Naut. Natuur en techniek HANDLEIDING THEMA 4 LES 4

Transcriptie

1 Naut Natuur en techniek HANDLEIDING THEMA 4 LES 4 8

2 Thema 4 Voortplanting thema 4 Voortplanting les 1 les 2 les 3 les VOORAF Vertel dat bij voortplanting vaak wordt gezegd: dat gaat over de bloemetjes en de bijtjes. Vraag: Wat hebben die met voortplanting te maken? KIJKEN Bekijk samen de foto. Vraag: Wat zoekt de bij op de bloem? Wat zijn die korreltjes op het lijf van de bij? MENING Vraag: Zijn bijen nuttige dieren? Vertel dat als er weinig bijen zijn, er ook minder fruit komt, want bijen bestuiven de fruitbomen. Het fruit wordt dan schaars en duur. handleiding, pagina 2 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding

3 Voortplanting Als er geen voortplanting was, zouden mensen, dieren en planten uitsterven. De voortplanting is dus heel belangrijk. En wat gebeurt er met het nieuwe leven? Wat voor ontwikkeling maken planten, dieren en mensen door? Begrippen stuifmeel bestuiving zaadbeginsel knol bol levenscyclus geslachtsrijp larve metamorfose pop 73 BEGRIPPEN Laat de kinderen de introductietekst en de begrippen lezen. Vraag: Naar welke begrippen zijn jullie nieuwsgierig? ONTDEKKEN Vertel dat de kinderen in dit thema van alles te weten komen over de voortplanting en ontwikkeling van mensen, dieren en planten. 3 handleiding, pagina 3 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding

4 Les 4 Goed om te weten Lesdoelen De kinderen toetsen hun kennis m.b.t. de begrippen. kunnen drie manieren noemen waarop de bouwers van achtbanen je hersenen foppen. kunnen een methode noemen om te testen of een achtbaan veilig is. Lesschema (max 50 min.) Stap 1 10 min. Stap 2 15 min. Stap 3 10 min. Stap 4 10 min. Materialen Basis Lesboek: pagina 86 t/m 89 Werkboek: pagina 64 t/m 67 Handleiding: pagina 28 t/m 35 Meer Achtergrondinformatie: pagina 36, 40 Bakkaart 19 t/m 24 Digitaal schoolbord: les 4 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 1 Samenvatting 86 Ga naar STAP 1 in je werkboek. 28 KIJKEN EN LEZEN Laat de kinderen de strip zelfstandig bekijken en lezen. BESPREKEN Vraag: Kijk naar de vier dieren die een metamorfose doormaken. Op welke van die vier lijkt de levenscyclus van de mens het meest? MOEILIJKER De bioloog Midas Dekkers noemt een kind de larve. Vraag: Wat doet de larve van een vlieg? Wat doet een baby vooral? Welke menselijke levensfase kun je met ontpoppen vergelijken? handleiding, pagina 28 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 33

5 thema 4 STAP 1 les 1 Samenvatting 1a Teken wat er in de lente met de knol gebeurt. b Schrijf de volgende woorden op de juiste plaats in je tekening: wortels, uitloper(s), reservevoedsel, blaadjes. les 2 les 3 2 Kijk naar het plaatje en vul de juiste fasen in. les 4 Goed om te weten blaadjes uitlopers reservevoedsel wortels MAKKELIJKER Teken de aardappel op het bord. Laat een kind tekenen wat er in de lente gaat gebeuren. De andere kinderen helpen door aanwijzingen te geven. BESPREKEN/UITGEBREIDER Laat de kinderen de tekst ingevuld voorlezen. Hierna bedenken ze nog een zin bij elke levensfase van de mens. Bijvoorbeeld: In de peuterfase leer je lopen. Een mens groeit vooral in de puber fase Een mens wisselt van tanden in de Een mens krimpt in de fase van De puberteit is de overgang van de de volwassene baby fase. schoolkind oudere schoolkind fase en in de fase. fase naar Ga naar STAP 2 in je lesboek handleiding, pagina 29 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 34

6 Les 4 Goed om te weten STAP 2 Begrippen stuifmeel mannelijke voortplantingscellen die in de meeldraden worden gemaakt die nodig zijn voor de bestuiving. bestuiving Stuifmeel wordt van de meeldraden van de ene plant naar de stamper van de andere plant gebracht, bijvoorbeeld door insecten of de wind. zaadbeginsel Vrouwelijke voortplantingscel waar na de bevruchting een zaad uit groeit. knol Een uitgroeisel van stengel of wortel waarin reservevoedsel voor de plant is opgeslagen. bol Ondergrondse opslag van reservevoedsel. Het voedsel zit in verdikte bladeren die om elkaar heen liggen. levenscyclus Elk mens, elk dier en elke plant gaat door verschillende fasen. Die verschillende fasen in het leven van mens, dier of plant vormen samen de levenscyclus: de tijd dat een mens, dier of plant leeft. geslachtsrijp Op de leeftijd waarop je kinderen kunt krijgen, ben je geslachtsrijp. larve Het kindstadium van een dier dat een metamorfose doormaakt. metamorfose Een insect of amfibie in de ontwikkeling naar volwassenheid verandert helemaal van vorm. Een made verandert in een vlieg, een rups in een vlinder, enzovoort. pop Fase in het leven van een insect waarin hij van larve of rups verandert in een volwassen insect. Tijdens deze periode eet de larve of rups niet. Veel poppen zien eruit als een rond tonnetje zonder poten. Ga naar STAP 2 in je werkboek. 87 VOORAF Herhaal dat de les gaat over de levenscyclus van planten, mensen en enkele dieren. LEZEN Laat de kinderen de begrippen zelfstandig lezen. BESPREKEN Bespreek bij planten, mensen en insecten afzonderlijk de bijbehorende begrippen: Wat komt na wat? Welk begrip hoort bij welke levensfase? 30 handleiding, pagina 30 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 35

