Vechten tegen DE KENNISPARADOX

Transcriptie

1 GERECHTELIJK DESKUNDIGEN Vechten tegen DE KENNISPARADOX Op verschillende fronten worden initiatieven ontplooid om de kwaliteit van gerechtelijk deskundigen te verbeteren en te waarborgen. Zo is er het Landelijk Register Gerechtelijke Deskundigen, werkt de Raad voor de rechtspraak aan een conceptrapport over de positie van de deskundige in het civiel recht en stemde de Tweede Kamer eind mei in met de wet Deskundigen in strafzaken, waarin ook hun kwaliteit aan bod komt. En in deze wet is sprake van de instelling van een van een nationaal deskundigenregister. door Maarten Evenblij illustratie Mirèn van Alphen tijd en wijle rijzen de haren je te berge. Vanmorgen las ik nog een paar nieuwe uitspraken waarbij de rechter een deskundige had ingeschakeld en dacht ik: Bij oeps! In dit geval omdat een deskundige antwoord gaf op een vraag die hij helemaal niet kon beantwoorden. Beëdigd informaticadeskundige Ben Slijk is secretaris van de Stichting Landelijk Register Gerechtelijke Deskundigen (LRGD). Inmiddels hebben een kleine honderd deskundigen zich ingeschreven bij het LRGD, een privaat geïnitieerd register waarbij deskundigen zich kunnen laten registreren à raison de 750 euro voor de aanvraag en een vergoeding van 480 euro per jaar. Voor die contributie worden de geloofsbrieven van de potentiële gerechtelijke deskundige onderzocht. Dat betekent dat hij een vakdeskundigheid moet hebben, welke is geformaliseerd en gewaarborgd door bijvoorbeeld het lidmaatschap van een beroepsvereniging die kwaliteitscriteria voor de uitoefening van het vak hanteert. Ook moet een proeve van bekwaamheid worden overlegd ten aanzien van het vakinhoudelijk rapporteren binnen het juridische domein. Bij voorkeur door een getuigschrift van de specialisatie Opleiding gerechtelijk deskundige aan de Universiteit Leiden (tien lange middagen, 5450 euro). Waarom zou ik, als deskundig cardiochirurg, psycholoog, bouw-patholoog, toxicoloog of specialist in het Irakese recht, dat geld uitgeven voor training en registratie? Vanwege de broodwinning en het prestige, stelt Slijk. Men wil zich graag onderscheiden van vakgenoten. Ingeschreven staan in dit register betekent een kwaliteitsstempel. De kosten van registratie zijn relatief, want deskundigen in civiele en bestuursrechtelijke procedures kunnen een commercieel tarief declareren. Een hoogleraar in de forensische accountancy krijgt misschien wel 360 euro per uur voor een gerechtelijk advies. Daarvoor mag de rechter verwachten dat er een goed rapport ligt. Slijk verwijst naar een uitspraak van de rechtbank Amsterdam van begin januari, waarin de voorzieningenrechter een deskundige vroeg te beantwoorden of de waarde van een pakket aandelen was 62

2 of niets. De deskundige van adviesbureau PriceWaterhouseCoopers liet het antwoord op die vraag in het midden en schreef een rapport waarvan de rechter weinig chocola kon maken. In zijn vonnis merkt die wat narrig op: Voor ruim mogen partijen toch wel een rapport met een helder en eenduidig antwoord verwachten. Slijk: Dergelijke situaties kunnen in belangrijke mate worden voorkomen wanneer gerechtelijk deskundigen een specifiek toegesneden juridische opleiding volgen. Deskundigen foto: Anything Photographic Het beeld Lair Paradox van Michael Janis Poppenmethode Al meer dan een decennium is er discussie over de positie van de gerechtelijk deskundige, in de volksmond getuige-deskundige genoemd, en de kwaliteit daarvan. In 1996 promoveerde dr. Jelte Hielkema aan de Erasmus Universiteit op een onderzoek naar de deskundigen in het strafrecht. De onderzoeker, die nu bij de Rijksuniversiteit Groningen werkt, bestudeerde