Taalniveaus op het mbo

Transcriptie

1 ] De Annemarie Groot, Willem Houtkoop, Paul Steehouder en Marieke Buisman Taalniveaus op het mbo leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief

2 Colofon Titel Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Auteurs Annemarie Groot, Willem Houtkoop, Paul Steehouder en Marieke Buisman Datum December 2015 Ontwerp Design Crew ISBN/EAN Bestellen Via o.v.v. bestelnummer A00768 / ecbo Annemarie Groot (annemarie.groot@ecbo.nl) is onderzoeker bij ecbo; Willem Houtkoop (willem.houtkoop@ecbo.nl) is als senior onderzoeker verbonden aan ecbo en was National Project Manager van PIAAC; Paul Steehouder (psteehouder@cinop.nl) is als senior consultant werkzaam bij CINOP Advies; Marieke Buisman(mbuisman@kohnstamm.uva.nl) is onderzoeker bij het Kohnstamm Instituut. Expertisecentrum Beroepsonderwijs T Postbus 1585 info@ecbo.nl 5200 BP s-hertogenbosch ecbo 2015 Overname van teksten, ideeën en resultaten uit deze publicatie is vrij toegestaan, mits met bronvermelding.

3 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Inhoudsopgave Woord vooraf 5 1 Inleiding Hernieuwde aandacht voor Nederlands in het mbo Actuele stand van zaken Onderzoeksvragen 11 2 Meten van taalvaardigheid in PIAAC Inleiding PIAAC Taalvaardigheid in PIAAC Beheersingsniveaus taalvaardigheid in PIAAC Vergelijking PIAAC-niveaus en referentieniveaus Vergelijking PIAAC met andere onderzoeken Mogelijkheden en beperkingen PIAAC 21 3 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Nederland internationaal vergeleken Ontwikkeling van taalvaardigheden van jongeren Verschillen in taalvaardigheid per opleidingsniveau Taalniveau van jongeren in de beroepskolom Nadere analyses taalvaardigheid Taalgebruik op het werk en in het dagelijks leven 45 4 Samenvatting, conclusies en discussie 49 Geraadpleegde literatuur 55 Bijlage 1 Vaardigheden en vaardigheidsniveaus 59 Bijlage 2 Beschrijving referentieniveaus 65 Bijlage 3 Voorbeeldopgave leesvaardigheid in PIAAC 69 Gebruikte afkortingen 73 ecbo 3

4

5 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Woord vooraf Het Expertisecentrum Beroepsonderwijs (ecbo) werkt aan een project om het niveau van kernvaardigheden in het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) in kaart te brengen. Het gaat daarbij om rekenvaardigheid, taalvaardigheid en digitaal problemen oplossen. Een actueel onderwerp in het licht van de invoering van de referentieniveaus en de centrale examinering van taal en rekenen in het mbo. Reden voor de invoering van taal en rekenen is het veronderstelde te lage niveau van mbo ers op deze vaardigheidsgebieden. Objectieve gegevens over de volle breedte van het beroepsonderwijs zijn echter beperkt. Toch heeft de invoering geleid tot vragen en discussie: de eisen zouden voor sommige groepen te hoog zijn, niet altijd even relevant voor de beroepspraktijk en het zou kunnen leiden tot toename van het aantal ongediplomeerde schoolverlaters. Inmiddels tellen de resultaten van het examen Nederlands voor een deel van de mbo-studenten al mee. Het is nog onduidelijk hoe die examinering voor de lagere mbo-niveaus zal uitpakken in de komende jaren. Maar ook het onderwijs zelf is nog punt van discussie: instellingen zijn zoekende hoe ze hun onderwijs het beste vorm kunnen geven. Kiezen ze bijvoorbeeld voor een centrale aanpak of wordt toch gekozen voor een aanpak die is toegespitst op de verschillende sectoren? Wordt er voldoende rekening gehouden met de heterogeniteit van studenten, zodat zowel voortijdig schoolverlaten als gevolg van lage kernvaardigheden wordt teruggedrongen als excellentie wordt benut? Het meten van kernvaardigheden (ook wel aangeduid als basisvaardigheden) is een belangrijke onderzoekstraditie binnen ecbo. In 2013 werd PIAAC afgerond: Programme for the International Assessment of Adult Competencies. Eerder werkte ecbo mee aan IALS (International Adult Literacy Survey) en ALL (Adult Literacy and Life Skills Survey). Kern van deze onderzoeken is na te gaan hoe het staat met het niveau van taalvaardigheid, rekenvaardigheid en probleemoplossend vermogen van volwassenen. Deze vaardigheden zijn belangrijke voorwaarden voor deelname aan de arbeidsmarkt en volwaardige maatschappelijke participatie. De resultaten zijn onder meer gerapporteerd in de ecbo-publicatie PIAAC: Kernvaardigheden voor werk en leven (Buisman, Allen, Fouarge, Houtkoop & Van der Velden, 2013). ecbo 5

6 Woord vooraf Binnen het ecbo-project Kernvaardigheden in het mbo verschenen eerder de publicaties Rekenniveaus op het mbo (Buisman, 2014) en Digitaal problemen oplossen in de 21ste eeuw (Christoffels & Steehouder, 2015). In de publicatie Taalniveaus op het mbo concentreren we ons op taalvaardigheid. In PIAAC gaat het bij taalvaardigheid om het lezen en gebruiken van geschreven informatie om te functioneren in de maatschappij, eigen doelen te kunnen verwezenlijken en eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. Het gaat dus om functionele geletterdheid of leesvaardigheid (kortweg leesvaardigheid): niet alleen het lezen en begrijpen van teksten, maar ook iets met die informatie kunnen doen. Dat handelen is essentieel: informatie wordt zelden gezocht voor de kennis op zich. Het doel is meestal om er iets mee te doen, bijvoorbeeld een formulier invullen, digitale betalingen verrichten of navigatie instellen. Andere taalvaardigheden dan lezen, zoals schrijfvaardigheid en mondelinge vaardigheden, worden niet gemeten in PIAAC. In deze publicatie wordt de taalvaardigheid voor het mbo ten opzichte van andere landen geanalyseerd. Ook wordt gekeken naar verschillen tussen het algemeen vormend onderwijs en beroepsonderwijs en worden resultaten gesplitst naar niveau en sector. Zo wordt een zo compleet mogelijk beeld geschetst hoe het er met de taalvaardigheid van de Nederlandse mbo ers voor staat. Daarmee hopen we een bijdrage te leveren aan de nationale discussie. Prof. dr. Rob Martens Wetenschappelijk directeur Expertisecentrum Beroepsonderwijs 6 ecbo

