR?

Transcriptie

1 WAT MAAKT EEN GOEDE LUISTERAAR? Overzicht experimenten Hoe verwerken we spraak? Welke individuele eigenschappen helpen om spraak goed te verstaan? Welke talige informatie is in ons brein opgeslagen? Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk?

2 Beste deelnemer, mei 2015 Voor u ligt een overzicht van een aantal onderzoeken die de afgelopen tijd bij het Centrum voor Taalonderzoek van de Radboud Universiteit aan het Max Planck Instituut zijn uitgevoerd. U ontvangt deze brochure omdat u waarschijnlijk aan één of meerdere van deze onderzoeken heeft deelgenomen. Regelmatig horen we dat deelnemers graag zouden willen weten "wat eruit kwam" of hoe de uitkomsten waren. Graag lichten we u daarover in via deze brochure. Wellicht herkent u één van de experimenten waaraan u heeft deelgenomen. We danken u hartelijk voor uw medewerking aan deze onderzoeken. Veel leesplezier en hopelijk tot ziens op het MPI! De onderzoeksgroep van Esther Janse achter: Esther Janse, Thordis Neger, Xaver Koch voor: Ilona van der Linden, Juliane Schmidt 2

3 Wat maakt iemand tot een goede luisteraar? Deze vraag staat centraal in ons onderzoek. We maken het onze deelnemers daarom expres moeilijk door ze spraak aan te bieden van slechte kwaliteit, of van sprekers die onduidelijk of met een buitenlands accent praten. We proberen te achterhalen welke eigenschappen van de luisteraar helpen om de spraak desondanks goed te verstaan. We doen dat door uit te zoeken hoe de individuele luisteraar (met zijn of haar eigen "gereedschapskist" aan vaardigheden, zoals individueel gehoorvermogen) reageert op onze manipulaties van de spraak. Ons doel bij al deze studies is meer te weten te komen over hoe we spraak verwerken en welke taalinformatie in ons brein is opgeslagen. Een voorbeeld van een testsituatie. Praktisch nut? Resultaten van ons onderzoek hebben ook praktische toepassingen. Zo werken we samen met het Radboud UMC en het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam over mogelijke aanpassingen in audiologisch testmateriaal. Het doel van de aanpassingen is om beter te kunnen meten hoe goed iemand in dagelijkse situaties spraak kan verstaan. Zo'n soort test kan dan bijvoorbeeld helpen om een gehoorapparaat nog beter aan de individuele luisteraar aan te passen. 3

4 WIE DOET WAT? Esther Janse, senior onderzoeker Esther heeft in 2010 een prestigieuze beurs gewonnen om te onderzoeken wat een goede luisteraar maakt. Thordis, Xaver en Ilona werken mee aan dit project. Esther is ook betrokken bij internationale projecten waarin zij Juliane en Cornelia begeleidt. Thordis Neger, promovenda Thordis onderzoekt hoe luisteraars wennen aan onbekende soorten spraak. Als logopediste probeert ze haar bevindingen te vertalen naar de klinische praktijk. Zij werkt daarom samen met het Radboud UMC en de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Xaver Koch, promovendus Xaver onderzoekt vooral de link tussen spraakverstaan en spraakproductie. Hij kijkt o.a. naar de effecten van spreeksnelheid in het verstaan van alledaagse spraak. Hij werkt samen met het Erasmus MC aan de ontwikkeling van een audiologische test. Juliane Schmidt, promovenda Juliane onderzoekt hoe luisteraars emoties in spraak herkennen en hoe dit verandert met het dragen van een hoortoestel. Zij werkt daarvoor samen met een hoortoestelbedrijf. Daarnaast onderzoekt zij de effecten van multi-tasking op spraakverstaan. Cornelia Moers, promovenda Cornelia onderzoekt hoe de voorspelbaarheid van woorden helpt bij het lezen, luisteren en spreken. Zij kijkt vooral hoe deze effecten veranderen over de leeftijd. Zij is verbonden aan het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek. Ilona van der Linden, student-assistente Ilona studeert taal en spraakpathologie en is betrokken bij ons onderzoek als student-assistente. Zij helpt experimenten op te zetten en voert deze voor een groot deel uit. 4