7 STAP 2 Begrippen MOEILIJKER/ANDERE LEERSTIJL Stel de vragen zonder de meerkeuzeantwoorden. Laat de kinderen zelf het antwoord formuleren. 3 Kruis het goede antwoord aan. a Wat zou er zonder stuifmeel niet zijn? een metamorfose X voortplanting bij planten voortplanting bij dieren een levenscyclus van bomen b Wanneer praat je over metamorfose? bij een volledige verandering van reptielen of insecten bij een bijna volledige verandering van reptielen of insecten bij een verandering van kleine plant naar volwassen plant X bij een volledige vormverandering van een insect, amfibie of vis c Wat is een goede omschrijving van een levenscyclus? de tijd dat een mens en dier op aarde zijn de totale levensduur van een larve de exacte tijd waarop een mens of dier sterft X de totale tijd dat een mens, dier of plant leeft d Welk van de begrippen is een levensfase van een insect? bol bloem X pop stamper e Hoe kun je het zaad van een plant het beste omschrijven? het deel van de plant waar reservevoedsel wordt gemaakt het deel van de plant waar stuifmeel wordt gemaakt X het deel van de plant waaruit een nieuwe plant kan groeien het deel van de plant dat op de stamper terecht moet komen BESPREKEN Bespreek de vragen waarop de kinderen heel verschillend hebben geantwoord uitgebreider. Ga naar STAP 3 in je lesboek handleiding, pagina 31 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 36

8 Les 4 Goed om te weten thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 3 Een werkzaam volkje Heel veel zusjes Een bijenvolk in een kast bestaat uit wel twintigduizend of meer bijen. Eentje daarvan is de moeder van alle anderen. Zij is de koningin en doet niks anders dan eitjes leggen. De koningin en de eitjes en larven worden verzorgd door de werksters. Dat zijn allemaal zussen van elkaar. Zijn er ook broers? Ja, dat zijn de darren. Het zijn er niet veel, hooguit tweehonderd. De darren hangen een beetje rond en helpen hun zussen niet. Nectar en stuifmeel Je weet dat bijen bloemen bestuiven. Maar waarom doen ze dat? Niet om de bloemen te helpen. Bijen zoeken in de bloemen stuifmeel en nectar. Nectar is een soort suikerwater dat bloemen maken om insecten te lokken. De bij drinkt haar hele maag vol. De stuifmeelkorrels blijven plakken aan de haartjes op haar lijf. Ze veegt ze bij elkaar tot twee bolletjes stuifmeel aan haar achterste poten. Dan vliegt ze terug naar het nest. 88 Bijenbrood De werkster brengt al het voedsel terug naar het nest. Het stuifmeel is voedsel voor de larven. Die zitten in cellen van was en worden gevoerd door hun volwassen zussen. Ze krijgen stuifmeel en honing. Dat wordt ook wel bijenbrood genoemd. De honing wordt gemaakt van de nectar uit de maag van de werkster. Nectar is een waterig drankje. De bijen kauwen erop, net zolang totdat het meeste water eruit is. Dan is het veranderd in honing, die in honingraten wordt opgeslagen. Ga naar STAP 3 in je werkboek. VOORAF LEZEN MOEILIJKER KIJKEN Praat over het feit dat bijen bloemen bestuiven. Vraag: Waarom doen ze dat? Laat de kinderen de tekst zelfstandig lezen. Bespreek de functie van de diverse bijen voor het nest. De koningin legt eitjes. De werksters halen voedsel, voeden larven en verdedigen het nest. De darren bevruchten nieuwe koninginnen. Bekijk samen de foto s. Vraag: Maken bijen een metamorfose door? (Ja, ze verpoppen ook.) 32 handleiding, pagina 32 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 3

9 thema 4 les 1 les 2 les 3 STAP 3 Een werkzaam volkje les 4 Goed om te weten VOORAF Vraag: Wat is een imker? Wie weet wat een imker aanheeft? 4 Bijen verzamelen stuifmeel. a b c Voor de bijenkoning is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat Voor de bloemen die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat Voor de imker die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat het stuifmeel voedsel is voor de kinderen van de koningin: de larven. de bijen het stuifmeel van de ene bloem naar de andere bloem brengen en zo de bloem bevruchten. bijen die stuifmeel verzamelen veel nectar drinken. Van nectar maken ze honing. De imker verzamelt honing. ANDERE LEERSTIJL Kook water met vruchtensuiker in tot een dikke vloeistof. Laat de kinderen dit en honing proeven (als proeftest). Laat ze daarna opdracht 5 maken. 5a Als je nectar inkookt, wordt het wel een dikke stroop, maar geen honing. Vertel wat de bijen ermee doen om er honing van te maken. Het gaat eerst in de maag en er weer uit, dan kauwen ze erop, tot het water eruit is en er honing ontstaat. BESPREKEN Vraag: Vind je honing lekkerder of minder lekker nu je weet hoe het is gemaakt? Vertel dat stroop uit een fabriek komt. Honing kan alleen door bijen worden gemaakt. Ga naar STAP 4 in je lesboek handleiding, pagina 33 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 3