een groot aantal Rotterdamse strafzaken. Hij constateerde dat in ongeveer een kwart daarvan gebruik werd gemaakt van deskundigen en dat de mening van die gerechtelijke experts zelden in twijfel werd getrokken. Volgens Hielkema had dat te maken met ons strafrechtsysteem, dat is gebaseerd op vertrouwen. Bijna tien jaar eerder had de wetenschappelijkheid van de poppenmethode om kinderen te onderzoeken op incestervaringen al de nodige opschudding veroorzaakt. In 1988 werden kinderen van een Rotterdamse woongroep uit huis gehaald omdat medewerksters van dagverblijf De Bolderkar incest vermoedden en de politie inschakelden. De Hoge Raad oordeelde uiteindelijk dat het gebruik van de verhoormethode met anatomisch correcte poppen de bewezenverklaring onvoldoende met redenen had omkleed. Ook verloren en teruggevonden herinneringen aan incest deden halverwege de jaren 90 weer veel stof opwaaien toen er een vanuit de Verenigde Staten overgewaaide golf van aanklachten wegens incest over Nederland spoelde. De commotie en de diverse deskundigen die elkaar binnen en buiten de rechtszaal haast de hersens insloegen, waren zelfs aanleiding voor een advies van de Gezondheidsraad dat in 2004 verscheen over hoe om te gaan met dergelijke omstreden herinneringen, zoals het rapport heette. Ook in de Schiedammerparkmoord van 2000 stond de rol van een deskundige in de belangstelling. Hier ging het over de houding van een kinderpsycholoog tijdens de verhoren van een van de slachtoffertjes door de politie. Dat leidde er zelfs toe dat toenmalig justitieminister Donner in 2006 in de Tweede Kamer stelde dat de betreffende deskundige alleen nog met grote terughoudendheid zou worden ingeschakeld. De kinderpsycholoog vecht overigens nog voor eerherstel. Orakelmodel Die Schiedammerparkmoord heeft de bakens in Nederland wel verzet. Voordien was er op het ministerie van Justitie nauwelijks aandacht voor de kwaliteit van de gerechtelijk deskundige. Men zag daarin geen taak voor de overheid, zegt hoogleraar privaatrecht prof.mr. Arno Akkermans van de VU Amsterdam, die zich heeft gespecialiseerd in letselschade en de mogelijkheden voor een noodzakelijke kwaliteitsverbetering van deskundigen onderzoekt. Hij was, samen met de Raad van de rechtspraak, betrokken bij een onderzoek 63

3 DESKUNDIGEN naar de inzet van deskundigen in het civiele recht. Dat werd begin mei aan de Raad overhandigd, maar die werkt nog aan de redactie ervan voor het rapport Deskundigen in de rechtspleging de wereld in kan (zie kader op deze pagina). Een belangrijke oorzaak dat het geregeld fout gaat met de deskundigen is de kennisparadox, zoals Akkermans het noemt. Per definitie sluiten de kennis van de juridische deskundige en die van de ingehuurde vakdeskundige niet op elkaar aan. Rechters en advocaten weten dikwijls niet welke deskundige ze precies moeten hebben, wat de deskundige wel en niet weet, welke vragen ze deze zouden kunnen stellen en vervolgens begrijpen ze het rapport van de deskundige maar half. En omgekeerd gelden vergelijkbare problemen voor de deskundige die in een juridische context moet optreden. Er is sprake van een fundamentele kloof die niet kan worden overbrugd, waarschuwt Akkermans. Deze kloof kan hoogstens worden verkleind en dat kan alleen door een dialoog tussen rechter, partijen en deskundigen. Dit dialoogmodel stemt echter niet overeen met de traditie in het Nederlandse procesrecht, die uitgaat van een orakelmodel : het idee dat de juristen zelfstandig hun vragen formuleren en voorleggen aan de deskundige. Deze weet vervolgens zelfstandig het juiste en objectieve antwoord, waarmee de zaak DE KLOOF KAN HOOGSTENS WORDEN VER- KLEIND