5 In deze brochure gaan we in op de volgende drie onderzoekslijnen: 1) Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? p. 6 In conversaties wordt soms snel gesproken en worden veel klanken ingeslikt (bijv. tuuk in plaats van natuurlijk). Hierdoor is conversatiespraak moeilijker te verstaan dan spraak zoals u dat in het journaal hoort. Daarnaast luisteren we vaak naar spraak terwijl we ook met iets anders bezig zijn, bijv. radio luisteren tijdens autorijden. Hoe verstaan we spraak onder deze omstandigheden? 2) Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? p. 11 Als je voor het eerst iemand hoort spreken met een spraakstoornis of een onbekend accent, kan dat heel lastig zijn. Vaak versta je zo iemand beter als je een tijd naar hem of haar luistert. Hoe werkt dat gewenningsproces? 3) Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk? p. 15 Welk praktisch nut kunnen onze onderzoeken hebben voor slechthorenden die een hoortoestel of cochleair implantaat krijgen of mensen die anders moeten leren praten i.v.m. een neurologische stoornis? Pictogrammen: 5

6 Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Verstaan van snelle en slecht gearticuleerde spraak In dit onderzoek keken we welke individuele vaardigheden samenhingen met het verstaan van snelle en slordige spraak. We richtten ons hierbij vooral op gehoor, werkgeheugen en hoe snel iemand informatie kan verwerken. Als we gezellig kletsen, spreken we niet alle woorden netjes uit. Hoe hebben we gemeten? In de ene studie werden losse woorden aangeboden die geknipt waren uit zeer snelle en slordige spraak. De proefpersonen mochten aangeven welk woord ze dachten gehoord te hebben. In de andere studie werden korte fragmenten uit dialogen aangeboden. De proefpersoon werd gevraagd zo snel mogelijk aan te geven welk woord (uit vier mogelijkheden) te horen was in het gesprek. We onderzochten daarbij zowel hoe snel iemand klikte als hoe snel iemand naar het juiste woord keek. 6

7 Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Wat kwam eruit? Bij het verstaan van losse woorden bleken vooral gehoor en werkgeheugen van belang te zijn. Voor het op de voet volgen van de dialogen bleek de snelheid om informatie te verwerken een belangrijke voorspeller. Waar kunt u de resultaten terugvinden? Janse, E. & Andringa, S. (ingediend voor publicatie). Individual differences in the recognition of words taken from fast and slurred speech. The Quarterly Journal of Experimental Psychology. Koch, X. & Janse, E. (ingediend voor publicatie). Speech rate effects on the processing of conversational speech across adult life span. Journal of the Acoustical Society of America Verstaan van spraak tijdens multi-tasking Bij het horen van een woord (bijv. "hond") denk je vaak gelijk aan woorden die daar iets mee te maken hebben (bijv. "kat", "hondenpoep", "lijn"). Die associaties helpen om woorden sneller te herkennen in de context van een gesprek. In één van onze onderzoeken wilden we nagaan of het maken van die associaties gehinderd wordt als je meerdere taken tegelijk uitvoert (bijv. luisteren tijdens autorijden). Hoe hebben we gemeten? Mensen moesten zo snel mogelijk aangeven of een woord bestaat of niet (bijv. HOND - ja, bestaat). Soms werd direct daarna een geassocieerd woord aangeboden (bijv. LIJN - ja, bestaat). We hebben vergeleken of mensen sneller op het JA-knopje konden drukken als er sprake was van een geassocieerd woord en of dat ook zo was als ze een extra taak erbij kregen (een getallenreeks onthouden). 7