10 Les 4 Goed om te weten STAP 4 Mensen worden steeds ouder Mensen worden steeds ouder. In Nederland worden mannen gemiddeld 76 jaar en vrouwen 81. In 1860 werden Nederlanders gemiddeld 37 jaar! Hoe kan dat? Een betere gezondheidszorg Sinds 1860, en zeker na de eeuwwisseling, ging de medische zorg met sprongen vooruit. Er kwamen veel meer medicijnen, bijvoorbeeld antibiotica. Daardoor stierven er vooral steeds minder zuigelingen en kinderen. Babysterfte kwam vroeger ook vaker voor omdat de gezinnen veel groter waren. Een gezin met meer dan tien kinderen was geen uitzondering. Lichter werk Het werk dat mensen vroeger deden, was veel zwaarder dan het werk nu. Er waren nog geen machines of robots om het zware werk over te nemen. Vooral boeren en arbeiders in de fabriek hadden het zwaar. Betere hygiëne Met de hygiëne was het vroeger niet al te best. Handen wassen met zeep bijvoorbeeld, zeker nadat je van de wc kwam (als die er al was), sprak nog niet vanzelf. Daardoor konden bacteriën en ziekten zich sneller verspreiden Meer luxe en meer voedsel Misschien vind je het vanzelfsprekend dat er nu centrale verwarming is, waardoor het overal in huis heerlijk warm wordt in de winter. Maar in 1860 bestond centrale verwarming nog helemaal niet. In strenge winters stierven mensen soms van de kou. Ook hadden ze vaak niet genoeg te eten. Veel mensen, en vooral kinderen, stierven vroeger door ondervoeding. Nu Tegenwoordig doen we lichter werk en hebben we een betere gezondheidszorg. De hygiëne is veel beter en we hebben genoeg te eten. Daarom leven mensen nu gemiddeld langer. Aantal honderdplussers naar geslacht Vrouwen Mannen Ga naar STAP 4 in je werkboek VOORAF Vraag: Wie kent er iemand die ouder is dan tachtig? Verwacht je dat zelf ook te worden? Is tachtig tegenwoordig héél oud? LEZEN Lees de intro voor. Vraag aan de kinderen of ze deze begrepen hebben. Weten ze nu waar de tekst over zal gaan? Laat ze daarna de rest van de tekst zelfstandig lezen. BESPREKEN/MOEILIJKER Vertel dat er in 1860 wel oude mensen waren. Het gaat om de gemiddelde levens - v erwachting. Er gingen veel kinderen dood en daardoor gaat het gemiddelde omlaag. handleiding, pagina 34 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 39

11 STAP 4 Mensen worden steeds ouder VOORAF Vraag: Zou je tachtig willen zijn? Wat zou daar leuk aan zijn? Wat lijkt je minder leuk? 6 De mensen worden steeds ouder. In je lesboek staan verschillende redenen daarvoor. Kun jij nog twee redenen bedenken waardoor mensen in de toekomst misschien nog ouder zullen worden? 7a Kun jij ook nadelen bedenken van het feit dat mensen steeds ouder worden? b Bijvoorbeeld: ontdekken van nieuwe medicijnen, nog beter eten, een nog betere gezondheidszorg Bijvoorbeeld: eenzaamheid; een maatschappij met veel meer oudere mensen (die verzorgd moeten worden) dan jonge mensen; veel mensen die hulp nodig hebben maar niet meer werken; misschien een erg lang hulpbehoevend leven Zou jij ook een oplossing weten voor de nadelen? eigen antwoord BESPREKEN Bespreek de antwoorden op de opdrachten klassikaal. ANDERE LEERSTIJL Laat de kinderen in groepjes voor ouderen spelen. Ze praten over de voor- en nadelen van het ouder worden. Extra 1 De werksters bij de bijen werken zich letterlijk dood. Ze maken de cellen, halen voedsel, beschermen het nest en voeden de larven. Zoek nog meer informatie over bijen en schrijf een takenlijstje van werksters, de darren en de koningin. 2 Oude mensen zijn soms eenzaam, of hebben hulp nodig met boodschappen doen. Bedenk een project voor jou en je klasgenoten om ouderen in de buurt te gaan helpen handleiding, pagina 35 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 40