7

8 HOOFDSTUK 01

9 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Inleiding In dit hoofdstuk staan we stil bij de ontwikkelingen van het vak Nederlands in het middelbaar beroepsonderwijs (mbo). Door zorgen over het taalniveau van Nederlandse jongeren was er hernieuwde aandacht voor de Nederlandse taal als onderdeel van het curriculum in het mbo. Wat is er veranderd de afgelopen jaren en welke maatregelen zijn er genomen? We schetsen een kort beeld. 1.1 Hernieuwde aandacht voor Nederlands in het mbo Sinds 2010 is het vak Nederlands onderdeel van de curricula van het middelbaar beroepsonderwijs en tellen de resultaten voor Nederlands mee bij het afronden van een mbo-opleiding. Er waren zorgen over de daling van de prestaties op het gebied van taalvaardigheid. Uit internationale vergelijkingen als PISA (Programme for International Student Assessment) bleek dat Nederlandse leerlingen op het voortgezet onderwijs minder goed op taal en rekenen presteerden dan voorheen (Cito, 2008). Over de taalniveaus van mbo-studenten waren weinig empirische gegevens beschikbaar, maar uit onderzoek van Neuvel, Bersée, Den Exter en Tijssen (2004) bleek wel dat er aanwijzingen waren dat het taalniveau onvoldoende zou zijn. Zo was 60 tot 70% van de docenten op het mbo van mening dat het taalniveau van studenten tekortschoot om de opleiding met succes te voltooien. Verder bleek dat, volgens het oordeel van de docenten, ruim de helft van de studenten in het mbo onvoldoende taalvaardig was in het Nederlands om op school en in de beroepspraktijk adequaat mee te kunnen komen. Samen met de wens om doorlopende leerlijnen te realiseren was dit voor het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) aanleiding om in 2007 de Expertgroep Doorlopende leerlijnen te installeren. Die expertgroep ontwikkelde het Referentiekader taal en rekenen (Expertgroep Doorlopende leerlijnen Taal en Rekenen, 2009), waarin beschreven staat wat studenten moeten kennen en kunnen vanaf het basisonderwijs tot en met het hoger onderwijs. Toen deze niveaus in 2010 werden vastgelegd in de wet Referentieniveaus Nederlandse taal en rekenen had dat in het bijzonder impact op het mbo. Voortaan waren er naast de beroepsgerichte taaleisen, die vastgelegd zijn in de kwalificatiedossiers, ook generieke taaleisen zoals beschreven in het referentiekader. Bovendien werden in het mbo centrale examens voor luister- ecbo 9

10 Hoofdstuk 01 Inleiding en leesvaardigheid geïntroduceerd. Dit was volgens de minister de enige manier om de kwaliteit van de examinering te borgen en prestaties van studenten beter te kunnen vergelijken. De vaardigheden spreken, gesprekken voeren en schrijven zullen wel door middel van instellingsexamens worden afgenomen. Sinds het schooljaar zijn ze onderdeel van het Examenbesluit WEB en gaan de resultaten meewegen in de slaag-/zakregeling, als eerste voor mbo 4, daarna voor mbo 2 en 3 en als laatste ook voor entree Actuele stand van zaken De afgelopen jaren zijn de examens taal en rekenen in pilotvorm afgenomen. De voortgang wordt gemonitord. Hieruit blijkt dat in de slagingspercentages (dat wil zeggen studenten met een 6 of hoger) voor de centrale examens Nederlands het hoogst zijn op mbo 3 (ongeveer 85%). Voor mbo 2 en mbo 4 liggen de percentages lager: respectievelijk ongeveer 64% en 72% (CvTE, 2015). Op basis van een vergelijking van de resultaten van de pilotexamens over een aantal jaren lijkt het erop dat de niveauverbetering voor taalvaardigheid gemiddeld genomen stagneert, met uitzondering voor mbo-niveau 4 waarvoor een stijging in het slagingspercentage kan worden waargenomen. Alhoewel deze vergelijking niet helemaal betrouwbaar is, vanwege verschillende cesuren, verschillende deelnameaantallen en een grote heterogeniteit van de populatie, roept dit beeld wel de vraag op hoe het komt dat de inspanningen van de instellingen (nog) niet terug te zien zijn in de resultaten. Zou dit pas zichtbaar worden wanneer de examens op alle mbo-niveaus meetellen in de slaag-/zakbeslissing? In de kamerbrief bij de voortgangsrapportage invoering referentieniveaus 2014 stelt de minister vast dat de meeste mbo-instellingen serieus werk maken van de intensivering en de verbetering van het taalonderwijs, maar dat er tegelijkertijd nog veel inspanningen nodig zijn om de gewenste taalniveaus te bereiken (Min. OCW, 2014a). In december 2014 gaat de minister verder in op de taal- en rekeneisen voor mbo 2- en entreeopleidingen (Min. OCW, 2014c; Min. OCW, 2014d). In deze brieven wordt gesteld dat het goed zou zijn om flexibeler om te gaan met eisen voor taal en rekenen. Het moet mogelijk worden om naast een diploma dat recht geeft op doorstroom naar een hoger niveau, waarvoor voldaan moet worden aan de gestelde taal- en rekeneisen, ook een diploma te halen dat gericht is op uitstroom naar de arbeidsmarkt. Hiervoor geldt dat studenten van een entreeopleiding niet hoeven te voldoen aan de taal- en rekeneisen en dat studenten aan een mbo 2-opleiding de mogelijkheid krijgen om een eenvoudiger examen rekenvaardigheid te maken (het 2A-examen). Ook in de brief van oktober 2014 over een leven lang leren wordt genoemd dat een flexibeler mbo meer mogelijkheden heeft om onderwijs af te stemmen op de doelgroep volwassenen (Min. OCW, 2014b). Strikt vasthouden aan taal- (en reken-)eisen zou minder goed aansluiten op de feitelijke vragen, mogelijkheden en niveaus van taalvaardigheid van groepen volwassenen. De minister zal hier in het najaar van 2015 op terugkomen. 1 Voor studenten op de entreeopleiding is er de mogelijkheid om, in het geval niet voldaan wordt aan het vereiste taalniveau (2F), een entreebasisdiploma te halen. Dit diploma geeft echter geen recht op doorstroom naar mbo 2 (Min. OCW, 2014c). 10 ecbo