8 Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Wat kwam eruit? Mensen waren goed in staat de twee taken tegelijk uit te voeren, hoewel men langzamer werd als men ook getallen moest onthouden. Over het algemeen werd het maken van associaties echter niet gehinderd door multi-tasking. We hebben ook gemeten hoe goed iedereen in staat was zijn/haar aandacht te verdelen over verschillende taken. Alleen mensen die veel moeite hadden om hun aandacht te verdelen, maakten minder snel de associaties als ze ook getallen moesten onthouden. Dit betekent dat sommige mensen het lastiger vinden om een gesprek te volgen als ze tegelijkertijd iets anders aan het doen zijn. Waar kunt u de resultaten terugvinden? Deze resultaten zullen worden gepresenteerd tijdens het Internationaal Congres van de Fonetische Wetenschappen in Glasgow (augustus 2015). Luisteren tijdens autorijden vergt extra moeite. 8

9 Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Herkennen van emoties Bij het luisteren naar spraak is het niet alleen belangrijk te begrijpen wat iemand zegt, maar ook hoe iemand iets zegt. Dat laatste zegt iets over de emotie die de spreker erbij voelt (bijv. als iemand luider spreekt klinkt hij meer opgewonden/boos). In deze studie wilden we het beoordelen van emoties onderzoeken door jongeren en ouderen met en zonder hoortoestel. Het is niet alleen belangrijk wat iemand zegt, maar ook hoe iemand iets zegt: Bijvoorbeeld klinkt iemand vrolijk of klinkt iemand boos? Hoe hebben we gemeten? Jongeren en ouderen kregen stukjes spraak aangeboden die geknipt waren uit een talkshow (Vera am Mittag, een soort Duitse versie van Dr Phil). De deelnemers moesten aangeven hoe "opgewonden/kalm" en hoe "positief/negatief" ze het spraakfragment vonden klinken. In één studie die we bij een hoortoestelfabrikant (Phonak) in Zwitserland hebben afgenomen luisterden oudere hoortoestelgebruikers naar de fragmenten met en zonder hun hoortoestel in. 9

10 Hoe verstaan we spraak in dagelijkse conversaties? Wat kwam eruit? Over het algemeen beoordeelden de jongeren en ouderen de fragmenten vergelijkbaar. Er was wel een leeftijdsverschil in hoe de luidheid van het fragment werd vertaald in een "opgewonden/kalm" oordeel: ouderen lieten hun oordeel minder beïnvloeden door hoe luid het fragment was. De studie over hoortoestelgebruik liet een verschuiving zien in de "opgewonden/kalm" oordelen als men het hoortoestel gebruikte: de fragmenten werden als "meer opgewonden" beoordeeld als het toestel aanstond. Deze resultaten zijn belangrijk voor ontwikkelaars van hoortoestellen omdat hun aandacht tot nu toe vooral uitgaat naar het verstaan van wat er gezegd wordt en niet hoe. Het is voor Phonak en andere fabrikanten belangrijk te weten wat de invloed is van gehoorverlies op het herkennen van emoties in spraak en in hoeverre hun hoortoestel daar iets aan verbetert. Waar kunt u de resultaten terugvinden? De resultaten van de vergelijking tussen jongeren en ouderen worden binnenkort door Juliane Schmidt aangeboden voor publicatie aan het tijdschrift Speech Communication. De resultaten van de studie over hoortoestelgebruik zullen worden gepresenteerd tijdens het International Symposium on Hearing in Groningen (juni 2015). 10 We presenteren de resultaten op internationale congressen.