DOOR EEN DIALOOG TUSSEN RECH- TER, PARTIJEN EN DESKUNDIGEN kan worden beslist. Ook is het in het Nederlandse systeem niet makkelijk om meer overleg te voeren zonder dat dit te tijdrovend en kostbaar wordt. Procesrechtelijk is er ook weinig geregeld rond de deskundige. Niet in het bestuursrecht en ook niet in het civiele recht, constateert Akkermans. In de praktijk doet iedereen het anders. Het lastige is dat de gerechten geen systeem van kennisaccumulatie kennen, er worden steeds weer dezelfde fouten gemaakt. De Raad voor de rechtspraak probeert nu lijn aan te brengen door het uitvaardigen van leidraden voor deskundigen. Die voor het civiele recht is verschenen, die voor het bestuursrecht verschijnt binnenkort. Tot slot ziet Akkermans als belemmering dat er in Nederland geen certificatie van deskundigen is. Daar wordt nu van verschillende kanten aan gewerkt. De Stichting Landelijk Register Gerechtelijke Deskundigen is daarvan een voorbeeld en ook het ministerie van Justitie werkt aan een wetsvoorstel dat voorziet in een nationaal register voor deskundigen in het strafrecht en op termijn ook in het bestuurs- en civiele recht. Toetsbare criteria Met voorrang is een wetsvoorstel ingediend rond de positie van de deskundige in strafzaken, naar aanleiding van de gebeurtenissen rond de Schiedammerparkmoord en de evaluatie daarvan door de commissie-posthumus. Eind mei? is deze door de Tweede Kamer aanvaard. De nieuwe wet voorziet in eisen die aan gerechtelijk deskundigen kunnen worden gesteld en het tot stand brengen van een onafhankelijk, openbaar deskundigenregister. De kwaliteitseisen en re- Deskundigen in de Rechtspleging Onderzoekers van de Raad voor de rechtspraak schreven samen met de Vrije Universiteit het rapport Deskundigen in de Rechtspleging. Op basis van literatuuronderzoek, vragenlijsten voor de gerechten, expertbijeenkomsten met rechters, advocaten en deskundigen en interviews onder dezelfde doelgroepen, hebben de onderzoekers vastgesteld hoe groot de problemen in de civiele sector zijn en welke oplossingen zij zien. De onderzoekers concluderen dat communicatie tussen rechters, advocaten en deskundigen een belangrijk knelpunt is, evenals de lange duur van het proces en de afwikkeling van de kosten. In bestuursrechtelijke zaken speelt ook het gebrek aan geschikte deskundigen de partijen nog wel eens parten. Relatief eenvoudige maatregelen kunnen al veel verbeteren concluderen de onderzoekers. Zoals een vast aanspreekpunt per gerecht voor de deskundigen, zonodig conference calls tussen deskundige, rechter en partijen om een en ander te verduidelijken en berichten van de deskundige naar de rechter met afschrift naar de partijen. Daarnaast moeten de gerechten zich een uniforme werkwijze ten aanzien van het inschakelen van deskundigen aanleren en is er meer aandacht nodig voor kennisaccumulatie, zodat niet voortdurend dezelfde fouten worden gemaakt. Ten slotte beveelt het rapport aan om in de procesreglementen een speciaal hoofdstuk over het deskundigenonderzoek op te nemen. 65

4 gels voor toelating worden opgenomen in een algemene maatregel van bestuur. Een onafhankelijk College van het Deskundigenregister zal de criteria opstellen en op uitvoering toezien en per 1 januari 2009 wordt begonnen met het inschrijven van de eerste strafrechtdeskundigen op het terrein van DNA en gedrag. Deskundigen voor andere rechtsgebieden volgen later. Dat er toetsbare criteria voor deskundigheid zullen komen die te maken hebben met kennis, vaardigheden en attitude van de geregistreerde staat vast, evenals een hercertificering om de vier jaar. Ook staat vast dat er specifieke eisen aan de deskundigen zullen worden