11 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Naast de implementatie van de referentieniveaus en bijbehorende maatregelen in het kader van flexibilisering spelen er nog meer actuele maatregelen die effect hebben op het vak Nederlands in het mbo. Zo zijn er in het kader van het Actieplan mbo Focus op vakmanschap (Min. OCW, 2011) maatregelen aangekondigd ten behoeve van intensivering en verkorting van opleidingen en wordt de kwalificatiestructuur herzien. Generieke onderdelen, waaronder Nederlandse taal, zijn onlosmakelijk verbonden met deze herziening. Instellingen zoeken bijvoorbeeld mogelijkheden om de generieke eisen voor taal en rekenen meer te verbinden met beroepsgerichte vakken bij het herontwerpen van curricula. 2 Ook worden er met de invoering van keuzedelen, mogelijkheden geboden om taal en/of rekenen op een hoger referentieniveau af te sluiten dan vereist wordt Onderzoeksvragen Omdat de internationale vergelijking tussen landen voor taal- en rekenvaardigheden al in eerdere rapportages aan bod zijn gekomen (Buisman, Allen, Fouarge, Houtkoop & Van der Velden, 2013; Buisman, 2014), leggen we de focus in deze publicatie op nadere analyses rond taalvaardigheid in het mbo. We plaatsen de prestaties van Nederlandse mbo ers in internationaal perspectief. Er wordt daarvoor gebruikgemaakt van meerdere internationaal vergelijkende onderzoeken, namelijk: IALS (International Adult Literacy Survey) uit 1994; ALL (Literacy and Life skills Survey) uit 2007; PISA (Programme for International Student Assesment) uit 2012; PIAAC (Programme for the International Assessment of Adult Competencies) uit De belangrijkste vraag die we proberen te beantwoorden is: Hoe presteren Nederlandse mbo ers op het terrein van taalvaardigheid vanuit nationaal en internationaal perspectief? Vragen die daarnaast aan bod komen, zijn: Hoeveel mbo ers presteren op de laagste en hoogste niveaus van taalvaardigheid? Hoe is de taalvaardigheid van jongeren ontwikkeld door de tijd? Hoe verhoudt het taalniveau van mbo ers zich tot het taalniveau van jongeren op andere opleidingsniveaus? Wat weten we over de relatie tussen het taalniveau van mbo ers en hun achtergrondkenmerken? Hoe gebruiken mbo ers lees- en schrijftaken op het werk en in het dagelijks leven? 2 MBO Raad: 3 Herziening MBO: ecbo 11

12 Hoofdstuk 01 Inleiding Om een antwoord te krijgen op deze vragen richten we ons op de groep die recent een (v)mbo-opleiding heeft afgerond en beperken we ons tot de jongste leeftijdscohorten (16- tot en met 34-jarigen). Bijna de helft van de respondenten volgt ten tijde van het onderzoek nog onderwijs, zoals blijkt uit tabel 1.1. In de meeste gevallen gaat het om een vervolgopleiding in het mbo (n=216) of hbo (hoger beroepsonderwijs) (n=75). Tabel 1.1 Samenstelling van de respondentengroep Aantal respondenten in de leeftijd jaar Waarvan ten tijde van het onderzoek onderwijs volgend Vmbo en mbo Mbo 2, 3 en Totaal Voordat we ingaan op de resultaten (hoofdstuk 3) beschrijven we eerst hoe taalvaardigheid in PIAAC gemeten is (hoofdstuk 2). 12 ecbo

13

14 HOOFDSTUK 02

15 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Meten van taalvaardigheid in PIAAC In hoofdstuk 1 beschreven we recente ontwikkelingen rondom het vak Nederlands in het mbo. Om de prestaties van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief te kunnen plaatsen, maken we in deze publicatie gebruik van meerdere internationaal vergelijkende onderzoeken. Het recentste onderzoek dat wij hiervoor gebruikten, is PIAAC (Programme for the International Assessment of Adult Competencies). In dit hoofdstuk gaan we dieper in op wat PIAAC is en hoe taalvaardigheid in PIAAC gemeten is. 2.1 Inleiding PIAAC PIAAC is een grootschalig internationaal onderzoek onder 16- tot en met 65-jarigen naar het niveau en het gebruik van kernvaardigheden, te weten taalvaardigheid, rekenvaardigheid en probleemoplossend vermogen in digitale omgevingen. Het gaat daarbij om functionele vaardigheden: het kunnen begrijpen en gebruiken van informatie in het dagelijks leven en op het werk, om je doelen te bereiken. Het onderzoek is in 2012 onder leiding van de OECD (Organisation for Economic Co-operation and Development) in 24 landen uitgevoerd. In Nederland namen ruim mensen aan het onderzoek deel. Het responspercentage bedroeg 51%. De gegevens zijn gewogen en vormen een representatief beeld van de Nederlandse beroepsbevolking. PIAAC meet door middel van cognitieve tests de mate waarin deze kernvaardigheden worden beheerst. Respondenten werden thuis opgezocht voor de afname van de testinstrumenten. De tests werden op een laptop afgenomen en in het geval een respondent dat niet kon of wilde, was er de mogelijkheid om een papieren versie in te vullen (in Nederland was dat 10% van het totaal aantal respondenten). Naast de testinstrumenten is een uitgebreide achtergrondvragenlijst afgenomen, die informatie verschaft over het opleidingsniveau, deelname aan leven lang leren, de positie op de arbeidsmarkt en maatschappelijke participatie. 2.2 Taalvaardigheid in PIAAC In PIAAC gaat het bij taalvaardigheid om het lezen en gebruiken van geschreven informatie ecbo 15

16 Hoofdstuk 02 Meten van taalvaardigheid in PIAAC om te kunnen functioneren in de maatschappij, eigen doelen te kunnen verwezenlijken en eigen kennis en mogelijkheden te ontwikkelen. Het gaat dus om functionele geletterdheid of leesvaardigheid (kortweg leesvaardigheid): niet alleen het lezen en begrijpen van teksten, maar ook iets met die informatie kunnen doen. Dat handelen is essentieel: informatie wordt zelden gezocht voor de kennis op zich. Het doel is meestal om er iets mee te doen, bijvoorbeeld een formulier invullen, digitale betalingen verrichten of de navigatie instellen. Andere taalvaardigheden dan lezen, zoals schrijfvaardigheid en mondelinge vaardigheden, worden niet gemeten in PIAAC. In de test worden meerdere soorten teksten gebruikt, die gekenmerkt worden door het medium (gedrukt of digitaal) en het format: continue of prozateksten, zoals verhalen en krantenartikelen; discontinue of geconcentreerde teksten, zoals advertenties en tabellen; gemengde teksten; meerdere teksten. De context bestaat uit verschillende situaties, waarbinnen de taaltaken worden uitgevoerd: werk, persoonlijke leefwereld, de maatschappij en gemeenschap en onderwijs en scholing. De opgaven zijn ingebed in levensechte situaties: respondenten kregen bijvoorbeeld de vraag een boek op te zoeken op de website van een bibliotheek of vragen te beantwoorden over een artikel over medicijnen. De cognitieve strategieën waarmee de taken kunnen worden uitgevoerd en die in PIAAC worden onderscheiden, zijn: toegankelijk maken en identificeren; integreren en interpreteren door tekstdelen met elkaar te verbinden; evalueren en reflecteren. 16 ecbo