12 Thema 4 Voortplanting Omschrijving thema Dit thema gaat over de voortplanting bij planten, bij mensen en bij dieren die een metamorfose doormaken. Bij planten ligt de nadruk op de relaties tussen planten en dieren bij de voortplanting. Bij mensen en dieren op de levenscyclus en de verschillende fasen die daarin zijn. Achtergrondinformatie bij het thema Planten Planten kunnen niet op zoek gaan naar een partner. Ze kunnen evenmin op zoek gaan naar de beste plaatsen om hun zaden in de grond te stoppen. Toch overleven planten. Dat doen ze door allerlei slimmigheden, zoals de samenwerking met dieren. Bij de voortplanting is er bestuiving nodig. Hierbij moet stuifmeel, afkomstig van de ene bloem, terechtkomen op de stamper van een andere bloem van dezelfde soort. Veel bomen, grassen en bijvoorbeeld maïs, gebruiken hiervoor de wind. Deze planten maken heel erg veel stuifmeel op meeldraden die buiten de bloem hangen. De wind neemt het stuifmeel mee en strijkt hierbij langs andere bloemen. Dit is een onnauwkeurige methode, waarbij veel stuifmeel letterlijk vervliegt. Andere planten lokken dieren voor de bestuiving. Dit zijn vaak insecten, maar ook vogels of vleermuizen. De bloemen van deze planten zijn aangepast aan het soort dier dat ze lokken. Bijen en vlinders komen op felle kleuren af en op zoete geuren. De vlinderstruik is een goed voorbeeld: hij ruikt heerlijk zoet en heeft veel kleine, relatief diepe bloemetjes waarin vlinders hun lange tong kunnen steken. Bloemen die door vliegen worden bestoven, stinken (voor onze neuzen) omdat vliegen worden aangetrokken door afval en aas. Wanneer de zaden zijn gevormd, moeten die worden verspreid. Ook hierbij is de wind vaak van belang. In de lente zijn de grachten vaak bedekt met een hele laag iepenzaden: witte dunne rondjes met een zaadje in het midden. Andere planten hebben springzaden, zoals de ooievaarsbek en de doperwt: als de zaden rijp zijn, springt de peul met zo n kracht open dat de zaden eruit vliegen. Er zijn ook planten die hun zaden door dieren laten verspreiden. De dieren kunnen hierbij als nietsvermoedende drager dienen doordat zaden in hun vacht blijven hangen. Brandnetelzaden zijn hiervan een goed voorbeeld. Andere zaden worden door dieren verzameld, omdat ze eetbaar zijn (nootachtige zaden) of ze worden gegeten, omdat er een lekkere vrucht omheen zit. De zaden verlaten dan het dier via de ontlasting en komen overal terecht waar het dier loopt of vliegt. Planten hebben een noodscenario om zich voort te planten. Ze kunnen dit ook ongeslachtelijk. Bollen en knollen bevatten reservevoedsel voor de winter, maar kunnen ook nieuwe planten voortbrengen. Het verschil tussen een bol (ui, knoflook, tulp, sneeuwklokje enzovoort) en een knol (aardappel, radijs, koolraap, suikerbiet) is dat de eerste bestaat uit verdikte bladeren en de tweede uit een verdikte stengel of worteldelen. De mens Mensen veranderen gedurende hun levenscyclus niet heel veel. Je herkent een baby ook al als een mens. Toch vindt er een belangrijke verandering plaats in de puberteit. De mens gaat van zijn kindfase, waarin de nadruk ligt op groeien en leren, naar de volwassen fase. Daarin kan hij zich voortplanten en voor zichzelf zorgen. De puberteit begint officieel als de geslachtscellen rijp worden. Meisjes worden ongesteld, hun borsten beginnen te groeien en ze krijgen haren onder hun oksels en in de geslachtsstreek. Jongens krijgen zaadlozingen, hun stem wordt lager en hun lichaamshaar groeit. Biologisch gezien zijn mensen, net als dieren en planten, volwassen als ze zich kunnen voortplanten, dus aan het begin van de puberteit. In de westerse wereld worden mensen eerst biologisch volwassen en een aantal jaren later officieel. In de tussentijd zoekt de puber zijn plaats in de wereld. Door onder andere de verbeterde gezondheidszorg en voeding, duurt de laatste levensfase steeds langer. Bij vrouwen begint de laatste levensfase biologisch gezien na de menopauze. Alle kraakbeen is omgezet in bot, cellen delen zich minder snel. Het lichaam krijgt vaker te maken met mankementen. Metamorfose Niet bij alle dieren lijkt de kindfase op de volwassen fase. Wanneer kind en volwassene helemaal niet op elkaar lijken, zoals een rups en een vlinder, spreken we van metamorfose. Metamorfose heeft bij insecten een heel praktische functie. Als larve (de kindfase) moet het insect vooral eten en groeien. Omdat volwassen insecten een uitwendig skelet hebben is groeien lastig. Een larve zoals een rups of een made heeft een veel zachtere buitenkant, zonder uit steeksels als poten en voelsprieten. Daardoor is het veel eenvoudiger om tijdens de groei te vervellen. Tussen larve en volwassene maken veel insecten een popstadium door. De larve spint zich in een cocon en binnen die cocon wordt het larvelichaam afgebroken en een volwassen insect opgebouwd. Het volwassen dier is geschikt voor de voortplanting: het moet een partner kunnen zoeken en bevruchten/eitjes leggen. Daarom kunnen de meeste volwassen insecten vliegen. De fase van pop zou je kunnen vergelijken met de puberteit van mensen. De verandering is nog ingrijpender, maar de natuur zorgt ervoor dat een volwassen insect meteen klaar is voor zijn volwassen taken. 36 handleiding, pagina 36 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 41