11 Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? Wennen aan vreemde klanken Soms luisteren we naar spraak waarin slechts enkele klanken vreemd klinken. Een voorbeeld is als iemand slist. In dit onderzoek keken we hoe luisteraars wennen aan zo'n vreemde klank om een spreker beter te verstaan. Hoe hebben we gemeten? Een groep proefpersonen luisterden naar woorden waarin de s vervangen werd door een vreemde klank tussen s en f in. Alle woorden waren daarbij zo gekozen dat de klank eigenlijk wel een s moest zijn (bijv. gla[s/f] kan alleen glas zijn omdat glaf niet bestaat). Een andere groep deed hetzelfde alleen was nu de f vervangen door de vreemde klank (bijv. drui[s/f] kan alleen druif zijn). Als volgende stap kregen de proefpersonen woorden aangeboden waarbij zowel f als s goede woorden op zouden leveren (bv. brie[f/s] kan zowel brief als bries zijn). De proefpersonen moesten nu aangeven welke woord ze hoorden. Daarbij varieerde de vreemde klank in hoe zeer die op een f of een s leek. Het beeldscherm van het experiment: Nadat het woord met de vreemde klank is afgespeeld, moeten deelnemers kiezen welk woord ze gehoord hebben. 11

12 Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? Wat kwam eruit? Proefpersonen gingen de vreemde klanken eerder als s of f interpreteren afhankelijk van de groep waarin ze zaten: mensen kozen eerder voor s als ze naar de vreemde klank in s-woorden geluisterd hadden; mensen kozen eerder voor f als ze naar de vreemde klank in f-woorden geluisterd hadden. Dit laat zien dat luisteraars zich snel aan kunnen passen aan de vreemde uitspraak van een spreker. Ouderen doen dit in mindere mate dan jongeren, maar houden hun aanpassing wel langer aan dan jongeren. Ook vonden we dat aandacht een rol speelde voor de mate van aanpassing: mensen met minder goede aandacht waren vooral gericht op het herkennen van woorden. Mensen met wat betere aandacht hoorden zowel welk woord er gezegd werd, als hoe het gezegd werd. Aandacht speelt een rol om niet alleen te horen wat er gezegd wordt maar ook hoe. Waar kunt u de resultaten terugvinden? Scharenborg, O., & Janse, E. (2013). Comparing lexically-guided perceptual learning in younger and older listeners. Attention, Perception, and Psychophysics, 75, Scharenborg, O., Weber, A., & Janse, E. (2015). The role of attentional abilities in lexically-guided perceptual learning by older listeners. Attention, Perception, and Psychophysics, 77,

13 Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? Wennen aan vreemde spraak Vaak luisteren we naar spraak die anders klinkt dan we gewend zijn. Bijvoorbeeld als iemand met een accent spreekt of een spraakstoornis heeft. Het kan ook zijn dat de kwaliteit van het spraaksignaal slecht is. Dan mist er belangrijke informatie voor de luisteraar en de spraak klinkt vreemd. In dit onderzoek keken we of het makkelijker is aan de vreemde spraak te wennen als men de spreker ook kan zien. Ook keken we welke individuele vaardigheden samenhangen met hoe goed iemand leert om deze soorten onbekende spraak te verstaan. Eén aanname was dat iemand die onbewust regelmatigheden beter oppikt ook sneller went aan onbekende spraak. Hoe hebben we gemeten? In een experiment gingen mensen luisteren naar zinnen met een vreemd accent ("raaten heeben taanden" in plaats van "ratten hebben tanden"). De luisteraars werd gevraagd zo snel mogelijk te beoordelen of de zinnen inhoudelijk klopten of niet (bv. "druiven eten veel vis" - NEE, klopt niet). In een ander experiment vroegen we proefpersonen om zinnen na te spreken die zo'n slechte kwaliteit hadden dat ze op een hese robotstem leken. Taak om het onbewust oppikken van regelmatigheden te testen: Deelnemers wordt gevraagd zo snel mogelijk op de plaatjes te klikken die met een rode stip gemarkeerd worden. Merken deelnemers op dat na de driehoek altijd de ster volgt? 13