17 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief 2.3 Beheersingsniveaus taalvaardigheid in PIAAC Respondenten kunnen op de taaltest tussen de 0 en 500 punten scoren. Aan de hand van die scores worden zij ingedeeld in vijf niveaus 4 in oplopende mate van moeilijkheid: Tabel 2.1 Vijf moeilijkheidsniveaus van taalvaardigheden Niveau 1 Score <226 Niveau 2 Score Niveau 3 Score Niveau 4 en 5 Score >326 Respondenten op dit niveau beschikken over zwakke taalvaardigheden en zijn laaggeletterd. Ze kunnen relatief korte teksten lezen en daarbinnen één stukje informatie lokaliseren. Respondenten op niveau 2 kunnen omgaan met verschillende tekstsoorten. Zij kunnen verschillende teksten vergelijken en omgaan met enige afleidende informatie. Op niveau 3 zijn de teksten langer en compacter. Respondenten die over dit niveau van taalvaardigheid beschikken, kunnen navigeren door digitale teksten. Het uitvoeren van taken vraagt om meerdere stappen. Respondenten kunnen omgaan met afleidende informatie. Respondenten op de hoogste niveaus beschikken over zeer hoge excellente vaardigheden. Essentieel is dat respondenten hier veel meer zelf gevolgtrekkingen moeten maken op basis van complexe teksten en afwegingen moeten maken over de waarde van informatiebronnen. In bijlage 1 staan de uitgebreide beschrijvingen van de verschillende taalniveaus en de bijbehorende scores. Om het verschil in scorepunten beter te kunnen interpreteren, wordt de volgende vuistregel gebruikt: per opleidingsjaar neemt de gemiddelde score toe met 7,6 punten voor taalvaardigheid (Buisman e.a., 2013). De OECD definieerde in het PIAAC-onderzoek geen benchmarkniveau: het niveau dat mensen in staat stelt om volwaardig op het werk en in de maatschappij te kunnen functioneren. In de eerder uitgevoerde internationaal vergelijkende onderzoeken IALS en ALL wordt niveau 3 beschouwd als het niveau dat nodig is om in de kenniseconomie en de moderne samenleving volwaardig te kunnen participeren (Statistics Canada, 2011). 2.4 Vergelijking PIAAC-niveaus en referentieniveaus Hoewel de achtergrond van de referentieniveaus veel verschilt van die van de PIAAC-niveaus is het interessant om na te gaan hoe de niveaus zich tot elkaar verhouden. De referentieniveaus zoals geformuleerd in het Referentiekader taal en rekenen (Expertgroep 4 De OECD hanteert officieel zes niveaus: lager dan niveau 1, niveau 1, niveau 2, niveau 3, niveau 4 en niveau 5. Echter, omdat relatief weinig mensen op het allerlaagste niveau (onder niveau 1) en het hoogste niveau (niveau 5) presteren, wordt dat onderscheid hier niet gemaakt. Wij hanteren om die reden één integraal niveau 1 en niveau 4 en 5 zijn samengevoegd. ecbo 17

18 Hoofdstuk 02 Meten van taalvaardigheid in PIAAC Doorlopende leerlijnen, 2009) geven een beschrijving van taal- en rekenniveaus. Voor taal wordt daarbij onderscheid gemaakt in mondelinge vaardigheden (gesprekken voeren, luisteren en spreken), lezen, schrijven en begrippenlijst en taalverzorging. PIAAC meet probleemoplossend vermogen in een digitale omgeving, rekenvaardigheid en taalvaardigheid, waarbij voor taal alleen gekeken is naar leesvaardigheid. De taalniveaus uit PIAAC gaan om die reden alleen in op leesvaardigheid. De referentieniveaus beschrijven welk niveau studenten nodig hebben om goed voorbereid te zijn op de volgende fase in hun schoolloopbaan, beginnend bij het primair onderwijs tot en met het hoger onderwijs. Ze gaan uit van de Nederlandse onderwijskolom en bijbehorende leeftijden die leerlingen bij uitstroom op een bepaald opleidingsniveau hebben. Wat moet iemand kennen en kunnen aan het einde van de basisschool, van het voortgezet onderwijs en van het vervolgonderwijs? De PIAAC-niveaus doen, anders dan de referentieniveaus, geen uitspraak over welk niveau wanneer beheerst zou moeten worden: ze zijn niet gekoppeld aan opleidingsniveaus of leeftijden. De PIAAC-niveaus zijn geschikt en bedoeld om een uitspraak te doen over het feitelijk vastgestelde niveau van groepen respondenten die deelnamen aan het onderzoek, bijvoorbeeld mbo-afgestudeerden. PIAAC meet welk niveau leesvaardigheid personen met een afgeronde (v)mbo-opleiding beheersen. Er worden in het referentiekader vier taalniveaus onderscheiden, die elk zijn onder te verdelen in een fundamenteel niveau (F-niveaus) en een streefniveau (S-niveaus) (zie figuur 2.1). Het niveau 2F heeft iedereen nodig om te kunnen participeren in de maatschappij. Figuur 2.1 Referentieniveaus taal en rekenen 1F 1S 2F 2S 3F Toewijzing aan sectoren: Taal 1F en 1S: primair en speciaal onderwijs 1F: praktijkonderwijs 2F: mbo 1, 2, 3 en vmbo 3F: mbo 4 en havo 4F: vwo 3S 4F 4S Rekenen 1F en 1S: primair en speciaal onderwijs 2F: mbo 1, 2, 3 en vmbo 3F: mbo 4 en havo Algemeen maatschappelijk niveau Drempels Bron: Referentiekader taal en rekenen (Expertgroep Doorlopende leerlijnen, 2009). De vijf PIAAC-niveaus zijn niet een-op-een te vertalen naar deze vier referentieniveaus. Tabel 2.2 maakt inzichtelijk hoe de niveaus zich globaal tot elkaar verhouden. Per onderwijssoort en 18 ecbo

19 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief opleidingsniveau wordt weergegeven welk referentieniveau verwacht wordt van een leerling aan het einde van die opleiding en daarnaast wordt weergegeven op welk PIAAC-niveau de gemiddelde leerling scoort. 5 Tabel 2.2 Globale vergelijking referentieniveaus Nederlands, PIAAC- en PISA-niveaus taalvaardigheid Opleidingsniveaus Referentieniveaus leesvaardigheid PIAAC-niveaus taalvaardigheid PISA-niveaus taalvaardigheid Beroepsonderwijs Voortgezet onderwijs 4/5 6 Associate degree (AD) Vwo 4F 3/4 4/5 Mbo 4 Havo 3F 3 3/4 Mbo 3 2F 2/3 3 Mbo 2 Vmbo-kb, -gl, -tl 2F 2/3 2/3 Entreeonderwijs Vmbo-bb 2F 2 2 Praktijkonderwijs 1F 1 1a en 1b De manier waarop de referentieniveaus en de PIAAC-niveaus beschreven zijn, is vergelijkbaar: beide hanteren een actiegeoriënteerde of functionele opvatting over vaardigheden en richten zich op het gebruik van kennis en vaardigheden (zie voor de beschrijving van de referentieniveaus leesvaardigheid bijlage 2). De opbouw van de niveaus is echter verschillend. De referentieniveaus zijn opgebouwd volgens het vaste stramien waarbij eerst een beschrijving wordt gegeven van de soort teksten (zakelijk of fictie), vervolgens van de soort taken die uitgevoerd kunnen worden (lezen van informatieve teksten, instructies of betogende teksten) en tot slot de kenmerken van de taakuitvoering (woordenschat, begrijpen, interpreteren, evalueren, samenvatten en opzoeken). De PIAACniveaus gaan daarentegen uit van drie andere dimensies, die deels overlappen en deels van een andere orde zijn: de inhoud (wat voor soort teksten), de cognitieve strategieën die gebruikt moeten worden om de informatie op adequate wijze uit de tekst te halen en de context (in welke situaties moeten de taken worden uitgevoerd). In tabel 2.3 wordt dit schematisch weergegeven. 5 NB Deze indeling is een grove indicatie. Nader onderzoek is nodig om preciezer weer te kunnen geven hoe de niveaus zich tot elkaar verhouden. ecbo 19