gesteld die verder gaan dan het lidmaatschap van een beroepsvereniging. Vooral aan de juridische kennis wordt zwaar getild. De overheid gaat het register faciliteren en wettelijk borgen, maar er is nog niet besloten of inschrijving in het register volledig gratis zal zijn. Het register is een goede ontwikkeling, ook al heeft het lang geduurd voordat het er kwam, meent Akkermans, die hoopt dat reeds begonnen particuliere initiatieven bij het SOMS KOST HET MOEITE DE PARTIJ MET EEN SLECHTE ADVOCAAT NIET TE GAAN HELPEN. MAAR DAN GEEF JE JE ONPARTIJDIGHEID PRIJS Nationale Register, het NRGD, zullen aansluiten. Het is belangrijk dat er een onpartijdig en belangeloos register komt. Ik twijfel niet aan de goede intenties van diverse particuliere initiatieven zoals het LRGD-register, maar ze zijn niet geheel belangeloos, al was het alleen maar omdat ze commercieel zijn. Akkermans is blij dat er nu een inhaalslag in Nederland gaande lijkt, want we lopen achter vergeleken bij de ons omringende landen. Tot nu toe was er niets wettelijk geregeld of ontwikkeld, terwijl er jaarlijks toch duizenden experts zowel binnen de rechtszaal als buitengerechtelijk optreden. In een artikel in het blad Rechtstreeks van 2005 wordt het percentage civiele zaken waarbij een deskundigenonderzoek wordt gedaan geschat op 2,2 voor zaken tot en op 4,9 voor zaken boven de Akkermans: Meer dan 95 procent van de letselschadezaken wordt echter buitengerechtelijk afgedaan, ook daarbij zijn dikwijls deskundigen betrokken. In dat circuit van (medisch) deskundigen gaat veel geld om, terwijl de disclosure het onthullen van de basis waarop de 66

5 DESKUNDIGEN deskundigheid stoelt anders dan in veel andere landen, ontbreekt. Dat zou heel goed via zo n register kunnen. Knipperende lampjes Secretaris Slijk van het LRGD begon in eigen kring al in 1994 met een handleiding voor deskundigenberichten in ICT-zaken voor de Nederlandse Vereniging van Beëdigde Informaticadeskundigen. De deskundigenrapportage ging toch vaak mis. Er ontbrak feitelijk een boekje Hoe hoort het eigenlijk? Dat verscheen in 2000 en een jaar later is samen met de Studiekring Deskundigen en Rechtspleging een symposium georganiseerd waarvan de conclusie was dat er een opleiding voor gerechtelijke deskundigen moest komen. Dat werd uiteindelijk de postacademische specialisatie in Leiden, die in 2004 begon. Slijk zat in het eerste klasje met het idee dat hij niet meer zoveel te leren had, hij was immers al gepokt en gemazeld. Maar na elk college werd ik een stukje bescheidener, herinnert hij zich. Dan kom je erachter wat je verkeerd doet. Het is net als met het rijbewijs: je moet echt toepassen wat je hebt geleerd. Bijvoorbeeld duidelijk aangeven als een rechter je een vraag heeft gesteld die je niet kunt beantwoorden. Dat is heel moeilijk voor een deskundige, die gaat toch zoeken naar een antwoord, speculeren: enerzijds-anderzijds. Vaak is de conclusie dan op niet veel meer gebaseerd dan onderbuikgevoelens, terwijl partijen en rechters bij een deskundige juist steun zoeken in de wetenschappelijke feiten. Dat bijvoorbeeld een leverancier goed bekend staat, wil niet zeggen dat hij in een bepaald geval geen fouten heeft gemaakt. Soms gaan de deskundigen zelfs op de stoel van de rechter zitten en rapporteren ze: u heeft dit in een eerder vonnis wel beslist, maar daarmee ben ik het, als deskundige, niet eens. Deskundigen dienen zich te beperken tot de vragen die de rechter hen heeft gesteld, maar moeten zaken die ze tijdens hun onderzoek op het spoor zijn gekomen en die van belang zijn voor het vinden van de waarheid niet achterhouden. Als wordt gevraagd om de kwaliteit van metselwerk te