14 Hoe went een luisteraar aan een onbekend type spraak? Wat kwam eruit? In de televisieserie Allo Allo moeten de luisteraars aan het accent van de acteurs wennen. Over het algemeen werden luisteraars steeds beter en sneller in het begrijpen van de vreemde zinnen. Dit betekent dat luisteraars in staat zijn om te wennen aan onbekende soorten spraak. Daarbij maakte het niet veel uit of men de spreker kon zien of niet. Individuele eigenschappen waren echter wel van invloed: woordenschat, de vaardigheid om aandacht goed te kunnen richten en de vaardigheid om regelmatigheden op te pikken hingen samen met sneller leren verstaan van de vreemde soorten spraak. Waar kunt u de resultaten terugvinden? Janse, E. & Adank, P. (2012). Predicting foreign-accent adaptation in older adults. Quarterly Journal of Experimental Psychology, 65, Neger, T.M., Rietveld, T. & Janse, E. (2014). Relationship between perceptual learning in speech and statistical learning in younger and older adults. Front. in Hum. Neuroscience 8:628 14

15 Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk? Horen van verschillen in spraak Voor veel logopedische therapieën moet een patiënt zijn spraak aanpassen. Daarvoor moet de patiënt in staat zijn het verschil te horen tussen zijn eigen spraak en hoe het zou moeten klinken. Patiënten met de ziekte van Parkinson bijvoorbeeld hebben de neiging heel zacht te gaan spreken. Tijdens de logopedische behandeling wordt hen geleerd luider te spreken. Voorwaarde is dus dat ze het verschil horen tussen spraakfragmenten van verschillende luidheid. We wilden weten wat maakt of iemand hier beter of slechter in is. Hoe hebben we dat gemeten? Deelnemers kregen telkens een woord of zin twee keer aangeboden. Ze moesten daarbij aangeven of deze twee versies hetzelfde klonken of niet. De twee versies konden verschillen in luidheid, spreektempo of toonhoogte. In logopedische therapie is het belangrijk dat de patiënt het verschil kan horen tussen zijn eigen spraak en hoe het zou moeten klinken. Foto met dank aan de Logopädische Gemeinschaftspraxis Katrin Deutmeyer & Sabrina van Elk. 15

16 Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk? Wat kwam eruit? Hoe goed iemand deze verschillen tussen twee versies van een spraakfragment kon horen was vooral gerelateerd aan iemands cognitief vermogen en taalvermogen: de belangrijkste voorspellers waren iemands verwerkingssnelheid en iemands vermogen om snel te zien welke woorden zijn weggelaten uit een tekst met gaten. Gehoor en opleidingsniveau deden er in deze taak niet toe. Deze resultaten zijn behaald met gezonde ouderen. De vraag is of deze resultaten ook zouden gelden voor klinische populaties, zoals Parkinsonpatiënten. Als dit het geval is, moet ook onderzocht worden of mensen met betere talige vaardigheden wellicht meer baat zouden hebben bij bepaalde logopedische behandelingen. Luisteraars met een beter taalvermogen horen verschillen tussen spraakopnames beter. Waar kunt u de resultaten terugvinden? Neger, T.M., Janse, E., & Rietveld, T. (2015). Correlates of older adults' discrimination of acoustic properties in speech. Speech, Language and Hearing, 18 (2),

17 Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk? Verdere studies in uitvoering Wennen aan een cochleair implantaat Ons onderzoek is ook van belang voor gehoorrevalidatie. Op dit moment zijn we een studie aan het voorbereiden die gaat over mensen die zo slechthorend zijn dat ze niet voldoende baat hebben bij een hoortoestel. Zij komen wellicht in aanmerking voor een cochleair implantaat [een implantaat in het slakkenhuis dat geluid omzet naar elektrische pulsen en dat deze pulsen direct uitzendt naar de gehoorzenuw]. De spraak via zo'n cochleair implantaat klinkt kunstmatig en patiënten moeten daaraan wennen. Niet iedereen boekt evenveel vooruitgang hierin. We vermoeden, op basis van eerdere uitkomsten in de onderzoekslijn geschetst hierboven (Hoe wennen luisteraars aan een onbekende soort spraak?), dat cognitieve vaardigheden ook hierbij een rol spelen. We willen patiënten volgen in de eerste weken nadat hun cochleair implantaat geactiveerd is (na operatie): Gaan patiënten met een beter werkgeheugen of een hogere verwerkingssnelheid sneller vooruit in hun spraakverstaan? Dit project wordt uitgevoerd in samenwerking met het Radboud UMC. Men moet wennen aan het signaal van een cochleair implantaat. 17