20 Hoofdstuk 02 Meten van taalvaardigheid in PIAAC Tabel 2.3 Overeenkomsten en verschillen in opbouw van referentieniveaus en PIAAC-niveaus Opleidingsniveaus Teksten Zakelijke teksten Fictionele, narratieve en literaire teksten Taken Lezen van: Informatieve teksten Instructieve teksten Betogende teksten Fictionele, narratieve en literaire teksten Kenmerken van de taakuitvoering Woordenschat* Begrijpen Interpreteren, Evalueren Samenvatten* Opzoeken* Beschrijving ontbreekt PIAAC Inhoud Continue of prozateksten, zoals verhalen en krantenartikelen; Discontinue of geconcentreerde teksten, zoals advertenties en tabellen; Gemengde teksten; Meerdere teksten. Beschrijving ontbreekt Cognitieve strategieën Toegankelijk maken en identificeren Integreren en interpreteren door tekstdelen met elkaar te verbinden Evalueren en reflecteren Contexten Werk Persoonlijk Maatschappij en gemeenschap Onderwijs en scholing * Deze kenmerken van de taakuitvoering zijn alleen van toepassing op het lezen van zakelijke teksten. 2.5 Vergelijking PIAAC met andere onderzoeken PIAAC is het derde internationaal vergelijkende onderzoek naar de vaardigheden van volwassenen. Eerder werden IALS (International Adult Literacy Survey, 1994) en ALL (Adult Literacy and Life skills Survey, 2007) afgenomen. Taal- en rekenvaardigheden worden in deze onderzoeken in kaart gebracht aan de hand van cognitieve taal- en rekentesten. Net als PIAAC meten de eerdere onderzoeken functionele vaardigheden: het kunnen begrijpen en gebruiken van informatie in het dagelijks leven en op het werk, om doelen te bereiken. In alle drie de onderzoeken is een uitgebreide achtergrondvragenlijst afgenomen die informatie verschaft over opleidingsniveau en deelname aan leven lang leren, de positie op de arbeidsmarkt en maatschappelijke participatie. Er zijn 18 landen die zowel aan PIAAC als aan IALS of ALL meededen; hiervan deden 6 landen aan alle drie de onderzoeken mee. Daarvan is Nederland er een, waardoor het mogelijk is om trends over een langere periode te beschrijven (een periode van ongeveer 17 jaar). De onderzoeken meten niet exact hetzelfde. In IALS en ALL wordt onderscheid gemaakt tussen prozageletterdheid en documentgeletterdheid. In PIAAC wordt dat onderscheid niet gemaakt en wordt in bredere zin gesproken over taalvaardigheid. 20 ecbo

21 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Toch is een vergelijking tussen de drie onderzoeken mogelijk, omdat er items zijn die in alle drie de onderzoeken opgenomen zijn. Naast deze onderzoeken onder volwassenen, kijken we in deze publicatie ook naar de PISAresultaten. PISA meet elke drie jaar leesvaardigheid (en vaardigheden in wiskunde en natuurwetenschappen) onder 15-jarigen in het voortgezet onderwijs. PISA geeft daarmee inzicht in het instroomniveau op het mbo: de prestaties van 15-jarige vmbo ers. De laatste PISA-meting dateert uit Niet alleen de doelgroepen van PIAAC en PISA zijn verschillend, ook de niveaus en schalen zijn niet hetzelfde: PISA gaat namelijk uit van zeven niveaus, waar PIAAC slechts vijf niveaus kent. De laagste niveaus (1a en 1b) worden aangeduid als laaggeletterd, het hoogste niveau 6 als excellent (zie tabel 2.2). Inhoudelijk zijn PIAAC en PISA wel vergelijkbaar. Zo zijn de onderliggende concepten en vaardigheden vergelijkbaar (met de nadruk op functionele vaardigheden) en zijn de domeinen (inhoud, cognitieve processen en inhoud) op vergelijkbare wijze gedefinieerd (zie Evans, Close & Maguire (2009) voor een uitgebreide beschrijving). In PIAAC wordt geen benchmarkniveau gehanteerd. Dat wordt in de andere onderzoeken wel gedaan: in IALS en ALL werd niveau 3 als minimum gesteld en in PISA wordt niveau 4 aangeduid als ondergrens voor volwaardige participatie in de maatschappij. 2.6 Mogelijkheden en beperkingen PIAAC Aan de hand van PIAAC-gegevens is het mogelijk om een beeld van taalniveaus van mboafgestudeerden in Nederland te schetsen en kunnen we de niveaus van mbo ers vergelijken met de landen om ons heen. Omdat Nederland ook heeft meegedaan aan eerdere internationaal vergelijkende onderzoeken naar de vaardigheden van volwassenen is het mogelijk om inzicht te geven in ontwikkelingen in de tijd. Er zijn echter ook beperkingen te noemen. Het PIAAC-onderzoek is vooral bedoeld om een vergelijking tussen landen mogelijk te maken en de vaardigheden van groepen mensen binnen landen met elkaar te vergelijken. Een probleem bij de interpretatie van de resultaten is dat de scores relatief zijn. Nederland scoort goed ten opzichte van andere landen, maar de groep deelnemende landen is zeer divers qua omvang en ontwikkeling. PIAAC is daarnaast niet geschikt voor evaluaties of effectmetingen van specifieke beleidsinterventies en geeft geen inzicht in de effecten van onderwijsleerprocessen. Dit omdat dit type onderzoek niet in staat is om oorzaak-gevolgrelaties tussen specifieke beleidsinterventies en veranderingen in vaardighedenniveaus te identificeren. Met andere woorden: verschillen tussen landen of tussen groepen binnen landen kunnen wel beschreven, maar niet verklaard worden. Daarvoor is longitudinaal onderzoek nodig. ecbo 21