13 Niet alleen insecten maken een metamorfose door. Ook vissen (denk aan de glasaalpaling) en amfibieën kennen een kindfase die niets lijkt op het volwassen dier. Amfibieën veranderen van waterdieren met kieuwen in landdieren met longen. Relatie met de kerndoelen Dit thema heeft een relatie met kerndoel 41 en 34. Kerndoel 41: de leerlingen leren over de bouw van planten, dieren en mensen en over de vorm en functie van hun onderdelen. Kerndoel 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen. Extra activiteiten les 1 Inhoud Deze les gaat over voortplanting bij planten en sluit aan bij thema 4 uit jaargroep 6. De nadruk in deze les ligt op de samenwerking tussen planten en dieren bij de voortplanting van planten. Lesdoelen De kinderen: kunnen drie verschillende manieren noemen waarop planten hun zaad verspreiden; kunnen uitleggen wat er bij de bestuiving van planten gebeurt; kunnen een bol en een knol onderscheiden; kunnen bij een doorsnede van een bol aanwijzen dat deze uit verdikte bladeren bestaat. Tips met betrekking tot de begrippen Bestuiving en bevruchting komen bij planten ongeveer overeen. Het is handig dat even te benadrukken. Het onderscheid tussen een bol en een knol is het gemakkelijkst duidelijk te maken door beide te laten zien en door te snijden. Extra Neem diverse zaden mee (eikels, kastanjes, maar ook doppinda s, vruchtenpitten en zaaizaad) en laat de kinderen deze onderzoeken. Wijs op de kiem (goed te zien bij een doppinda), de bescherming en het reservevoedsel. Probeer de zaden te laten kiemen. Dit gaat ook gemakkelijk met speciale pakketjes van kiemzaden van bijvoorbeeld sojabonen en alfalfa. Doe het op een wattenlaagje zodat de kinderen het kiemproces kunnen zien en beschrijven. Leg flora s en bomenboeken neer. Laat de kinderen opzoeken hoe verschillende bomen bloeien en hoe de zaden eruitzien. Kun je daaraan zien hoe de bestuiving gaat en hoe de vruchten worden verspreid? Ga afhankelijk van het seizoen in het veld kijken hoe planten bloeien en welke planten zaden hebben. Na het struinen kunt u de kinderen het zand uit hun schoenprofiel in een bakje laten doen en vochtig laten houden: vaak komen er allerlei plantjes uit meegedragen zaden. Neem diverse bollen (ui, diverse bloemknollen) en knollen (aardappel, radijs, meiknol) mee. Laat de kinderen deze bekijken en overlangs doorsnijden. Waar lopen ze uit? Wat zijn de verschillen tussen bol en knol? Drama: verdeel de rollen van de dieren onder de bomen van stap 1. Laat elk kind uitzoeken hoe zijn dier leeft en wat het eet. Begin met een tableau, zoals op de afbeelding te zien is, en laat de Vlaamse gaai spreken. De andere dieren reageren. De eik mag ook zijn zegje doen. Heeft de Vlaamse gaai gelijk met zijn gepoch: Mijn boom... mijn werk? Als jij een boom plant, is het dan jouw boom? 37 handleiding, pagina 37 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 42

14 Thema 4 Voortplanting Extra activiteiten les 2 Inhoud In deze les gaat het over de levensfasen van de mens. De nadruk ligt op de puberteit. De les leent zich heel goed voor reflectie op de eigen ontwikkeling. Lesdoelen De kinderen: kunnen de verschillende levensfasen van een mens in de goede volgorde noemen; kunnen vertellen wat er in de pubertijd met het lichaam gebeurt; kunnen aangeven wanneer je officieel volwassen bent en wanneer je biologisch volwassen bent; kunnen uitleggen waarom baby s niet op hun hoofd moeten vallen en oude mensen rimpels krijgen. Tips met betrekking tot de begrippen Het begrip geslachtsrijp kan wel tot enig gegiechel leiden. Zeg dat het betekent dat je je kunt voortplanten. Bepaal zelf hoeveel u daarbij betrekt (ongesteldheid, zaadlozing). Extra Laat de kinderen voor de les foto s van zichzelf als baby, kleuter en schoolkind meenemen. Ze kijken in groepjes naar de veranderingen. (U kunt zelf ook foto s meenemen.) Variatie: Laat de kinderen de juiste babyfoto bij het juiste kind zoeken. De kinderen leven zich in hun kleuterfoto in en maken een stelopdracht over die tijd. Welke dingen waren belangrijk? Waarvan droomden ze? Welke geuren/geluiden hoorden erbij? Laat ze vervolgens een klein voorval beschrijven. Discussieer over de stelling: Het zou goed zijn om een ritueel te houden als je van kind een volwassene wordt. Laat de kinderen eerst argumenten voor en tegen een ritueel bedenken. Vervolgens bedenken ze zo n overgangsritueel (eventueel jongens en meisjes apart). Hoe zou dat eruit moeten zien? Wanneer mag je meedoen? Moet je het geheimhouden voor jongere kinderen en hoe doe je dat? Laat de kinderen vragen bedenken over ouderdom. Maak er in overleg één goede enquête van. Laat die enquête afnemen bij ouderen in de thuissituatie van de kinderen. Maak een afspraak met de (school)tandarts. Laat hem of haar vertellen over gebitten en hoe je ervoor zorgt je tanden en kiezen te houden. 38 handleiding, pagina 38 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 43

15 Extra activiteiten les 3 Inhoud In deze les gaat het over dieren die een volledige gedaanteverwisseling (metamorfose) doormaken. Voorbeelden zijn vliegen, vlinders en kikkers. Ter vergelijking gaat de laatste stap over sprinkhanen, die geen metamorfose kennen. Lesdoelen De kinderen: kunnen de ontwikkelingsstadia van een vlieg, een vlinder, kikker en sprinkhaan herkennen en benoemen; kunnen vertellen wat er in een pop gebeurt; kunnen een aantal voorbeelden geven van dieren die gedurende hun levenscyclus een volledige gedaanteverwisseling doormaken. Tips met betrekking tot de begrippen Wanneer u denkt dat de kinderen metamorfose een moeilijk woord vinden, vertel dan dat een metamorfose een totale make-over is. Het begrip make-over kennen ze van internet en televisie. Bij alle dieren die een metamorfose doormaken, heet de kindfase larve. Extra Het is eenvoudig om aan larven te komen. Koop maden en muggenlarven (levende) bij een viswinkel en stop ze in een goed afgesloten potje. Laat ze uitkomen en bestudeer het proces. Laat de kinderen de larven met een loep bekijken. Ze tekenen wat ze zien. Leg ook boeken over insecten neer, zodat ze die ook kunnen raadplegen. Bij de Vlinderstichting is van alles te vinden over vlinders en hun metamorfose. Leg boeken over vlinders neer. Zoek in die boeken en/of op internet naar vlinders en hun rupsen. Laat de kinderen uitzoeken waarvan de rupsen leven en van welke bloemen de vlinders drinken. Leg boeken over amfibieën in de klas. Laat de kinderen een amfibieënverblijfplaats ontwerpen en eventueel inrichten. Deze moet water en land bevatten. In het seizoen kunt u dikkopjes vangen en erin uitzetten. Informeer anders bij een goede dierenwinkel. Zoek op internet naar recente artikelen over sprinkhanenplagen. Laat de kinderen daaruit een sprinkhanenalarm of een muurkrant samenstellen. Sprinkhanen zijn bij een aantal dierenwinkels ook te koop (als voer voor hagedissen en slangen). Als voorbeeld kunt u er dus een aantal in de klas halen. Zorg dat ze voldoende voedsel hebben. 39 handleiding, pagina 39 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 44