onderzoeken en het blijkt piepschuim te zijn, moet de deskundige dat wel melden, meent Slijk, die ooit zelf moest rapporteren over de installatie van een ISDN-netwerk tussen diverse filialen van een winkelketen. Door een foute installatie werden de onderlinge telefoonverbindingen niet verbroken, wat de klager gigantisch veel geld kostte. Op de modems knipperden allerlei lampjes en ik schreef dat het mij was opgevallen dat niemand van het winkelbedrijf daarover aan de bel had getrokken. Dat zou ik nu niet meer doen, want er was niet gevraagd naar maatregelen die de schade mogelijk hadden kunnen beperken en daarmee trad ik dus buiten het juridische kader. Soms kost het moeite de partij met een slechte advocaat niet te gaan helpen. Maar dan geef je je onpartijdigheid prijs. Postacademische opleidingen Dat iemand professor-doctor-ingenieur is of een Nobelprijs heeft gewonnen is niet voldoende om een goede gerechtelijke deskundige te zijn, stelt Slijk. Ze moeten niet als een olifant door de juridische porseleinkast banjeren. Kandidaten voor ons register moeten daarom ook kunnen aantonen dat ze zich heel goed bewust zijn van de juridische setting waarin hun deskundigheid wordt gebruikt. Een gevolgde cursus, zoals die in Leiden, komt daarvoor in aanmerking. We hebben heel wat zendingswerk verricht en er blijkt veel behoefte te zijn aan zowel een deskundigenregister als een opleiding over de do s and don ts van de gerechtelijke deskundige. In Leiden is men nu naar twee cursussen per jaar gegaan, maar dat is nog niets vergeleken met België. Daar bestaan zelfs drie universitaire opleidingen naast elkaar. Voor de afdeling die de postacademische opleidingen van de Leidse rechtenfaculteit verzorgt, was de Opleiding Gerechtelijk Deskundige iets nieuws zeggen Marco van der Ree, directeur Juridisch PAO en programmaleider dr.mr. Peter Vos. Van der Ree: In plaats van juristen is onze doelgroep voor deze opleiding juist niet-juristen die een rol binnen het recht hebben. Vos: We merken dat de rechterlijke macht zich er steeds meer van bewust is dat de deskundigen zich met ons diploma onderscheiden van andere deskundigen. Ook de rechtbank professionaliseert. De eisen die worden gesteld aan opname in het LRGD zijn overigens hoger dan die het ministerie van Justitie wil gaan stellen aan het nationaal register. Wat ons in het Justitieregister heeft verrast is dat de bestaande deskundigen direct in het register worden opgenomen en pas later, misschien pas wel over vier jaar, zullen worden getoetst. Tijdens de postacademische opleiding leren de deelnemers te EEN DESKUNDIGE DIE ZICHZELF RESPEC- TEERT STUURT DE OPDRACHT TERUG ALS HIJ NIET MET DE VRAGEN UIT DE VOETEN KAN 67

6 DESKUNDIGEN begrijpen wat hun rol is in het rechtsproces en aan te geven als ze vragen krijgen voorgelegd die ze niet goed kunnen interpreteren of beantwoorden. Ook wordt hun afgeleerd hun wetenschappelijke stokpaardjes te berijden of chaotische berichten te schrijven. Vos: Een deskundige die zichzelf respecteert stuurt de opdracht terug als hij niet met de vragen uit de voeten kan. We leren de deelnemers ook gespitst te zijn op de betekenis van termen. Heb je het over een medische fout of over onbekwaam handelen? Wat wordt precies bedoeld met de solvabiliteit van een onderneming? En over redelijk handelen, redelijk bekwaam of billijk moet je het als deskundige niet hebben, want dat zijn juridische termen met een specifieke betekenis binnen dat domein. Lijstjes in bureaulades Behalve juridisch-inhoudelijke kennis en vaardigheid in het rapporteren, bezoeken de deelnemers van de PAO-cursus ook een rechtszitting waarin een deskundigenrapport een rol speelt, oefenen