18 Wat betekenen onze resultaten voor de klinische praktijk? Spraakmateriaal voor hoortoestelaanpassing Het is bekend dat veel hoortoestellen (ongebruikt) eindigen in een la. Mensen met gehoorproblemen zijn niet altijd even tevreden over het gebruik van een hoortoestel. Of iemand zijn/haar hoortoestel werkelijk gaat gebruiken hangt wellicht af van de hoeveelheid ruis die iemand nog acceptabel vindt bij het luisteren naar spraak. Het spraakmateriaal waarmee dit "acceptabel ruisniveau" wordt gemeten bestaat op dit moment uit aan elkaar geplakte losse zinnen die keurig worden voorgelezen door één geselecteerde spreker. Zoals u in deze brochure al hebt kunnen lezen, lijkt zulke keurige spraak niet erg op alledaagse spraak. In het dagelijks leven luistert men naar gesprekken tussen meerdere sprekers die hun spraak niet voorlezen, maar snel spreken of aarzelen, hun zinnen niet afmaken en klanken inslikken. Kan alledaagse spraak gebruikt worden voor audiologische tests? We willen graag onderzoeken of het gebruik van meer realistisch spraakmateriaal (geknipt uit echte conversaties) bij zo'n acceptabel ruisniveau test ook een betere voorspelling oplevert van of iemand het hoortoestel ook werkelijk gaat gebruiken. Dit project wordt uitgevoerd in samenwerking met het Erasmus MC in Rotterdam. 18

19 Meer informatie? Voor informatie over ons onderzoek kunt u ook kijken op de volgende websites: Op deze site vindt u een kort filmpje over het onderzoek dat Esther Janse doet aan het Centre for Language Studies. Interviews: In dit YouTube filmpje vertelt Esther Janse over haar onderzoek. (Archief 2013, Sensor editie 2, p ) Op deze sites vindt u interviews met Thordis Neger waarin ze vertelt over haar promotieonderzoek. 19

20 KENT U MEER MENSEN DIE MEE ZOUDEN WILLEN DOEN? Dat kan! Zij kunnen zich inschrijven als proefpersoon bij het Max Planck Instituut, waar onze onderzoeken worden uitgevoerd. Dit kunnen zij doen door te gaan naar en de vragenlijst in te vullen. Deze informatie geeft de onderzoekers de mogelijkheid om na te gaan voor welke onderzoeken zij de geschikte proefpersoon zijn. Alle gegevens zullen uiteraard zorgvuldig en vertrouwelijk worden behandeld. MOET IK VERPLICHT MEEDOEN ALS IK ME HEB AANGEMELD? Nee! Wanneer u zich heeft aangemeld komt u in onze database. U krijgt dan vanzelf uitnodigingen van onze onderzoekers. Per uitnodiging kunt u zelf beslissen of u aan het betreffende onderzoek mee wilt doen. Daarnaast kunt u zich op elk moment weer uitschrijven als proefpersoon. VRAGEN OVER PROEFPERSOON ZIJN? Als u vragen heeft over de inschrijfprocedure, kunt u kijken op Ook kunt u contact opnemen met de projectcoördinator via experimenten@mpi.nl en via / VRAGEN OVER ONDERZOEK? Als u vragen heeft over deze brochure of de daarin genoemde onderzoeken, kunt u contact opnemen met dr. Esther Janse via Esther.Janse@mpi.nl en via Sommige projecten worden uitgevoerd in samenwerking met het Max Planck Instituut voor Psycholinguïstiek.