16 Thema 4 Voortplanting Extra activiteiten les 4 Inhoud In deze les wordt de belangrijkste informatie van dit thema nog eens samengevat en worden de begrippen herhaald. Stap 3 gaat over honingbijen en stap 4 over het steeds ouder worden van mensen (in Nederland). Lesdoelen De kinderen: toetsen hun kennis m.b.t de begrippen; kunnen uitleggen waarom honingbijen bloemen bestuiven; kunnen drie redenen noemen waarom mensen gemiddeld steeds ouder worden. Tips ter voorbereiding Leg boeken neer over honingbijen. Zorg dat de kinderen eenvoudig aan gegevens over medische uitvindingen kunnen komen en aan historische demografische gegevens. Extra Zorg voor een bos bloemen, liefst veldbloemen, en een pot honing. Met een loep kunnen de kinderen in de bloemen naar stuifmeel en nectarklieren zoeken. Laat hen de honing proeven. Met een UV-lamp kunt u laten zien dat de bloemen vaak speciale UV-patronen hebben om bijen aan te trekken. Bijen kunnen geen rood zien en hebben een voorkeur voor blauw en ultraviolet. Nodig een imker uit om over zijn werk te vertellen. Bereid vragen voor met de kinderen. Over honingbijen is veel te vertellen en de kinderen kunnen er allerlei informatie over zoeken. Zorg voor diverse boeken over dit onderwerp. Maak groepjes en deel onderzoeksvragen uit, zoals: Zijn bijen gevaarlijk? Waar komen bijen voor? Wat gebeurt er als de koningin doodgaat? Enzovoort. Laat de kinderen uitzoeken wanneer belangrijke medische ontdekkingen werden gedaan. Zet de medische ontdekkingen op een tijdbalk. De andere groepjes bestuderen hoe lang de gemiddelde levensduur was vanaf 1800 tot nu. Zorg zelf voor deze informatie of kijk of deze te vinden is in de atlassen die u op school gebruikt. De kinderen zetten de gemiddelde levensduur op dezelfde tijdbalk. In ontwikkelingslanden is de gemiddelde levensduur veel lager dan bij ons. Laat de kinderen een discussie voeren over haalbare maatregelen om dit te verbeteren. Daarna schrijven ze een voorstel. Kies een specifiek ontwikkelingsland of laat de kinderen een voorstel schrijven voor ontwikkelingslanden in het algemeen. 40 handleiding, pagina 40 Naut groep 8 Proeflessensyllabus handleiding 45

17 Naut Natuur en techniek LESBOEK THEMA 4 LES 4 8

18 thema 4 Voortplanting les 1 les 2 les 3 les 4 72 lesboek, pagina 72 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 4

19 Voortplanting Als er geen voortplanting was, zouden mensen, dieren en planten uitsterven. De voortplanting is dus heel belangrijk. En wat gebeurt er met het nieuwe leven? Wat voor ontwikkeling maken planten, dieren en mensen door? Begrippen stuifmeel bestuiving zaadbeginsel knol bol levenscyclus geslachtsrijp larve metamorfose pop 73 lesboek, pagina 73 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 4

20 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 1 Samenvatting 86 Ga naar STAP 1 in je werkboek. lesboek, pagina 86 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 61

21 STAP 2 Begrippen stuifmeel mannelijke voortplantingscellen die in de meeldraden worden gemaakt die nodig zijn voor de bestuiving. bestuiving Stuifmeel wordt van de meeldraden van de ene plant naar de stamper van de andere plant gebracht, bijvoorbeeld door insecten of de wind. zaadbeginsel Vrouwelijke voortplantingscel waar na de bevruchting een zaad uit groeit. knol Een uitgroeisel van stengel of wortel waarin reservevoedsel voor de plant is opgeslagen. bol Ondergrondse opslag van reservevoedsel. Het voedsel zit in verdikte bladeren die om elkaar heen liggen. levenscyclus Elk mens, elk dier en elke plant gaat door verschillende fasen. Die verschillende fasen in het leven van mens, dier of plant vormen samen de levenscyclus: de tijd dat een mens, dier of plant leeft. geslachtsrijp Op de leeftijd waarop je kinderen kunt krijgen, ben je geslachtsrijp. larve Het kindstadium van een dier dat een metamorfose doormaakt. metamorfose Een insect of amfibie in de ontwikkeling naar volwassenheid verandert helemaal van vorm. Een made verandert in een vlieg, een rups in een vlinder, enzovoort. pop Fase in het leven van een insect waarin hij van larve of rups verandert in een volwassen insect. Tijdens deze periode eet de larve of rups niet. Veel poppen zien eruit als een rond tonnetje zonder poten. Ga naar STAP 2 in je werkboek. 87 lesboek, pagina 87 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 62