ze in een nagebootste zitting en schrijven ze zowel een juridisch paper als een deskundigenrapport. Van der Ree: Door de toename van techniek en wetenschap in de samenleving zullen deskundigen een steeds belangrijker rol gaan spelen in de rechtszaal. Met deze opleiding beogen we ook een maatschappelijk doel, namelijk de rechtspraak te verbeteren. Dat verbeteren moet wel van twee kanten komen. Om Akkermans kennisparadox te kunnen verkleinen zullen ook rechters zich meer moeten verdiepen in de vraag hoe zij deskundigen kunnen inschakelen, welke vragen zij wel en niet kunnen stellen en hoe deze moeten worden geformuleerd. Het opleidingsinstituut van de rechterlijke organisatie SSR geeft daartoe twee cursussen Magistratuur & Deskundigen per jaar aan rechters. De wisselwerking tussen de rechter en de deskundige kan verbeteren, zegt mr. Fleur Hoogendijk, vice-president bij de rechtbank Amsterdam en rechter in de familiekamer. In feite moet men samen tot een goede vraagstelling komen. Meestal gebeurt dat schriftelijk en wordt zo n vraagstelling voorgelegd aan de partijen. Maar het blijft ingewikkeld, want men is niet op de hoogte van elkaars vakgebied. De ALS DE BESLISSING VAN DE RECHTER IS GEBASEERD OP EEN GEKWALIFICEERDE DESKUNDIGE, VERHOOGT DAT OOK DE MATE VAN ACCEPTATIE VAN HET VONNIS nu uitgegeven leidraad kan daarbij een hulpmiddel zijn. Hoogendijk is projectleider van DIX, een door de rechterlijke macht geïnitieerde deskundigenindex. DIX is nog geen register, maar een soort elektronische Gouden Gids opgebouwd uit allerlei lijstjes van deskundigen die eerder bij de gerechten hebben opgetreden en die bij rechtbanken en gerechtshoven in bureaulades, ordners en kaartenbakjes waren opgeslagen. Het initiatief is van de sectoren bestuursrecht en civiel recht van de rechtbanken en is inmiddels voor alle sectoren landelijk toegankelijk. In de afgelopen anderhalf jaar zijn de lijstjes bij alle sectoren verzameld, gedigitaliseerd en geschoond van dubbelingen en niet meer beschikbare deskundigen. Er zijn nu ongeveer 1500 deskundigen die zijn gerubriceerd op deskundigheidsgebied, specialisatie, beschikbaarheid in het arrondissement en voorzien van relevante aanvullende informatie. Inmiddels doen ook de hoven en kantongerechten mee, evenals de sectoren familieen jeugdrecht. Het strafrecht hebben we er voorlopig buiten gehouden omdat het ministerie van Justitie daarmee bezig is. Nu kunnen alleen medewerkers van de gerechten en hoven onze index raadplegen, uiteindelijk zullen waarschijnlijk delen van de index voor iedereen toegankelijk zijn. Hoogendijk benadrukt dat er nu nog geen kwaliteitseisen aan opname in DIX zijn verbonden. Maar daar zijn we sinds maart wel mee begonnen. Het ministerie is met zijn AMvB verder dan wij, wij gaan ook te rade bij de gerechten. En we houden ook contact met de andere initiatieven die gaande zijn, want het is niet uitgesloten dat er straks één landelijk register voor alle gerechtelijke deskundigen komt. Het zal nog wel tijd nemen om samen met de deskundigen en de advocatuur tot een goed kwaliteitsregister te komen. Ik ben erg voorstander van cursussen, maar die zijn niet per se voor iedere deskundige noodzakelijk. Er zijn verschillen tussen deskundigen en in welke rol de deskundige binnen de diverse sectoren heeft. Sommige gerechtelijke beslissingen steunen sterk op de inbreng van de deskundige. Daarom is het van belang dat dit de juiste deskundige is, er criteria voor zijn kwaliteit zijn en dat het uitgebrachte deskundigenrapport deugdelijk is. Als de beslissing van de rechter is gebaseerd op een gekwalificeerde deskundige, verhoogt dat ook de mate van acceptatie van het vonnis. 69