22 Hoofdstuk 02 Meten van taalvaardigheid in PIAAC Daarnaast is de niveau-indeling in het PIAAC-onderzoek, zoals we in paragraaf 2.4 hebben laten zien, niet een-op-een vergelijkbaar met de niveaus in het referentiekader Nederlands. Hierdoor is niet na te gaan of de feitelijk vastgestelde niveaus in PIAAC overeenkomen met de niveaus die volgens het referentiekader op een bepaald opleidingsniveau beheerst zouden moeten worden. Een dergelijke vergelijking zou gemaakt kunnen worden met het instrument Education and Skills Online, dat de OECD op basis van PIAAC ontwikkeld heeft. Een Nederlandse vertaling van dit instrument is echter niet beschikbaar. Tot slot: in PIAAC wordt onder taalvaardigheid leesvaardigheid verstaan. Leesvaardigheid is echter slechts een van de taalvaardigheden; andere vaardigheden (luisteren, schrijven, spreken en gesprekken voeren) worden in PIAAC niet getoetst. 22 ecbo

23

24 HOOFDSTUK 03

25 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers In dit hoofdstuk beschrijven we de resultaten van Nederlandse jongeren op de taaltest in PIAAC. Daarbij worden de prestaties van Nederlandse mbo ers uitgelicht. Hoe presteren zij in internationaal perspectief (paragraaf 3.1) en hoe heeft hun taalniveau zich door de tijd ontwikkeld (paragraaf 3.2)? We vergelijken vervolgens het taalniveau van jongeren op verschillende opleidingsniveaus (paragraaf 3.3) waarbij we in het bijzonder inzoomen op de vergelijking tussen het taalniveau van jongeren in de beroepsonderwijskolom (paragraaf 3.4). Tot slot gaan we in op de relatie tussen achtergrondkenmerken van mbo ers en hun taalniveau (paragraaf 3.5) en hun taalgebruik op het werk en in het dagelijks leven (paragraaf 3.6). 3.1 Nederland internationaal vergeleken Als we de prestaties op het gebied van taalvaardigheid van Nederlandse jongeren vergelijken met die van (jong)volwassenen in andere deelnemende landen uit het PIAAC-onderzoek 6, dan zien we dat de Nederlanders zeer hoog scoren. Figuur 3.1 geeft de gemiddelde scores van taalvaardigheid voor jongeren van 16 tot en met 34 jaar weer. Hieruit blijkt dat Nederland een derde plek inneemt na Japan en Finland. 6 Bij de internationale vergelijking gaat het niet altijd om dezelfde landen. Dit komt doordat sommige landen hun data later opleverden. ecbo 25

26 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Figuur 3.1 Vergelijking tussen landen van gemiddelde niveau van taalvaardigheid, jarigen Japan Finland Nederland Zuid-Korea Vlaanderen Estland Zweden Australië Tsjechië OECDgemiddelde Noorwegen Canada Duitsland Denemarken Polen Oostenrijk Slowakije Frankrijk Verenigde Staten Ierland Verenigd Koninkrijk Rusland Spanje Italië Scoort significant hoger dan Nederland Scoort significant lager dan Nederland Naast deze hoge gemiddelde score zijn er in Nederland veel jongeren die beschikken over de hoogste niveaus (4 en 5) van taalvaardigheid, namelijk 24,8%. Dat is een percentage dat ruim boven het OECD-gemiddelde ligt (15,5%). Landen die weinig (jong)volwassenen 26 ecbo

27 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief hebben die beschikken over een hoog taalniveau zijn Italië (5,2%) en Spanje (6,0%), zie figuur 3.2. Figuur 3.2 Percentage jarigen met niveau 4 en 5 taalvaardigheid Finland Japan Nederland Zweden Australië Vlaanderen Estland Canada Noorwegen OECDgemiddelde Duitsland Zuid-Korea Denemarken Polen Verenigd Koninkrijk Tsjechië Verenigde Staten Oostenrijk Frankrijk Rusland Ierland Slowakije Spanje Italië Geen significante verschillen Scoort significant hoger dan Nederland Scoort significant lager dan Nederland ecbo 27

28 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Naast dit hoge percentage (jong)volwassenen met een zeer hoge score, zijn er in Nederland weinig jongeren die beschikken over een laag taalniveau of laaggeletterd zijn (6,6%). Vergelijken we dat percentage met de percentages van andere landen uit het PIAAC-onderzoek, dan zien we dat Nederland hoog scoort ten opzichte van het OECD-gemiddelde en zich kan meten met de hoogst presterende landen uit het onderzoek. In sommige landen vinden we in tegenstelling tot Nederland zeer hoge percentages laaggeletterde (jong)volwassenen: Italië (21,1%), Spanje (18,7%), Verenigd Koninkrijk (16,4%) en de Verenigde Staten (15,4%), zie figuur ecbo

29 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Figuur 3.3 Percentage jarigen met niveau 1 taalvaardigheid Japan Zuid-Korea Finland Nederland Tsjechië Estland Vlaanderen Zweden Australië Slowakije OECDgemiddelde Oostenrijk Denemarken Polen Noorwegen Canada Ierland Frankrijk Duitsland Rusland Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Spanje Italië Geen significante verschillen Scoort significant hoger dan Nederland Scoort significant lager dan Nederland In figuur 3.4 zijn de percentielscores van de vijf hoogst presterende landen weergegeven. Wanneer we kijken naar de scores van de 1% en 5% laagst presterende en die van de 1% en 5% hoogst presterende Nederlandse (jong)volwassenen, zien we dat Nederland aan de boven- ecbo 29

30 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers kant zeer goed kan meekomen met de vijf hoogst presterende landen. Aan de onderkant van de vaardighedenverdeling blijft Nederland echter wat achter, terwijl Japan bijvoorbeeld ook zijn laagst presterende jongeren nog tot een relatief hoog niveau van taalvaardigheid brengt. Figuur 3.4 Percentielscores voor taalvaardigheid van de vijf hoogst presterende landen, jarigen e 10 e 25 e 50 e 75 e 90 e 95 e Finland Japan Nederland Zuid-Korea Vlaanderen Hoewel Nederland dus zeer goed scoort op taalvaardigheid met hoge gemiddelde scores, veel jongeren aan de bovenkant en weinig jongeren aan de onderkant, bleek uit een eerdere publicatie van de PIAAC-data al dat de verschillen tussen groepen onder Nederlandse volwassenen bovengemiddeld groot zijn (Buisman e.a., 2013). Zo zijn er relatief grote verschillen tussen mannen en vrouwen en tussen autochtonen en allochtonen (zie figuur 3.5). De verschillen tussen allochtone oudkomers en nieuwkomers blijkt relatief klein te zijn. Dat kan erop 30 ecbo

31 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief wijzen dat het in Nederland lastig is om een taalachterstand in te lopen: migranten die al langere tijd in Nederland wonen (dat wil zeggen langer dan tien jaar), beheersen de taalvaardigheid zoals gemeten in PIAAC niet beter dan migranten die recent (korter dan vijf jaar geleden) naar Nederland zijn gekomen. Bovendien blijft de kloof met autochtone Nederlanders groot. Ook de verschillen tussen jongeren en ouderen is groot, wat met name veroorzaakt wordt door de hoge prestaties van de Nederlanders tot en met 44 jaar (al presteren de Nederlandse 55- plussers ook boven het OECD-gemiddelde). ecbo 31