22 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 3 Een werkzaam volkje Heel veel zusjes Een bijenvolk in een kast bestaat uit wel twintigduizend of meer bijen. Eentje daarvan is de moeder van alle anderen. Zij is de koningin en doet niks anders dan eitjes leggen. De koningin en de eitjes en larven worden verzorgd door de werksters. Dat zijn allemaal zussen van elkaar. Zijn er ook broers? Ja, dat zijn de darren. Het zijn er niet veel, hooguit tweehonderd. De darren hangen een beetje rond en helpen hun zussen niet. Nectar en stuifmeel Je weet dat bijen bloemen bestuiven. Maar waarom doen ze dat? Niet om de bloemen te helpen. Bijen zoeken in de bloemen stuifmeel en nectar. Nectar is een soort suikerwater dat bloemen maken om insecten te lokken. De bij drinkt haar hele maag vol. De stuifmeelkorrels blijven plakken aan de haartjes op haar lijf. Ze veegt ze bij elkaar tot twee bolletjes stuifmeel aan haar achterste poten. Dan vliegt ze terug naar het nest. 88 Bijenbrood De werkster brengt al het voedsel terug naar het nest. Het stuifmeel is voedsel voor de larven. Die zitten in cellen van was en worden gevoerd door hun volwassen zussen. Ze krijgen stuifmeel en honing. Dat wordt ook wel bijenbrood genoemd. De honing wordt gemaakt van de nectar uit de maag van de werkster. Nectar is een waterig drankje. De bijen kauwen erop, net zolang totdat het meeste water eruit is. Dan is het veranderd in honing, die in honingraten wordt opgeslagen. Ga naar STAP 3 in je werkboek. lesboek, pagina 88 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 63

23 STAP 4 Mensen worden steeds ouder Mensen worden steeds ouder. In Nederland worden mannen gemiddeld 76 jaar en vrouwen 81. In 1860 werden Nederlanders gemiddeld 37 jaar! Hoe kan dat? Een betere gezondheidszorg Sinds 1860, en zeker na de eeuwwisseling, ging de medische zorg met sprongen vooruit. Er kwamen veel meer medicijnen, bijvoorbeeld antibiotica. Daardoor stierven er vooral steeds minder zuigelingen en kinderen. Babysterfte kwam vroeger ook vaker voor omdat de gezinnen veel groter waren. Een gezin met meer dan tien kinderen was geen uitzondering. Lichter werk Het werk dat mensen vroeger deden, was veel zwaarder dan het werk nu. Er waren nog geen machines of robots om het zware werk over te nemen. Vooral boeren en arbeiders in de fabriek hadden het zwaar. Betere hygiëne Met de hygiëne was het vroeger niet al te best. Handen wassen met zeep bijvoorbeeld, zeker nadat je van de wc kwam (als die er al was), sprak nog niet vanzelf. Daardoor konden bacteriën en ziekten zich sneller verspreiden Meer luxe en meer voedsel Misschien vind je het vanzelfsprekend dat er nu centrale verwarming is, waardoor het overal in huis heerlijk warm wordt in de winter. Maar in 1860 bestond centrale verwarming nog helemaal niet. In strenge winters stierven mensen soms van de kou. Ook hadden ze vaak niet genoeg te eten. Veel mensen, en vooral kinderen, stierven vroeger door ondervoeding. Nu Tegenwoordig doen we lichter werk en hebben we een betere gezondheidszorg. De hygiëne is veel beter en we hebben genoeg te eten. Daarom leven mensen nu gemiddeld langer. Aantal honderdplussers naar geslacht Vrouwen Mannen Ga naar STAP 4 in je werkboek. 89 lesboek, pagina 89 Naut groep 8 Proeflessensyllabus lesboek 64

24 Naut Natuur en techniek WERKBOEK THEMA 4 LES 4 8

25 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 1 Samenvatting 1a Teken wat er in de lente met de knol gebeurt. b Schrijf de volgende woorden op de juiste plaats in je tekening: wortels, uitloper(s), reservevoedsel, blaadjes. 2 Kijk naar het plaatje en vul de juiste fasen in. Een mens groeit vooral in de fase en in de fase Een mens wisselt van tanden in de fase. Een mens krimpt in de fase van De puberteit is de overgang van de fase naar de fase. Ga naar STAP 2 in je lesboek. 64 werkboek, pagina 64 Naut groep 8 Proeflessensyllabus werkboek 2

26 STAP 2 Begrippen 3 Kruis het goede antwoord aan. a Wat zou er zonder stuifmeel niet zijn? een metamorfose voortplanting bij planten voortplanting bij dieren een levenscyclus van bomen b Wanneer praat je over metamorfose? bij een volledige verandering van reptielen of insecten bij een bijna volledige verandering van reptielen of insecten bij een verandering van kleine plant naar volwassen plant bij een volledige vormverandering van een insect, amfibie of vis c Wat is een goede omschrijving van een levenscyclus? de tijd dat een mens en dier op aarde zijn de totale levensduur van een larve de exacte tijd waarop een mens of dier sterft de totale tijd dat een mens, dier of plant leeft d Welk van de begrippen is een levensfase van een insect? bol bloem pop stamper e Hoe kun je het zaad van een plant het beste omschrijven? het deel van de plant waar reservevoedsel wordt gemaakt het deel van de plant waar stuifmeel wordt gemaakt het deel van de plant waaruit een nieuwe plant kan groeien het deel van de plant dat op de stamper terecht moet komen Ga naar STAP 3 in je lesboek. 65 werkboek, pagina 65 Naut groep 8 Proeflessensyllabus werkboek 3