32 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Figuur 3.5 Taalvaardigheid voor verschillende groepen, jarigen Zweden Finland Nederland Noorwegen Denemarken Zuid-Korea Vlaanderen Frankrijk Verenigde Staten Duitsland OECDgemiddelde Oostenrijk Italië Canada Estland Spanje Verenigd Koninkrijk Australië Cyprus Tsjechië Slowakije Ierland Allochtoon Autochtoon Migrant korter dan 5 jaar Migrant langer dan 5 jaar Wanneer we specifiek inzoomen op taalvaardigheden van (jong)volwassenen, komen duidelijke verschillen naar voren als we kijken naar opleidingsniveau. Zo behoren de verschillen in taalvaardigheid tussen jongeren van het algemeen vormend onderwijs en jongeren van het beroepsonderwijs in Nederland tot de grootste van de in PIAAC onderzochte landen, zoals blijkt uit figuur 3.6 en figuur 3.7. Alleen in Duitsland en Frankrijk zijn de verschillen groter. 32 ecbo

33 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief De landen zijn niet een-op-een te vergelijken: elk land kent zijn eigen onderwijssysteem en varieert in de mate van beroepsgerichte oriëntering binnen het onderwijs. Toch valt op dat de verschillen veelal groot zijn in landen met een omvangrijk beroepsonderwijsstelsel zoals Duitsland, Denemarken, en Tsjechië. Figuur 3.6 Gemiddelde taalvaardigheidsscores naar algemeen vormend onderwijs en beroepsonderwijs, jarigen Japan Finland Nederland Zweden Zuid-Korea Oostenrijk Tsjechië Canada Duitsland Estland Noorwegen Verenigde Staten Verenigd Koninkrijk Denemarken Ierland Slowakije Polen Spanje Beroepsonderwijs Algemeen vormend onderwijs ecbo 33

34 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Figuur 3.7 Verschil in taalvaardigheidsscores tussen algemeen vormend onderwijs en beroepsonderwijs voor jongeren van jaar Frankrijk Duitsland Nederland Denemarken Tsjechië Finland Polen Estland Slowakije Noorwegen Spanje Oostenrijk OECDgemiddelde Zuid-Korea Australië Zweden Verenigd Koninkrijk Ierland Japan Canada Rusland Verenigde Staten Geen significante verschillen Scoort significant hoger dan Nederland Scoort significant lager dan Nederland Bron: Buisman e.a., Ondanks deze grote verschillen presteren de Nederlandse jongeren van zowel het beroepsonderwijs als van het algemeen vormend onderwijs hoog in de internationale vergelijking. Zij kunnen zich tot de top drie van hoogst presterende landen rekenen. Ook in vergelijking met landen die een beroepsopleiding hebben die vergelijkbaar is met Nederland, zoals Denemarken 34 ecbo

35 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief en Duitsland, presteren de Nederlandse mbo ers goed. Deze prestaties zijn met name opvallend in het perspectief van de zorgen over het taalniveau van Nederlandse mbo ers. 3.2 Ontwikkeling van taalvaardigheden van jongeren In deze paragraaf brengen we trends op het gebied van taalvaardigheid in kaart. Daarvoor gebruiken we resultaten van het IALS-onderzoek (1994) en het ALL-onderzoek (2007). In beide onderzoeken wordt taalvaardigheid op een vergelijkbare wijze gemeten als in het PIAAC-onderzoek (zie paragraaf 2.5). Allereerst kijken we naar de ontwikkeling van taalvaardigheden onder Nederlandse jongeren, waarbij we per leeftijdsgroep de gegevens uit 1994 afzetten tegen die van 2012 (figuur 3.8). We zien dat jongeren tot 25 jaar in PIAAC gemiddeld lager scoren op taalvaardigheden dan in 1994 (IALS). Opvallend is dat volwassenen vanaf 25 tot en met 65 jaar juist beter zijn gaan presteren: de gemiddelde scores op taalvaardigheid van deze groep liggen in het PIAAC-onderzoek ruim boven die van de respondenten van dezelfde leeftijdsgroep in het IALS-onderzoek. Figuur 3.8 Ontwikkeling van taalvaardigheden onder Nederlandse jongeren International Adult Literacy Survey (1994) Survey of Adult Skills (2012) Het gemiddelde niveau van taalvaardigheid onder jongeren is dus gedaald de afgelopen jaren. Zoomen we hier verder op in, dan blijken er tussen jongeren van de verschillende onderwijsniveaus duidelijke verschillen te zijn. We vergelijken in tabel 3.1 de gemiddelde scores op taalvaardigheid van het IALS-onderzoek (1994), het ALL-onderzoek (2007) en het PIAAConderzoek (2012). ecbo 35

36 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers Tabel 3.1 Trends naar onderwijsniveau taalvaardigheden, jarigen 1994 (IALS) 2007 (ALL) Verschil (PIAAC) Verschil Verschil Lager , ,0 5,3 Vmbo , ,6-3,5 Mbo ,8* 286 3,0-13,8* Havo/vwo ,6* ,1* -1,5 Hbo ,3* ,1* -2,1 Wo , ,9* 8,0 * Significante verschillen. Bron: Buisman e.a., Uit de tabel blijkt dat de gemiddelde score op taalvaardigheid tussen 1994 en 2007 op vrijwel alle onderwijsniveaus is gedaald. Na 2007 neemt het taalniveau van hoger opgeleiden weer significant toe, terwijl het niveau van taalvaardigheid van middelbaar en lager opgeleiden achterblijft. Opvallend is dat het mbo de grootste (significante) daling van taalvaardigheidsniveau laat zien. In figuur 3.9 wordt deze trend duidelijk zichtbaar. Figuur 3.9 Trends in taalvaardigheid 1994 (IALS) 2007 (ALL) (PIAAC) Lager Vmbo Mbo Havo/vwo Hbo Wo Bron: Buisman e.a., ecbo

37 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Ondanks diverse inspanningen die sinds 2008 in het mbo zijn gedaan om het taalniveau onder mbo ers te verhogen 7, blijkt uit deze prestaties dat de sterke daling van het taalniveau tussen 1994 en 2007 (met een verschil van 16,8 punten wat ongeveer overeenkomt met ruim 2 schooljaren) in 2012 nog niet is ingelopen. 3.3 Verschillen in taalvaardigheid per opleidingsniveau In paragraaf 3.1 hebben we aangegeven dat onder Nederlandse jongeren een (relatief kleine) groep is met zeer lage taalvaardigheid en een grotere groep die over excellente taalvaardigheid beschikt. Hoeveel mbo ers presteren op de laagste en hoogste niveaus? Aan de hand van figuur 3.10 brengen we de verschillen in taalvaardigheden per opleidingsniveau verder in kaart. Voor elk onderwijssoort wordt het percentage weergegeven van mensen dat over zeer lage (niveau 1) tot zeer hoge (niveau 4/5) taalniveaus beschikt. Daarbij wordt niveau 3 als demarcatielijn (de nullijn op de verticale as) gebruikt tussen hoge niveaus van taalvaardigheden (niveau 3, 4 en 5) en lage niveaus van taalvaardigheden (niveau 1 en 2). Figuur 3.10 Niveaus van taalvaardigheid naar onderwijssoort 100% 80% 60% 40% 20% 0% -20% -40% -60% Vmbo/mbo 1 Mbo 2, 3, 4 Havo Vwo Hbo Wo Niveau 1 Niveau 2 Niveau 3 Niveau 4/5 Wanneer we kijken naar het beroepsonderwijs dan is te zien dat van de (jong)volwassenen met een vmbo-diploma de helft onder PIAAC-niveau 3 scoort, terwijl voor het mbo dat percentage 37% bedraagt. Kijken we naar de percentages laaggeletterden (niveau 1), dan zien we dat 7 Sinds de aankondiging van de invoering van de referentieniveaus in 2008 zijn er extra budgetten voor de intensivering van het taal- (en reken)onderwijs beschikbaar gesteld. ecbo 37

38 Hoofdstuk 03 Taalvaardigheid van Nederlandse mbo ers van de vmbo ers 9% laaggeletterd is en van de mbo ers 6%. Maar daar tegenover staan 5% van de vmbo ers en 12% van de mbo ers die over een excellent niveau van taalvaardigheid beschikken. Als we kijken naar de middengroep niveau 2 en 3 van taalvaardigheden dan valt op dat rond 1 op de 3 mbo ers op niveau 2 presteert. Dat percentage is veel lager voor havo/vwo ers; daar presteert minder dan 1 op de 10 op taalniveau 2. De grootste groep mbo ers presteert op PIAAC-niveau 3, namelijk 51%. De verschillen in taalvaardigheid tussen (jong)volwassenen met een (v)mbo- of een havo/vwoachtergrond zijn dus vooral een gevolg van de grotere aantallen op het (v)mbo met een taalniveau 2 en de kleinere aantallen met een taalniveau 4/5. Dit is in de lijn der verwachting, al is het wel opvallend dat er ook op het mbo toch een behoorlijk percentage jongeren is met een excellent taalniveau. Concluderend kunnen we stellen dat deze figuur duidelijk maakt dat de doelgroep van het mbo zeer divers is. 3.4 Taalniveau van jongeren in de beroepskolom In deze paragraaf splitsen we het taalniveau van jongeren tot 35 jaar verder uit, waarbij we in het bijzonder inzoomen op het taalniveau van jongeren in de beroepskolom. Allereerst kijken we naar het instroomniveau van jongeren op het mbo. Een zorg van het mbo is dat jongeren die het mbo binnenkomen (nog) niet op het gewenste niveau zitten. Afgestudeerde vmbo ers moeten niveau 2F beheersen, waardoor het taalniveau op de lagere mbo-niveaus enkel hoeft te worden onderhouden. Op mbo-niveau 4 zou dan nog gewerkt moet worden aan verhoging van één taalniveau. PIAAC geeft aan de hand van de taalscores van vmbo ers enig zicht op het instroomniveau van het mbo. De gemiddelde score voor studenten van het vmbo ligt op 275 punten, wat neerkomt op PIAAC-niveau 2 (wat globaal overeenkomt met niveau 2F). Uit figuur 3.10 (paragraaf 3.3) bleek echter eerder al dat van de (jong)volwassenen met een afgeronde vmbo-opleiding ook 9% nog laaggeletterd is. Dit percentage is niet helemaal zuiver; voor een deel van de jongere respondenten uit het PIAAC-onderzoek geldt het vmbo weliswaar als eindonderwijs, maar een ander deel van deze groep was ten tijde van het onderzoek al doorgestroomd naar het mbo. Het PISA-onderzoek verschaft om die reden meer informatie over het daadwerkelijke niveau van taalvaardigheid van vmbo ers. PISA meet elke drie jaar leesvaardigheid onder 15-jarigen in het voortgezet onderwijs (zie ook paragraaf 2.5). In figuur 3.11 worden de resultaten voor leesvaardigheid uit PISA 2012 weergegeven. 38 ecbo

39 Taalniveaus op het mbo De leesvaardigheid van Nederlandse mbo ers in (inter)nationaal perspectief Figuur 3.11 Leesvaardigheid: scoreverdeling 8 per opleidingstype in Nederland Pro Vmbo 2 Vmbo bb Vmbo kb Vmbo gl en tl Havo Vwo P5-P25 P25-P50 P50-P75 P75-P95 *: P staat voor percentiel. Bron: Kordes, Bolsinova, Limpens & Stolwijk, Volgens PISA 2012 was in ,8% van de 15-jarige leerlingen laaggeletterd. 9 Uit figuur 3.11 kan worden afgelezen dat dit vooral leerlingen zijn uit het praktijkonderwijs (pro) en vmbo basisberoepsgerichte leerweg (bb). Maar ook onder leerlingen van vmbo kaderberoepsgerichte leerweg (kb),vmbo gemengde leerweg (gl) en vmbo theoretische leerweg (tl) zijn nog veel leerlingen die over een zeer laag taalniveau beschikken. Verder wordt uit de figuur duidelijk dat er een grote spreiding is in taalniveau: er zijn ook vmbo-leerlingen die een score halen die globaal overeenkomt met PIAAC-niveau 3. Het niveau van leesvaardigheid is sinds 2003 relatief constant gebleven. Dit betekent dat een groot deel van de jongeren bij instroom op het mbo inderdaad nog niet op het gewenste niveau zit. Taalvaardigheid moet dan niet alleen worden onderhouden, maar het niveau moet ook verhoogd worden. Neemt het niveau van taalvaardigheid ook daadwerkelijk toe in de leerroute van vmbo naar mbo? In tabel 3.2 geven we de verschillen in gemiddelde scores op taalvaardigheid weer tussen aansluitende onderwijstypen in de onderwijskolom. 8 De PISA-scores corresponderen als volgt met de PISA-niveaus: niveau 1b (score ), niveau 1a (score ), niveau 2 (score ), niveau 3 (score ), niveau 4 (score ), niveau 5 (score ), niveau 6 (score >698). 9 De scores die in PISA gebruikt worden, verschillen van de scores in PIAAC (zie ook paragraaf 2.5). In PISA worden leerlingen met een score onder 407 aangeduid als laaggeletterd. Ook de definitie van laaggeletterdheid die gebruikt wordt in PISA is anders, namelijk: leerlingen kunnen zeer waarschijnlijk minder goed functioneren op school en in de samenleving door hun geringe leesvaardigheid. ecbo 39