27 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 3 Een werkzaam volkje 4 Bijen verzamelen stuifmeel. a Voor de bijenkoning is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat b Voor de bloemen die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat c Voor de imker die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat 5a Als je nectar inkookt, wordt het wel een dikke stroop, maar geen honing. Vertel wat de bijen ermee doen om er honing van te maken. Ga naar STAP 4 in je lesboek. 66 werkboek, pagina 66 Naut groep 8 Proeflessensyllabus werkboek 4

28 STAP 4 Mensen worden steeds ouder 6 De mensen worden steeds ouder. In je lesboek staan verschillende redenen daarvoor. Kun jij nog twee redenen bedenken waardoor mensen in de toekomst misschien nog ouder zullen worden? 7a Kun jij ook nadelen bedenken van het feit dat mensen steeds ouder worden? b Zou jij ook een oplossing weten voor de nadelen? Extra 1 De werksters bij de bijen werken zich letterlijk dood. Ze maken de cellen, halen voedsel, beschermen het nest en voeden de larven. Zoek nog meer informatie over bijen en schrijf een takenlijstje van werksters, de darren en de koningin. 2 Oude mensen zijn soms eenzaam, of hebben hulp nodig met boodschappen doen. Bedenk een project voor jou en je klasgenoten om ouderen in de buurt te gaan helpen. 67 werkboek, pagina 67 Naut groep 8 Proeflessensyllabus werkboek 5

29 Naut Natuur en techniek ANTWOORDENBOEK THEMA 4 LES 4 8

30 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 1 Samenvatting blaadjes 1a Teken wat er in de lente met de knol gebeurt. b Schrijf de volgende woorden op de juiste plaats in je tekening: wortels, uitloper(s), reservevoedsel, blaadjes. uitlopers reservevoedsel wortels 2 Kijk naar het plaatje en vul de juiste fasen in. Een mens groeit vooral in de puber fase Een mens wisselt van tanden in de Een mens krimpt in de fase van De puberteit is de overgang van de de volwassene baby fase. schoolkind oudere schoolkind fase en in de fase. fase naar Ga naar STAP 2 in je lesboek. 64 antwoordenboek, pagina 64 Naut groep 8 Proeflessensyllabus antwoordenboek 99

31 STAP 2 Begrippen 3 Kruis het goede antwoord aan. a Wat zou er zonder stuifmeel niet zijn? een metamorfose X voortplanting bij planten voortplanting bij dieren een levenscyclus van bomen b Wanneer praat je over metamorfose? bij een volledige verandering van reptielen of insecten bij een bijna volledige verandering van reptielen of insecten bij een verandering van kleine plant naar volwassen plant X bij een volledige vormverandering van een insect, amfibie of vis c Wat is een goede omschrijving van een levenscyclus? de tijd dat een mens en dier op aarde zijn de totale levensduur van een larve de exacte tijd waarop een mens of dier sterft X de totale tijd dat een mens, dier of plant leeft d Welk van de begrippen is een levensfase van een insect? bol bloem X pop stamper e Hoe kun je het zaad van een plant het beste omschrijven? het deel van de plant waar reservevoedsel wordt gemaakt het deel van de plant waar stuifmeel wordt gemaakt X het deel van de plant waaruit een nieuwe plant kan groeien het deel van de plant dat op de stamper terecht moet komen Ga naar STAP 3 in je lesboek. 65 antwoordenboek, pagina 65 Naut groep 8 Proeflessensyllabus antwoordenboek 100

32 thema 4 les 1 les 2 les 3 les 4 Goed om te weten STAP 3 Een werkzaam volkje 4 Bijen verzamelen stuifmeel. a b c Voor de bijenkoning is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat Voor de bloemen die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat Voor de imker die de bij bezoekt is het fijn dat de bijen stuifmeel verzamelen, omdat het stuifmeel voedsel is voor de kinderen van de koningin: de larven. de bijen het stuifmeel van de ene bloem naar de andere bloem brengen en zo de bloem bevruchten. bijen die stuifmeel verzamelen veel nectar drinken. Van nectar maken ze honing. De imker verzamelt honing. 5a Als je nectar inkookt, wordt het wel een dikke stroop, maar geen honing. Vertel wat de bijen ermee doen om er honing van te maken. Het gaat eerst in de maag en er weer uit, dan kauwen ze erop, tot het water eruit is en er honing ontstaat. Ga naar STAP 4 in je lesboek. 66 antwoordenboek, pagina 66 Naut groep 8 Proeflessensyllabus antwoordenboek 101

33 STAP 4 Mensen worden steeds ouder 6 De mensen worden steeds ouder. In je lesboek staan verschillende redenen daarvoor. Kun jij nog twee redenen bedenken waardoor mensen in de toekomst misschien nog ouder zullen worden? Bijvoorbeeld: ontdekken van nieuwe medicijnen, nog beter eten, een nog betere gezondheidszorg 7a Kun jij ook nadelen bedenken van het feit dat mensen steeds ouder worden? Bijvoorbeeld: eenzaamheid; een maatschappij met veel meer oudere mensen (die verzorgd moeten worden) dan jonge mensen; veel mensen die hulp nodig hebben maar niet meer werken; misschien een erg lang hulpbehoevend leven b Zou jij ook een oplossing weten voor de nadelen? eigen antwoord Extra 1 De werksters bij de bijen werken zich letterlijk dood. Ze maken de cellen, halen voedsel, beschermen het nest en voeden de larven. Zoek nog meer informatie over bijen en schrijf een takenlijstje van werksters, de darren en de koningin. 2 Oude mensen zijn soms eenzaam, of hebben hulp nodig met boodschappen doen. Bedenk een project voor jou en je klasgenoten om ouderen in de buurt te gaan helpen. 67 antwoordenboek, pagina 67 Naut groep 8 Proeflessensyllabus antwoordenboek 102